Wesele hrabiego Orgaza - Roman Jaworski (dostęp do książek online txt) 📖

mineralnej z czeskiej miejscowości uzdrowiskowej dawniej zwanej Giesshübl-Sauerbrunn, ob. Kyselka, w pobliżu Karlowych Warów; sprzedawano ją od 1867 do II wojny światowej w całej Europie. [przypis edytorski]

232. ambrozja (mit. gr.) — pokarm bogów, zapewniający im nieśmiertelność. [przypis edytorski]

233. Beocja — staroż. kraina w środkowej Grecji, na zachód od Attyki; jej gł. miastem były Teby. [przypis edytorski]

234. Hermes (mit. gr.) — syn Zeusa i Mai; posłaniec bogów olimpijskich, bóg handlu i żeglugi, opiekun kupców i złodziei. [przypis edytorski]

235. Pompeje — miasto rzymskie zasypane pyłem wulkanicznym w czasie wybuchu Wezuwiusza w 79 r. n.e. [przypis edytorski]

236. διάκτορος, έριούνιος, ψυχοπομπός — Diáktoros, Eriúnios, Psychopompós [przydomki boga Hermesa: przewodnik, pomocny, przewodnik dusz; red. WL]. [przypis autorski]

237. caprać się — pluskać się, rzucać się. [przypis autorski]

238. zasromiony (daw.) — zawstydzony. [przypis edytorski]

239. fumoir (fr.) — palarnia. [przypis edytorski]

240. chunchuz a. hunhuz — chiński bandyta na pograniczu rosyjsko-chińskim w XIX i w 1. poł. XX w. [przypis edytorski]

241. nargila — fajka wodna popularna w krajach arabskich. [przypis edytorski]

242. Zulusi — lud afrykański z grupy Bantu, mieszkający w południowej Afryce; w 1818 zjednoczeni w silne państwo pod wodzą króla Czaki, stawiali opór Burom i Brytyjczykom; po klęsce w 1879 większość terytoriów Zulusów została przyłączona do brytyjskiej Kolonii Natalu. [przypis edytorski]

243. rosolis — likier aromatyzowany płatkami róży. [przypis edytorski]

244. cobler — lekki drink z wina lub sherry z sokiem z owoców cytrusowych, cukrem i kostkami lodu. [przypis edytorski]

245. magister (łac.) — mistrz. [przypis edytorski]

246. czamara — dawne długie męskie okrycie wierzchnie, podszyte futrem. [przypis edytorski]

247. adiuwant (z łac.) — pomocnik, pomagający. [przypis edytorski]

248. Kafry, Hotentoci, Tauregi i Kabylowie — ludy z Afryki: Kafrowie: daw. nazwa ludów Bantu ze wsch. części Afryki Płd., nadana im przez Arabów (ar. kafir: niewierny), używana w XVIII–XIX w.; Hotentoci: grupa rdzennych mieszkańców Afryki Płd., spokrewnionych z Buszmenami, prowadzących koczowniczy tryb życia; Tuaregowie: koczowniczy, pasterski lud berberyjski zamieszkujący Saharę; Kabylowie: naród berberyjski, mieszkujący głównie w płn.-wsch. Algierii i przygranicznych obszarach Tunezji. [przypis edytorski]

249. seki-demiseki — wina wytrawne i półwytrawne (fr. sec oraz demi-sec). [przypis edytorski]

250. tortilla — meksykański placek kukurydziany. [przypis autorski]

251. loggia — rodzaj krytego balkonu bądź pomieszczenia, w którym jedna z zewnętrznych ścian została zastąpiona przez rząd arkad. [przypis edytorski]

252. gnostycyzm (z gr. gnosis: poznanie) — prąd religijno-filozoficzny kwitnący w II-III w., gł. w Egipcie i Syrii, który łączył idee hellenistycznego platonizmu z elementami ze źródeł chrześcijańskich i żydowskich. Gnostyków cechował mistycyzm i silny dualizm: przekonanie o tym, że człowiek jako istota duchowa został uwięziony w złym świecie materii, stworzonym przez Demiurga, będącego bytem niższym od Boga, a sposobem wyzwolenia duszy z materii jest poznanie duchowe. [przypis edytorski]

253. imam — w szyizmie, jednym z głównych odłamów islamu: pochodzący z rodu Mahometa święty i przewodnik całej wspólnoty religijnej; imamom przypisuje się nieomylność. [przypis edytorski]

254. wolapik a. volapük — sztuczny język opracowany w 1879 roku przez Johanna Martina Schleyera, czerpał słownictwo z angielskiego, francuskiego i niemieckiego, często zniekształcając źródłowe wyrazy; tu: mieszanka języków. [przypis edytorski]

255. hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka) — kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze. [przypis edytorski]

256. haszszaszini, pol. asasyni — nazwa nadawana w średniowiecznej Europie nizarytom, skrajnemu odłamowi muzułmańskich ismailitów, któremu udało się zbudować na terenie Iranu własne państwo z ośrodkiem w twierdzy Alamut (1090–1273); słynęli jako nieustraszeni zabójcy, dokonujący zamachów na przeciwników politycznych; ich brak strachu przed śmiercią wrogowie tłumaczyli narkotyzowaniem ich haszyszem przez ich przywódcę. [przypis edytorski]

