Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

wszelkie „takim a takim powinien być człowiek” wywołuje lekką ironię, dziś, kiedy stanowczo obstajemy przy tym, iż mimo wszystko każdy tym tylko się staje, czym jest (mimo wszystko: to znaczy mimo wychowanie, nauczanie, środowisko, przypadki i złe wypadki), dziś nauczyliśmy się w rzeczach moralności w osobliwszy sposób odwracać stosunek przyczyny i następstwa — nic nie odróżnia nas może bardziej zasadniczo od starych wyznawców moralności, jak to właśnie. Nie mówimy już np.: „występek jest przyczyną tego, że człowiek także i fizjologicznie niszczeje”; nie mówimy również: „przez cnotę człowiekowi się darzy, przynosi ona długie życie i szczęście”. Nasze przekonanie jest raczej, iż występek i cnota nie są wcale przyczynami, lecz tylko następstwami. Będzie się człowiekiem przyzwoitym, ponieważ jest się człowiekiem przyzwoitym: tzn. ponieważ urodziło się kapitalistą dobrych instynktów i pomyślnych stosunków... Jeżeli przychodzi się na świat biednym, z rodziców, którzy we wszystkim byli jeno rozrzutni i nic nie zebrali, to jest się „niepoprawnym”, chcę powiedzieć, dojrzałym do domu poprawy i domu obłąkanych... My nie umiemy dzisiaj pomyśleć sobie degenerescencji moralnej oddzielenie od degenerescencji fizjologicznej: jest ona li tylko kompleksem symptomatów tej drugiej; jest się z konieczności lichym, tak jak z konieczności jest się chorym... Lichy: to słowo wyraża tutaj pewne nieudolności, fizjologicznie związane z typem degenerescencji: np. słabość woli, niepewność, a nawet wielość „osoby”, niemożność powstrzymania się od reagowania na jakąkolwiek podnietę i „zapanowania” nad sobą, niewolę wobec wszelkiej sugestii ze strony woli cudzej. Występek nie jest żadną przyczyną, występek jest następstwem... Występek jest dość dowolnym odgraniczeniem pojęciowym w celu ujęcia razem pewnych następstw zwyrodnienia fizjologicznego. Zdanie ogólne, jak je głosił chrześcijanizm: „człowiek jest zły”, byłoby uprawnione, gdyby się miało prawo uważać typ człowieka zdegenerowanego za typ normalny. Ale może to przesada. Zapewne że to zdanie jest słuszne wszędzie, gdzie właśnie chrześcijanizm kwitnie i gdzie on jest górą: albowiem dowodzi to obecności gruntu chorobliwego, podłoża dla degenerescencji. 171.

Krytyka subiektywnych uczuć wartości. Sumienie. Niegdyś wnioskowano: sumienie odrzuca ten postępek; a więc ten postępek jest godny potępienia. W rzeczy samej sumienie odrzuca pewien postępek, ponieważ już od dawna jest on potępiony. Sumienie wtóruje tylko: nie stwarza ono żadnych wartości. To, co ongi skłaniało do odrzucenia pewnych postępków, to było nie sumienie, lecz przeświadczenie (lub przesąd) co do ich następstw... Przytakiwanie sumienia, miłe uczucie „zgody z sobą” stoi na tym samym poziomie, co upodobanie artysty w swym dziele — nie dowodzi ono niczego... Zadowolenie z siebie nie jest miarą wartości tego, do czego się ściąga, tak samo, jak brak jego nie jest argumentem przeciwko wartości jakiejś rzeczy. Wiemy zbyt mało, byśmy mogli mierzyć wartość swych postępków: brak nam do tego możności zajmowania stanowiska obiektywnego: kiedy odrzucamy jakiś postępek, jesteśmy także nie sędziami, jeno stronnikami... Szlachetne wzruszenia, jako towarzysze postępków, nie dowodzą bynajmniej ich wartości: artysta może z najwyższym patosem stanu wewnętrznego wydać na świat nędzotę. Winno by się raczej powiedzieć, że te wzruszenia są zwodnicze: nęcąc, odciągają nasz wzrok i naszą siłę od krytyki, od ostrożności, od podejrzenia, że jakieś głupstwo robimy... robią nas głupimi.

172.

