Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

szczytności moralnej.

2. Zasadnicze sfałszowanie wielkich ludzi, wielkich twórców, wielkich epok:

Chce się, żeby wiara była tym, co wyróżnia wielkich ludzi: ale nierobienie sobie skrupułów, sceptycyzm, pozwolenie sobie na wyzbycie się jakiejś wiary, „niemoralność” należy do wielkości (Cezar, Fryderyk Wielki, Napoleon, ale również i Homer, Arystofanes, Lionardo, Goethe). Eskamotuje100 się zawsze rzecz główną, ich „wolność woli”.

183.

Wielkie fałszerstwa nihilistyczne przy mądrym nadużywaniu wartości moralnych:

a) Twierdzenie, że miłość jest wyzuciem się ze swej osobistości; również i współczucie.

b) Twierdzenie, że tylko intelekt wyzuty ze swej osobistości („filozof”) poznaje prawdę, „byt prawdziwy i istotę rzeczy”.

c) Twierdzenie, że geniusz, wielcy ludzie są wielcy, ponieważ starają się nie o siebie i o swoje sprawy: wartość człowieka rośnie bowiem w stosunku do stopnia jego zaparcia się siebie.

d) Twierdzenie, że sztuka jest dziełem „czystego, wolnego od woli podmiotu”; fałszywe pojmowanie „przedmiotowości”.

e) Twierdzenie, że szczęście jest celem życia, a cnota środkiem do celu.

Pesymistyczny wyrok o życiu u Schopenhauera jest wyrokiem moralnym. Miary stadne przenosi on w metafizyczność. „Jednostka” nie ma sensu, więc wyznacza on jej pochodzenie z rzeczy „samej w sobie” (a istnieniu jej daje znaczenie „zbłądzenia”); rodziców uważa on tylko za „przyczynę okolicznościową”.

184.

Wielkie przestępstwa w psychologii:

1) wszelką nieochoczość, wszelkie nieszczęście sfałszowano nieprawością (winą); (bólowi odjęto niewinność);

2) wszystkie silne uczucia przyjemne (junactwo, rozkosz, tryumf, dumę, zuchwalstwo, poznanie, pewność siebie i szczęście z siebie) napiętnowano jako grzeszne, jako pokusę, jako podejrzane;

3) uczuciom słabości, najwewnętrzniejszemu tchórzostwu, brakowi odwagi być sobą nadano nazwy uświęcające i głoszono je jako pożądane w najwyższym znaczeniu;

4) wszelką wielkość w człowieku przedstawiono fałszywie jako wyzucie się z siebie, jako poświęcanie się dla czegoś innego, dla innych; nawet w poznającym, nawet w artyście wyzucie się z osobistości własnej przedstawiono złudnie jako przyczynę najwyższego poznania i jego umiejętności;

5) miłość sfałszowano jako oddanie siebie (i altruizm), gdy przeciwnie jest ona dobieraniem sobie więcej lub dawaniem wskutek nadmiernego bogactwa osobistości własnej. Tylko najbardziej całkowite osobistości mogą kochać; wyzuci z osobistości, „obiektywni” są najlichszymi kochankami (proszę zapytać kobietek!). Stosuje się to także do miłości względem Boga lub do miłości „ojczyzny”: trzeba mocno siedzieć w samym sobie. (Egoizm jako usamienie, altruizm jako uinnienie);

6) życie jako kara, szczęście jako pokusa; namiętności jako rzecz szatańska, zaufanie do siebie jako rzecz bezbożna.

Cała ta psychologia jest psychologią zapobiegania, pewnego rodzaju obmurowaniem ze strachu; raz że wielki tłum (upośledzeni i mierni) chce się bronić przez to przeciwko silniejszym i zniszczyć ich w rozwoju..., a z drugiej strony chce on, żeby wszystkie te popędy, z którymi jemu samemu się najlepiej wiedzie, były uświęcone i wyłącznie szanowane. Proszę porównać z tym żydowskich kapłanów.

185.

Rozdział główny: jak pod naciskiem moralności ascetycznej, wyzucia się z siebie musiały być fałszywie zrozumiane właśnie afekty miłości, dobroci, współczucia, nawet sprawiedliwości, wielkoduszności i heroizmu.

