Dziecko przez ptaka przyniesione - Andrzej Kijowski (nowoczesna biblioteka szkolna TXT) 📖

href="annotations.xhtml#annotation-35" id="anchor-35">35 (aluzyjnie), nie licząc już krajowych piór od Joachima Lelewela36 aż do Pawła Jasienicy37.

Chłopiec — wuj stracony gdzieś nad Nidą — w obrazkach sprawę tę rozstrzygał; zbawiał ojczyznę na papierze, zanim ją poszedł zbawiać głową. Patrio­tyczne zbierał reprodukcje i do zeszytu swego wklejał w ścisłym porządku chronologii. Pstrymi farbkami kre­ślił mapki wzrastania i rozpadu państwa; skomplikowany system linii, kresek i kropek, barw i strzałek utrwalał zmiany granic, ruchy wojsk; barwne winiety, wykrzykniki, cyfry, sztandary, emblematy, godła i her­by, szable i armatnie lufy skrzyżowane nad kopczy­kami kul, hełmy i czaka, trupie czaszki, tworzyły szyfr — magiczny wzór, w którym chłopiec ukrył se­kret wolności, trwania i potęgi. Jak wszyscy jego ró­wieśnicy we wszystkich krajach, wszystkich czasach niemożliwej rzeczy chciał dokonać prostym sposobem. Ojczyzna była mu Alchemią, stopionym lodem dwóch biegunów, Saharą w żyzny przemienioną ląd, perpetuum mobile i Atlantydą odszukaną, prawem przeciwko ciał spadaniu i lotem na Srebrny Glob — snem była jego o wszechmocy, kształtem miłości niedojrzałym.

Taką formą marzenia natchnął chłopca czasu duch (przenośnią mówię) czy duch narodu (wciąż przenoś­nia), co w przededniu wojny wielkiej, niespokojny, ofiar szukał jak głodny sęp czy orzeł, o którym babka śniła: z teatru gadał wierszem ciemnym, symbolem mętnym i patosem, i nastrój adwentowy szerzył czeka­nia oraz gotowości do czynów jakichś, ofiar, misji...

W obrazkach mistrzów Akademii błyskał (onże duch ciągle) łuną złotą nad głową barda, który straszliwą przyszłość wieszczy, wstrzymując dłonią widma jakieś, co przed nim stają, czy też widzowi broniąc właśnie patrzeć na siebie... Albo blaskiem nadziemskim bił z twarzy kaznodziei, gdy ten królowi drzemiącemu, hetmanom, posłom i biskupom rokował zgubę... Albo w szlachcicu obłąkanym ów duch promienie swoje utkwił — w szlachcicu, który kiedyś w progu posel­skiej izby legł, koszule drąc i blizny drapiąc, aby o kwadrans odwlec ratyfikację aktu, co Polskę żywcem miał pogrzebać... A królewski błazen w czapce z dzwonkami, który w chaosie barw i faktur, w figur i detali gęstwie przeczącej prawom kompozycji, błazen my­ślący, co w królewskiej (i malarskiej) pompie czyta tragedii zarys pierwszy i pokoleniom przekazuje misję wesołka i Kasandry... A chłop, co czapką działo zatkał i „wiwat” woła na cześć wodza... I wódz... Sto wersji wodza: w żupanie, w zbroi i w koronie, w chłopskiej sukmanie i w czamarze, w studenckim fraczku i w sur­ducie belfra z prowincji, w czaku z kitą — na czele wojska, w parlamencie, w klubie spiskowców, w tiurmie38, w szkole, z szablą, buławą czy szpicrutą, z wier­szem, co bluźni albo szydzi, albo proroctwa na wiatr rzuca — w tłumie lub sam, wobec narodu, ludu, Bo­ga — hetman, porucznik, podchorąży, uczniak, parobek wiejski — każdy wreszcie może i musi królewnę śpiącą ze snu zbudzić, przywrócić córkę Demetrze39, pieśnią lub siłą wyprowadzić zbłąkaną w piekłach Eurydykę40. Każdy, więc i on, karawanów i karetek dziedzic, a także realności41, parcel i walorów42 Austro-Węgierskiego Ban­ku, potomek drobnej burżuazji — klasy bez dziejów i bez jutra, klasy sierocej, przeto smutnej.