Że ludzkość ma rozwiązać pewne zadanie zbiorowe, że jako całość zmierza ona do jakiegoś celu, to bardzo niejasne i dowolne wyobrażenie jest jeszcze bardzo młode. Może ludzkość pozbędzie się go znowu, zanim stanie się ono idée fixe... Nie jest ona żadną całością, ta ludzkość: jest ona nierozerwalną wielością wznoszących się i opadających procesów życiowych — nie ma ona młodości, następnie dojrzałości, a w końcu starości; warstwy, z których się składa, leżą jedna przy drugiej i jedna ponad drugą — i za kilka tysiącoleci mogą istnieć zawsze jeszcze młodsze typy człowieka, niż my je dzisiaj wykazać możemy. Z drugiej strony, décadence należy do wszystkich epok ludzkości: wszędzie istnieją odpadki i materie będące wynikiem rozkładu; jest to właśnie procesem życiowym, to wydzielanie tworów upadku i odpadków.

Pod przemocą chrześcijańskiego przesądu nie było wcale tego pytania: sens leżał w uratowaniu duszy jednostki; krótsze lub dłuższe trwanie ludzkości nie miało żadnego znaczenia. Najlepsi chrześcijanie życzyli sobie, żeby jak najprędzej skończyło się to wszystko; czego zaś jednostce potrzeba, co do tego nie było żadnej wątpliwości... Dla każdej jednostki teraz zadanie przedstawiało się tak, jak i kiedykolwiek w przyszłości dla kogokolwiek: wartość, sens, zakres wartości były stałe, bezwarunkowe, wieczyste, utożsamiały się z Bogiem... To, co odstępowało od tego typu wieczystego, było grzeszne, szatańskie, skazane...

Ciężar wartości leżał dla każdej duszy w niej samej: zbawienie albo potępienie! Zbawienie duszy wieczystej! Najbardziej krańcowa forma uosobienia się... Dla każdej duszy istniało tylko jedno udoskonalenie się; tylko jeden ideał; tylko jedna droga do zbawienia... Najbardziej krańcowa forma równouprawnienia, nawiązana do optycznego powiększenia wagi własnej, aż do niedorzeczności... Same niedorzecznie ważne dusze, obracające się wokół siebie z przeraźliwą trwogą...

 

Obecnie nikt już nie wierzy w to niedorzeczne robienie z siebie ważnej osoby: i mądrość naszą przecedziliśmy przez sito pogardy. Mimo to optyczne przyzwyczajenie szukania wartości człowieka w jego zbliżeniu się do człowieka idealnego pozostaje niewzruszone: w istocie utrzymaną jest nadal zarówno perspektywa uosobienia się, jak i równouprawnienie wobec ideału. In summa94: panuje mniemanie, iż się wie, co jest ostatecznym pragnieniem wobec ideału człowieka...

Ale ta wiara jest tylko następstwem potwornego rozpieszczenia przez ideał chrześcijański: jako taki wyciąga go się znowu natychmiast przy każdym ostrożnym badaniu „typu idealnego”. Mniema się, po pierwsze, iż się wie, że zbliżenie do jednego typu jest pożądanym; po drugie, iż się wie, jakiego rodzaju jest ten typ; po trzecie, iż się wie, że wszelkie odstępstwo od tego typu jest cofaniem się, hamowaniem, stratą siły i mocy człowieka... Marzyć ostanie rzeczy, w którym ten człowiek doskonały ma za sobą olbrzymią większość liczebną: wyżej nie zaszli w swych marzeniach także i nasi socjaliści, a nawet i panowie utylitaryści. Przez to rozwój ludzkości zdaje się otrzymywać cel: w każdym razie wiara w postęp w kierunku ideału jest jedyną formą, w jakiej dzisiaj myśli się o jakimś celu w dziejach ludzkości. In summa95: przyjście „Królestwa Bożego” przeniesiono w przyszłość, na ziemię, w rzeczy ludzkie — ale w istocie zatrzymano niewzruszoną wiarę w stary ideał...

173.