Jest to bogactwo osobistości, pełność siebie, przelewanie się i dawanie od siebie, instynktowe czucie się dobrze i przytakiwanie sobie, co rodzi wielkie ofiary i wielką miłość: jest to silne i boskie samolubstwo, z którego te afekty wyrastają tak pewnie jak i chęć stania się panem, jak sięganie poza obręb własny, jak pewność wewnętrzna, że się ma prawo do wszystkiego. Uczucia, uważane pospolicie za przeciwne, są raczej jednym uczuciem i jeśli nie siedzi się tęgo i mocno w swojej własnej skórze, to nie ma się nic do dania od siebie, nic, z czym by można wyciągnąć rękę i być obroną i podporą...

Jak można było tak przeinaczyć znaczenie tych instynktów, że człowiek odczuwa jako cenne to, co sprzeciwia się jego istocie? Gdy swoją istotę oddaje na pastwę istocie innej! Och ta psychologiczna nędzota i łgarstwo, które w kościele i w kościelnie schorzałej filozofii dotychczas naczelny głos miały!

Jeśli człowiek jest grzeszny na wskroś, to godzi mu się tylko nienawidzić siebie. W rzeczy samej godziłoby mu się także i bliźnich swoich traktować nie z innym, jeno tym samym uczuciem, co siebie samego; miłość bliźniego wymaga usprawiedliwienia — polega ono na tym, że Bóg ją nakazał. Stąd wynika, że wszystkie te naturalne instynkty człowieka (skłaniające do miłości itd.) wydają mu się same przez się niedozwolonymi i dopiero po zaparciu się ich wracają one znowu do swych praw na podstawie posłuszeństwa względem Boga... Pascal, ten podziwu godny logik chrześcijanizmu, zaszedł aż tak daleko! Proszę rozważyć jego stosunek do siostry. „Postępować tak, żeby się nie było kochanym” wydawało mu się chrześcijańskim.

186.

Pozostałości pozbawienia natury jej wartości przez transcendencję moralności: wartość wyzucia się z siebie, kult altruizmu; wiara w odwet w zakresie gry następstw; wiara w „dobroć”, w „geniusz” nawet, jak gdyby jedno i drugie było następstwem wyzucia się z siebie; trwanie w dalszym ciągu kościelnej sankcji życia społecznego; absolutna chęć fałszywego pojmowania historii (jako dzieła wychowawczego, służącego do moralizacji) albo też pesymizm wobec historii (ten ostatni jest tak dobrze następstwem pozbawienia natury jej wartości, jak i owo pseudousprawiedliwienie, owa chęć niewidzenia tego, co pesymista widzi).

187.

„Moralność gwoli moralności” — jest to ważny stopień w jej odnaturalizowaniu: ona sama ukazuje się jako wartość ostateczna. W tej fazie przepoiła ona sobą religię: np. w judaizmie. I tak samo istnieje faza, w której ona znowuż odłącza od siebie religię i w której żaden Bóg nie jest dla niej dość „moralny”: wtedy woli ona ideał bezosobisty... Tak jest teraz.

„Sztuka gwoli sztuce” — jest to równie zasada niebezpieczna: przez nią wnosi się do rzeczy fałszywe przeciwieństwo — zmierza to do oczerniania rzeczywistości („idealizacji” potęgującej brzydotę). Odrywając ideał od rzeczywistości, spycha się na dół rzeczywistość, uboży się ją, oczernia. „Piękno gwoli pięknu”, „prawda gwoli prawdzie”, „dobro gwoli dobru” — to są trzy formy spoglądania złym okiem na rzeczywistość.

Sztuka, poznanie, moralność są środkami: zamiast poznać w nich zamiar, mający na widoku wzmożenie życia, odniesiono je do przeciwieństwa życia, do „Boga” — jakoby objawienia świata wyższego, który gdzieniegdzie przez nie przeziera...

„Piękny i brzydki”, „prawdziwy i fałszywy”, „dobry i zły” — te rozdzielenia i antagonizmy świadczą o warunkach istnienia i podniesienia się nie człowieka w ogóle, lecz jakichkolwiek stałych i trwałych kompleksów, które odłączają od siebie swoich przeciwników. Wojna, jaka się przez to wytwarza, jest tutaj rzeczą istotną: jako środek wyodrębnienia wzmacniającego izolację.