W czarnym zeszycie układał wojny plan i mitologię, zanim w tej pracy go zastąpił przybyły z Litwy czło­wiek boży z krzaczastą brwią i dużym wąsem. (Mówią, że z Litwy szedł piechotą czy też furmanką chłopską jechał sam za woźnicę przedzierzgnięty; mówią, że obraz wiózł pod słomą Panny Najświętszej z Ostrej Bramy i tym obrazem jakby glejtem otwierał sobie wrota domów, szlabany granic i polityczny kredyt rządów; mówią, że cuda jakieś zdziałał, mocą swą własną czy obrazu — a na kobiety działał pono, tak że od zmysłów odchodziły albo wracały do nich, jeśli je przedtem już straciły; mówią, że proroctw starych słowa spełniał ten człowiek tak dokładnie, iż każdy musiał weń uwie­rzyć — i socjaliści go prosili, by im na głowy dłonie kładł — taka jest siła starych słów i mitów, zwłaszcza gdy ciemne a krzepiące...) Ten wódz nowy, prócz poe­zji i obrazów, odgadnąć umiał koniunkturę i polski te­mat romantyczny w właściwej chwili przetłumaczył na język bliższy nowym czasom: z ideą insurekcji w głowach szli za nim chłopcy na dywersję przeciw wrogowi w służbie wroga. Niektórzy jak on głowy potracili — inni serca. Potem powstała Polska — nie­spodzianie, z koniunktur zmiennych — i niespodzianie przybysz z Litwy, dowódca kilku batalionów, wodzem narodu został, wcieleniem nowym mitów starych, i na dzieciństwo moje padł jego wzrok spod brwi, i dra­mat jego, którym czytał z zeszytu chłopca stracone­go — mojego wuja, brata, ojca; portretem wodza za­mknął swój zeszyt — jego spojrzenie ciemne było koń­cowym amen w tym brewiarzu małego zbawcy, a pod tą fotografią, jakby dymem burym zasnutą, widniał napis czerwoną kredką podkreślony: „Żegnajcie, sta­rzy, idę za nim!”

Kto ten zeszyt przechował, gdy pamiątki wszyst­kie po chłopcu pozostałe poszły w piec na rozkaz dziadka? (Innym razem Dubiel stary trochę inaczej mi wyjaśnił przyczynę tego auto da fe43, które zarządził dziadek na ułanie z pułku Beliny: wszak rosyjska ar­mia zbliżała się do fortów, co broniły miasta nazna­czonego czarną gwiazdą — w domu pod Panną szyby drżały, czulsze od najczulszego ucha na podniebny łopot armat — armia nie uznawała chłopców komendanta za prawem ochronione wojsko, lecz za bandytów; więc dziadek względy bezpieczeństwa złączył z goryczą, kiedy ubrania oraz książki do pieca rzucał, krzycząc, że syna Panna mu nie dała...) Kto ten zeszyt przecho­wał? Kto go tam skrył na dnie zegara, na lata całe, aż spadł, gdy zegar ruszył ktoś przy porządkach ge­neralnych właśnie w chwili, kiedym ja wałęsał się w pobliżu, w śmieciach grzebiąc jak głodny kot? Kto przekazał to posłanie mnie — sierocie? I po co? Czego żąda?

Do spotkań rodzinnych rzadko dochodziło, chociaż wspólny dach wszystkich łączył. Dziadek nie znosił córek i wnuczek za to, że były kobietami, a szwagrów pewnie za to, że do rodziny weszli z przyczyny kobiet. Czasem jednak wzbudzał w sobie uczucia czy też po­winności ojca i wołał głośno:

— Gdzie ta czereda, panie, cała? Co to: wymarli, czy się gdzie wynieśli? Sprowadzić mi tu wszystkich zaraz! Rodzina musi w kupie siedzieć, bo na to budo­wałem dom.

Schodziły wtedy z górnych pięter ciotki z córkami z buzią w ciup, a z nimi wujowie — sztywni, jak­by się kijów nałykali. Wokoło stołu zasiadano herba­tę pić i o pogodzie gadać, zdrowiu albo czasach nie­spokojnych. W pogodne lato miejscem sesji był ogró­dek za domem — wirydarz niewielki, żywopłotem z bzów i jaśminów oraz siatką z drutu odgrodzony od gospodarstwa. Pośrodku trawnik równo jak dywan przystrzyżony, wokół ścieżka i rząd irysów brzegiem ścieżki. Trzcinowe fotele ustawiano na murawie, dzia­dek w środku siadał, w melonie na głowie, w palcie z lodenu zielonego, owinięty kaszmirowym szalem w turecki wzór; na lasce obie dłonie wspierał i spod ściągniętych brwi patrzył w furtkę, jakby czekał, aż przyjdzie stamtąd ktoś prawdziwie ukochany i swoje miejsce zajmie w kręgu. Ogrodowe wieczory jeszcze bardziej były milczące od tych, które w jadalni odpra­wiano. Trzeszczała trzcina, gdy się kto poruszył, i cza­sem słowo jakieś padło o chłodzie albo cieple dnia, co odchodził. Ja na małym krzesełku u stóp dziadka siadywałem, w ciepłe kocyki owinięty i zawsze to uczucie miałem, żeśmy się zeszli coś rozstrzygnąć lub postanowić w mojej sprawie.