Człowiek jest to mały egzaltowany gatunek zwierzęcia, który — na szczęście — ma swój kres; życie na ziemi to w ogóle jeno chwila, epizod, wyjątek bez następstwa, coś, co w ogólnym charakterze ziemi pozostaje bez znaczenia; ziemia sama, jak każda gwiazda, to hiatus między dwiema nicościami, zdarzenie bez planu, bez rozumu, bez woli i samowiedzy, najgorszy rodzaj konieczności, głupia konieczność... Przeciwko takiemu patrzeniu na rzeczy burzy się coś w nas; wąż próżności kusi: to wszystko musi być fałszem: ponieważ oburza... Czyżby nie mogło to wszystko być pozorem? a człowiek mimo to wszystko, mówiąc słowami Kanta — —

174.

Niezbędność wartości fałszywych. Sąd można zbić, wykazując jego warunkowość: przez to jednak nie usuwa się konieczności posiadania go. Wartości fałszywych nie można wykorzenić przez dowody: tak samo, jak krzywej optyki w oku chorego. Trzeba zrozumieć konieczność ich obecności: są one następstwem przyczyn, które z dowodami nie mają nic do czynienia.

175.

Trzeba zliczyć, ile to rzeczy nagromadzić się zdołało, jako wynik najwyższego idealizmu moralnego: jak prawie wszystkie wartości pozostałe skrystalizowały się około tego ideału. Jest to dowodem, że był on najdłużej, najsilniej pożądany — dowodem, że nie został osiągnięty: w przeciwnym razie byłby spowodował rozczarowanie (resp.96 pociągnął za sobą umiarkowańszą ocenę wartości).

Święty jako najpotężniejszy gatunek człowieka: ta idea podniosła tak wysoko wartość moralnej doskonałości. Trzeba wyobrazić sobie całe poznanie jako usiłujące dowieść, że człowiek moralny jest najpotężniejszym, najbardziej boskim. Przezwyciężenie zmysłów, żądz — wszystko to wzbudzało lęk; rzeczy przeciwne naturze wydawały się nadprzyrodzonymi, pochodzącymi z tamtego świata.

176.

Żądza powiększa to, czego się pragnie; rośnie ona nawet wskutek niespełnienia się — najpotężniejsze idee są te, które stworzyła najzawziętsza i najdłużej trwająca żądza. Przykładamy do rzeczy zawsze tym więcej wartości, im bardziej rośnie nasza żądza posiadania ich: jeżeli „wartości moralne” stały się wartościami najwyższymi, to fakt ten świadczy, że ideał moralny był ze wszystkich ideałów najmniej spełnionym (o ile uchodził jako coś poza wszelkim cierpieniem, jako środek do zbawienia). Ludzkość z wzrastającą wciąż chucią obejmowała tylko obłoki: w końcu rozpacz swą, nieudolność swą, nazwała „Bogiem”...

177.

Hipoteza moralności w celu usprawiedliwienia Boga brzmiała: zło musi być dobrowolne (li tylko dlatego, aby można było wierzyć w dobrowolność dobra), a z drugiej strony: we wszelkim złu i cierpieniu leży cel zbawczy.

Pojęcie „winy” przedstawiano jako niesięgające wstecz aż do ostatnich podstaw bytu, a pojęcie „kary” przedstawiano jako wychowawcze dobrodziejstwo, a więc jako akt dobrego Boga.

Absolutne panowanie moralnej oceny wartości nad wszystkimi innymi ocenami: nie wątpiono o tym, że Bóg nie może być zły i że nie może czynić nic szkodliwego, tzn. przy „doskonałości” myślano li tylko o doskonałości moralnej.

178.

Czyja wola mocy jest moralnością? Wspólnym w dziejach Europy od Sokratesa jest usiłowanie, żeby wartości moralne doprowadzić do panowania nad wszystkimi innymi wartościami: mają być one przewodnikami i sędziami nie tylko życia, lecz także 1) poznania, 2) sztuk i 3) dążeń państwowych i społecznych. „Stać się lepszym” ma być jedynym zadaniem, wszystko inne jest tylko środkiem do tego celu (albo też przeszkodą, hamulcem, niebezpieczeństwem: należy je zatem zwalczać aż do unicestwienia...). Podobny ruch w Chinach. Podobny ruch w Indiach.

Co znaczy ta wola mocy ze strony wartości moralnych, która w olbrzymich rozmiarach odgrywała się dotychczas na ziemi?