188.

Do rozdziału o wynaturzeniu moralności. Oddzielanie postępku od człowieka; skierowanie przeciwko „grzechowi” nienawiści albo pogardy; mniemanie, że istnieją postępki dobre albo złe same przez się.

Przywrócenie „natury”: postępek sam przez się jest zupełnie próżen wartości: wszystko zależy od tego, kto jest jego sprawcą. Jedno i to samo „przestępstwo” może być w jednym wypadku najwyższym przywilejem, w innym zaś napiętnowaniem. W rzeczy samej jest to sobkostwo sądzących, które postępek, resp.101 jego sprawcę, wykłada stosownie do własnego pożytku lub szkody (lub stosownie do podobieństwa albo też niepowinowactwa z sobą).

189.

Żeby wartość postępku miała być zawisłą od tego, co go poprzedziło w świadomości — jakżeż to fałszywe! A wedle tego mierzono moralność, nawet kryminalność...

Miarą wartości postępku winny być jego następstwa — powiadają utylitaryści — brać jako miarę postępku jego pochodzenie wikła to w sobie niemożebność, mianowicie niemożliwa jest znać to pochodzenie.

Ale czyż znane są następstwa? Na odległość pięciu kroków może. Któż może powiedzieć, do czego jakiś postępek pobudza, co wzbudza, co przeciw sobie budzi? Jako stimulans? Jako krzesiwo, może dla wybuchowej materii?... Utylitaryści są naiwni... A ostatecznie musielibyśmy wpierw wiedzieć, co jest pożyteczne: tutaj wzrok ich także nie sięga dalej niż na pięć kroków... Nie mają oni żadnego pojęcia o tej wielkiej ekonomii, która nie umie obyć się bez zła.

Nieznane jest pochodzenie, nieznane są następstwa: czyż postępek ma zatem w ogóle jaką wartość?

Zostaje sam postępek: towarzyszące mu objawy w świadomości; „tak” i „nie”, idące w ślad za jego wykonaniem: czyż wartość postępku leży w subiektywnych objawach towarzyszących (znaczyłoby to wartość muzyki mierzyć wedle przyjemności lub nieprzyjemności, jaką nam sprawia... jaką swemu kompozytorowi sprawia...). Postępkowi widocznie towarzyszą uczucia wartości, uczucia mocy, przymusu, niemocy, np. swoboda, lekkość — inaczej mówiąc: czy wartość postępku można by sprowadzić do wartości fizjologicznych, badając, czy jest on wyrazem zupełnego czy też zahamowanego życia? Być może, iż wyraża się w tym jego wartość biologiczna...

A więc jeśli postępek nie da się ocenić ani wedle swego pochodzenia, ani wedle swych następstw, ani wedle towarzyszących mu objawów, to wartość jego jest x, nieznana.

190.

„Człowiek dobry” jako tyran. Ludzkość powtarzała zawsze ten sam błąd: mianowicie — środki do życia czyniła miernikami życia; zamiast znaleźć miernik w najwyższym podniesieniu życia samego, w problemacie wzrostu i wyczerpania — używała ona do wykluczenia wszystkich innych form życia, jednym słowem do krytyki, środków służących do pewnego tylko rodzaju życia. Tzn., że w końcu człowiek lubi środki gwoli im samym i zapomina, że są one środkami: tak że teraz występują one w jego świadomości jako cele, jako mierniki zamiarów.... znaczy to, że pewien gatunek człowieka traktuje warunki swej egzystencji, jako warunki, które powinny być nałożone prawnie, jako „prawda”, „dobro”, „doskonałość”: pewien gatunek człowieka tyranizuje... Jest to forma wiary, instynktu, że jakiś rodzaj człowieka nie pojmuje warunkowości swego rodzaju, swej relatywności w porównaniu z innymi. Przynajmniej zdaje się, że człowiek (lub naród, lub rasa) jest bliskim końca, gdy staje się toleranckim102, gdy przyznaje równe prawa i nie myśli już o tym, żeby być panem.

191.