Aż raz — pamiętam — w taki wieczór, właśnie w ogródku... któryś z wujów kaszlnął i rzekł:

— Na mieście mówią, słyszał ojciec?... o jakimś no­wym zarządzeniu w sprawie pogrzebów.

— Że hę?

— Zakaz, mówią, odprowadzania zwłok na cmentarz będzie wydany.

— Jak? — dziadek zwrócił powoli głowę w stronę zięcia.

— Mówię, com słyszał.

— To znaczy — dziadek rzekł — umierać już nie będzie wolno?

— Ha, ha — nieszczery śmiech wybuchnął i zgasł.

— Głupstwa gadasz — dokończył dziadek i łaskawie dodał: — moje dziecko.

— Nie! — podjął wuj nieustraszony. — Zwłoki mają być z domu odwożone prosto na cmentarz, tak by uwagi nie zwracały.

— Bez orszaku — wtrąciła odpowiednia ciotka, wspierając wuja.

— Ale czym? — podniósł głos właściciel firmy, która z żałobnej ostentacji czerpała główne swe do­chody. — Tramwajem? Taczką czy hyclowską budą?

— W zarządzeniu o tym nie mówią — trochę stra­piony rzekł dyskutant, lecz wtedy drugi z zięciów za­brał głos:

— Przepraszam, nieścisła informacja. Zarządzenie to ogólnej jest natury — tyczy zebrań, pochodów oraz demonstracji, na które trzeba zezwolenia władz. Otóż pogrzeby wyłączone były z zakazu. Tę klauzulę wy­jątkową władza dziś znosi, ergo, aby pogrzeb odprawić wedle obyczaju dawnego, z domu żałoby, ulicami, jak dotąd było, konieczne będzie zezwolenie.

— No to co? — warknął dziadek.

— Uważam — odparł pierwszy wuj — że to jest zmiana...

— Istotna — wtrącił drugi.

— Obyczaju — pierwszy rozwinął zręcznie temat.

— Oraz naszej, że się tak wyrażę, roli — drugi postawił kropkę nad i.

— Wszystko się zmieni — wykrzyknęła opozycyjna ciotka pierwsza, wsparta przez drugą.

— Zakład wszelki sens utraci.

A potem wujowie uderzyli frontem:

— Zakład CONCORDIA (konkurencja) kupuje auta pogrzebowe!

— PARADIS za CONCORDIĄ idzie w ślad; już ko­nie sprzedał, karawan pójdzie do lamusa.

— Do ślubów młodzież nie chce karet, autami jeździ elegancki świat.

— Ojcze, pomyśl i pojmij ducha nowych czasów.

— O przyszłość zadbaj dzieci, wnuków.

— Konie nas zjedzą i furmani — sprzedaj to wszystko póki czas...

— I zakład przestaw na motory...

— Taksówki...

— Szybki transport zwłok...

— Spedycję...

— Albo autobusową linię własną stwórz — komu­nikację miejską wesprzyj.

— Jaka zasługa!

— I interes.

Ucichli, bo wciąż milczał stary.

— Powiedz coś, ojcze — szepnęła któraś z ciotek starszych, bliźniaczki sięgnęły do rękawów po chustki, które miały w pogotowiu, papierośnice w rękach wu­jów wydały suchy trzask, ogniki zapalniczek błysły i pierwszy gacek nad głowami rozpoczął nocny rajd.

— Nie zmienię nic, póki żyję — spokojnie odparł szef rodziny.

— Lecz umrzesz kiedyś — palnął jeden z wujów, nad miarę, widać, podniecony.

— Gdy umrę — dziadek głos podniósł i jak bicz nad głowami nam go zwiesił — zakład weźmie ten, kto zachowa wszystko tak, jak było. Gdyby co zmie­nił, prawo straci.

— Ojciec bredzi! Takiej formuły prawnej nie ma.

— Nie ma formuły? A to będzie! A jeśli nie...

— To co?

Dziadek zarzęził coś chrapliwie, lagę podniósł i jak­by z flinty do mnie zmierzył jej końcem gumą osło­nionym.