Odpowiedź: trzy moce ukryte są za nią: 1) instynkt stada skierowany przeciwko silnym i niezależnym; 2) instynkt cierpiących i upośledzonych skierowany przeciwko szczęśliwym; 3) instynkt miernot skierowany przeciwko wyjątkom. Olbrzymia korzyść tego ruchu, jakkolwiek odegrało w nim rolę wiele okrucieństwa, fałszu i ograniczoności (albowiem dzieje walki moralności z zasadniczymi instynktami życia są same największą niemoralnością, jaka istniała dotąd na ziemi...).

179.

Przewaga wartości moralnych. Następstwa tej przewagi: skażenie psychologii itd., wszędzie fatalność z nią związana. Co znaczy ta przewaga? Na co ona wskazuje?

Na pewną większą natarczywość stanowczego „tak” i „nie” w tej dziedzinie. Wszystkie rodzaje imperatywów użyto do tego, żeby wartości moralne przedstawić jako stałe: one były najdłużej nakazywane: one wydają się instynktownymi, jak rozkazy wewnętrzne... Jest to wyrazem warunków zachowania społeczeństwa, że wartości moralne są odczuwane jako niepodlegające dyskusji. Praktyka: to znaczy, że pożyteczność wzajemnego rozumienia się co do najwyższych wartości dostąpiła tutaj pewnego rodzaju sankcji. Widzimy zastosowanie wszystkich środków, za pomocą których rozmyślanie i krytyka w tej dziedzinie zostają sparaliżowane: jakąż postawę przybiera jeszcze i Kant! Nie mówiąc już o tych, którzy wzbraniają się tutaj „badać”, uważając to za rzecz niemoralną.

180.

Jakżeż to możliwe, że ktoś wobec siebie ma respekt jedynie właśnie ze względu na wartości moralne, że wszystko inne podporządkowuje i lekceważy w porównaniu z dobrem, złem, poprawą, zbawieniem duszy itd., jak np. Henri Frédéric Amiel97. Co znaczy idiosynkrazja98 moralna? — pytam z punktu widzenia psychologicznego, a także i pod względem fizjologicznym, np. u Pascala. A więc w wypadkach, gdzie nie brak innych wielkich przymiotów; także i u Schopenhauera, który widocznie cenił to, czego nie miał i czego mieć nie mógł... nie jestże ona następstwem li tylko nawykowej moralnej interpretacji faktycznych stanów bólu i nieochoczości? Nie jestże to pewien rodzaj wrażliwości, która nie rozumie przyczyny swoich licznych uczuć nieprzyjemnych, ale mniema, iż wyjaśnia je sobie przez hipotezy moralne? Tak, że nawet na przygodne czucie się dobrze i przygodne poczucie siły światłość spływać się zdaje zaraz znowuż w postaci „czystego sumienia”, bliskości Boga, świadomości zbawienia?... A więc idiosynkratyk99 moralności 1) albo ma rzeczywiście wartość osobistą przez to, iż zbliża się do typu cnoty w społeczeństwie: jako „dzielny”, „prawy” — jest to pośredni stan wysokiej szanowności: we wszystkim, co może, mierny, ale we wszystkim, czego chce, uczciwy, sumienny, stały, szanowny, wiarogodny; 2) albo też mniema, iż ma tę wartość, ponieważ mniema, iż w ogóle nie rozumie inaczej żadnego ze swych stanów — nie zna siebie i w ten sposób tłumaczy siebie. Moralność jako jedyny schemat interpretacji, przy którym człowiek znosi siebie: jestże to rodzaj dumy?...

181.

Wielkie fałszerstwa pod panowaniem wartości moralnych: 1) w historii (wliczając tutaj i politykę); 2) w teorii poznania; 3) w sądach o sztuce i artystach; 4) w ocenie wartości człowieka i postępków (ludów i ras); 5) w psychologii; 6) w budowie filozofii („moralny ustrój świata” i rzeczy tym podobne); 7) w fizjologii, w teorii rozwoju („udoskonalenie”, „uspołecznienie”, „dobór”).

182.

1. Zasadnicze sfałszowanie historii, żeby była dowodem moralnej oceny wartości:

a) upadek narodu jako wynik korupcji;

b) wyniesienie się narodu jako wynik cnoty;

c) dojście do szczytu narodu („szczyt jego kultury”) jako wynik