Jeżeli, powodując się tkwiącym w nas instynktem wspólności, robimy sobie przepisy i zakazujemy pewnych postępków, to zakazujemy, jeśli w tym ma być rozum, nie pewnego rodzaju „bycia”, nie pewnego sposobu „myślenia”, lecz tylko pewnego kierunku i zużytkowania tego „bycia”, tego „sposobu myślenia”. Ale oto swoją drogą przychodzi ideolog cnoty, moralista i powiada: „Bóg patrzy w serca! Cóż z tego, iż wstrzymujecie się od pewnych postępków: mimo to nie jesteście lepsi!”. Odpowiedź: mój panie kłapouchu i cnotliwcze, my bynajmniej nie chcemy być lepsi, jesteśmy bardzo zadowoleni z siebie, my chcemy tylko nie wyrządzać sobie wzajem szkody — i przeto zabraniamy pewnych postępków z pewnego względu, mianowicie ze względu na siebie; natomiast nie wiemy już, jak uszanować te same postępki, jeśli ściągają się one do przeciwników społeczności — na przykład do was, mój panie! My wychowanie naszych dzieci skierowujemy do tych postępków; my je pielęgnujemy na wielką skalę... Gdybyśmy mieli w sobie ów „miły Bogu” radykalizm, który wasza święta naiwność zaleca, gdybyśmy byli dość wielkimi cielętami na to, by przez te postępki potępiać ich źródło, „serce”, tobyśmy potępiali nasze istnienie, a z nim jego naczelny warunek — uczucia, serce, namiętność, którą czcimy z oznakami czci najwyższej. Przez nasz dekret zapobiegamy, by te uczucia nie wybuchły w sposób nieodpowiadający celowi i nie szukały sobie dróg — jesteśmy mądrzy, ustanawiając dla siebie takie prawa, jesteśmy przez to także obyczajni... Nie podejrzewacie, jakie ofiary ponosimy, jak wiele poskromienia, przezwyciężenia siebie, surowości względem siebie potrzeba do tego? Jesteśmy gwałtowni w naszych żądzach, są chwile, w których chcielibyśmy się pożreć... Ale „zmysł społeczny” zapanowywa103 nad nami: proszę zauważyć, że jest to niemal definicja obyczajności.

192.

Moralistyczny naturalizm: sprowadzenie pozornie wyemancypowanej, nadprzyrodzonej wartości moralności do jej „natury”: to znaczy do naturalnej immoralności, do naturalnej „pożyteczności” itd. Tendencję tych rozważań mogę określić jako moralistyczny naturalizm: moim zadaniem jest wartości moralne pozornie wyemancypowane i pozbawione natury przełożyć na powrót na ich naturę — to znaczy na ich naturalną „immoralność”.

2. Jak cnotę przywodzi się do panowania 193.

O ideale moralisty. (Przedmowa). Przedmiotem tego traktatu jest wielka polityka cnoty. Przeznaczyliśmy go na pożytek tym, którym musi zależeć na tym, żeby nauczyć się, nie jak się staje cnotliwym, lecz jak się robi cnotliwym — jak się cnotę przywodzi do panowania. Chcę nawet udowodnić, że aby chcieć tej jednej rzeczy — panowania cnoty — winno się zasadniczo nie chcieć tamtej drugiej; właśnie przez to człowiek rezygnuje ze stania się cnotliwym. Ofiara jest wielką, ale cel wart jest może takiej ofiary. A wart jest nawet większych!... I niektórzy z najsławniejszych moralistów zaryzykowali tak wiele. Oni mianowicie poznali już i uprzedzili prawdę, której ten traktat ma po raz pierwszy nauczać, że panowanie cnoty można osiągnąć stanowczo jedynie za pomocą tych samych środków, przy pomocy których osiąga się panowanie w ogóle, w każdym razie nie przez cnotę...

Przedmiotem tego traktatu jest, jak się rzekło, polityka cnoty. On ustanawia ideał tej polityki, opisuje ją taką, jaką by być musiała, gdyby na ziemi cośkolwiek doskonałym być mogło. Obecnie żaden filozof nie będzie miał wątpliwości co do tego, co jest typem doskonałości w polityce; mianowicie machiawelizm. Ale machiawelizm, pur, sans mélange, cru, vert, dans toute sa force, dans toute son âpreté104 jest nadludzkim, boskim, transcendentnym, ludzie nigdy go nie dosięgną, co najwyżej zaledwie musną. A i w tym ciaśniejszym rodzaju polityki, w polityce