— To on dziedzicem będzie — wnuk!

Cisza zapadła, jakby wszystkim płachtę kto z góry zrzucił na łby. Skromną zrobiłem minę i pomyślałem:

„Ja wam dam”.

A wtedy ciotka — nie wiem która — wydała okrzyk przeraźliwy zemsty, szaleństwa i rozpaczy — jakby kapłanka bóstwa zelżonego — zasłony losu zdarła nagle i uderzyła w dzwon tragedii:

— Wnuk! — Co dziadka swego ma za ojca!

Gacki nad nami skrzyżowały swe szybkie loty, jak myśli czarne, niespokojne; za murem trębacz niewi­dzialny zagrał fanfarę. Rodzina grzebała się niemrawo, jak ryby w sieci. Pierwsze zerwały się bliźniaczki i do domu pomknęły, łkając w chustki. Za nimi reszta: ciotki z pięter, kuzynki — milczkiem bez chichotów, i wujowie odwrót zamknęli, wlokąc za sobą smugę dymu. My dwaj siedzieli nieruchomi jak dwaj widzowie, co zostali w teatrze po skończeniu sztuki — czekają na następny akt, gdy już pokrowcami służba osłania krzesła. A wtedy w furtce Dubiel stanął:

— Dziesiąta, panie. Psy spuszczał będę, do domu trzeba panom wracać.

I odparł dziadek:

— Ano trza, Dubielu. Chodź, moje dziecko.

Bliźniaczki krzykiem i groźbą do snu chłopca gnały, jak owcę do zagrody; naraz dziadek zjawił się w dzie­cinnym pokoju i cicho, jak na niego, rzekł:

— Zostawcie... ja go uśpię.

Opuścił siatkę i na brzegu łóżka usiadł w burym szlafroku, z kołnierzem w górę postawionym, jak szyldwach, co obozu strzeże w wietrzną noc. Przez chwilę milczał, potem dłonią policzków moich szukał i jej grzbiet chłodnawy przytknął do skóry rozpalonej.

— Dobrze tak? — spytał.

— Dobrze, dziadku.

Nie pytał o nic; ani o to, com w dzień robił, czegom się uczył, jak się bawił, czy się cieszyłem czymś ostatnio, czy też do smutku mam powody; nie pytał o to, czym jest zdrowy, czy wszystko mam, czego do szczęścia mi potrzeba. Nie pytał o nic, nigdy, i te­raz pytań nie zadawał, ale czekał — czekał chyba, aż ja pytanie mu postawię. Tak pomyślałem, więc spytałem:

— Dziadku... to prawda?

— Słucham, dziecko.

— Prawda, że do sierot pójdę, jeśli nie zasnę?

Naprzeciw naszych okien był dom zwany schro­niskiem — piętro miał jedno, wejście z boku jak do klasztoru, z ręcznym dzwonkiem. Nad wejściem, w ni­szy półokrągłej, stał Józef — święty mąż Panny, z Dzieckiem w ręku i kamienną lilią jak szablą u ra­mienia. Mąż w sukni długiej, z brodą, kędzierzawy, w okna naszego domu patrzał, nieco w górę, ku niszy, w której Panna stała, węża depcząca. Uśmiechy skryte skrzyżowali nad siecią tramwajowych drutów — uśmiechy tak podobne, jakby bratem byli i siostrą; tę samą rękę każdy pozna w rysunku figur — i w fa­sadzie domku styl podobny. (Podobieństwa te łatwo wytłumaczyć tym, że zakład równocześnie powstał wraz z domem pod Panną: z tej samej pracowni po­chodził projekt i z kasy tej samej fundusz oddany księżom na sieroty — z dziadkowej kasy dobroczyn­nej — gdy wotum na intencję syna ślubował Pannie i Mężowi.)

Przy schronisku były ogrody. Z naszych okien, choć parterowe, widać było grządki i szklarnie, i bladych chłopców w szarych kitlach, co doglądali kwiatów, warzyw, dźwigali kosze, wodę lali z olbrzymich konwi i kompost rozrzucali z ręcznych wózków, które ciąg­nęli sami, jak koniki. — Zamykać okna — kompost wożą — krzyczano u nas, kiedy mdłym zapachem powiał z przeciwka wiatr zachodni. — Jeżeli będziesz nieposłuszny, nie zechcesz jeść, pacierza jak trzeba nie odmówisz albo nie zaśniesz przed Dubiela gwizd­kiem, pójdziesz do sierot (do sierót —