257. indyjskie konopie — po arabsku: haszisz. [przypis autorski]

258. Eskulap (żart.) — lekarz (od zlatynizowanej formy imienia gr. Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej). [przypis edytorski]

259. tuszyć (daw.) — spodziewać się; sądzić. [przypis edytorski]

260. Αί-δώς (gr.) — Aj-dós (wstyd). [przypis autorski]

261. bandałacha (gw.) — kobieta opasła. [przypis autorski]

262. Νέ-µε-σις (gr.) — Ne-me-sis (fatum, zemsta). [przypis autorski]

263. chasyd — członek ruchu mistyczno-religijnego w judaizmie, utworzonego w połowie XVIII w. przez Izraela Baal Szemtowa, kładącego główny nacisk na osobistą modlitwę. [przypis edytorski]

264. tromtadrata — osoba krzykliwie, demonstracyjnie głosząca wzniosłe, lecz pozbawione treści hasła. [przypis edytorski]

265. interwiew — wywiad prasowy. [przypis edytorski]

266. Zander, Gustaf (1835–1920) — szwedzki lekarz ortopeda, prekursor mechanoterapii, znany z wynalezienia specjalnych aparatów mechanicznych do rehabilitacji; w 1865 otworzył w Sztokholmie pierwszy zakład mechanoterapii, do 1906 jego zakłady powstały w niemal 150 krajach. [przypis edytorski]

267. czaprak — okrycie konia, umieszczane pod siodłem. [przypis edytorski]

268. zebu (dziś r.n.) — hodowana w Indiach forma bydła domowego o charakterystycznym garbie na grzbiecie i masywnych rogach. [przypis edytorski]

269. aguti — Dasyprocta cristata, podobny do europejskiego zająca. [przypis autorski]

270. plafon (z fr.: sufit) — sklepienie zdobione malowidłami a. sztukateriami. [przypis edytorski]

271. pretor — wyższy urzędnik w starożytnym Rzymie, sprawujący władzę sądową i zastępujący konsula pod jego nieobecność. [przypis edytorski]

272. augur — kapłan w starożytnym Rzymie, wieszcz, który wyczytywał wróżby z lotu ptaków; tu w znaczeniu: człowiek narzucający swoje zdanie innym z pozycji autorytetu, podający się lub uważany za autorytet. [przypis edytorski]

273. kacap (pogard.) — Rosjanin. [przypis edytorski]

274. dziegdzione buty — buty impregnowane dziegciem, lepką, brunatną substancją, wytwarzaną przez suchą destylację kory i drewna brzozowego. [przypis edytorski]

275. wychlipce (reg.) — wychłepce. [przypis edytorski]

276. basałyk — nicpoń, próżniak. [przypis autorski]

277. pełechaty (reg.) — kudłaty. [przypis edytorski]

278. belbas (reg.) — grubas; dryblas, rosły chłopiec. [przypis edytorski]

279. rebozo — kobiecy szal meksykański, bardzo długi. [przypis autorski]

280. Wedy — święte księgi hinduizmu. [przypis edytorski]

281. w Puernavace — zapewne chodzi o Cuernavaca, miasto w środkowym Meksyku. [przypis edytorski]

282. Pelops (mit. gr.) — syn Tantala, jako dziecko został zabity przez ojca i podany na uczcie bogów, a następnie, na polecenie Zeusa, wskrzeszony przez Hermesa. Zjedzony przez boginię Demeter kawałek łopatki Pelopsa zastąpiono kością słoniową. [przypis edytorski]

283. Argonauci (mit. gr.) — bohaterowie, którzy pod przewodnictwem Jazona wyprawili się na statku Argo do Kolchidy po złote runo. [przypis edytorski]

284. Sokrates (469–399 p.n.e.) — wybitny filozof grecki, żył i zmarł w Atenach, uprawiał filozofię i nauczał, wciągając do dyskusji przechodniów na ulicy. Wśród jego uczniów byli m.in. Platon, Antystenes i Ksenofont. Sokratesowi wytoczono proces o niewyznawanie bogów uznawanych przez państwo i demoralizację młodzieży. Został skazany na śmierć przez wypicie trucizny. [przypis edytorski]

285. Kserkses (ok. 518–465 p.n.e.) — król perski, syn i następca Dariusza I Wielkiego; w 480 p.n.e. wyruszył z ogromną, wielonarodową armią na podbój Grecji; kiedy jego flota została pokonana w bitwie pod Salaminą, powrócił do Azji, pozostawiając w Grecji część armii pod wodzą Mardoniusza; rok później wojska Greków rozbiły ją w bitwie pod Platejami, co zakończyło perską wyprawę wojenną. [przypis edytorski]

286. Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną; jego ulubiony ogier Bucefał (gr. Bukefalos: byczogłowy), którego sam za młodu okiełznał i którego dosiadał we wszystkich swoich kampaniach wojennych, był jednym z najsłynniejszych koni starożytności. [przypis edytorski]

287. Efialtes (V w. p.n.e.) — Grek, który podczas bitwy pod Termopilami (480 p.n.e.) zdradził wrogiej armii perskiej górską ścieżkę, prowadzącą na tyły armii greckiej, dowodzonej przez króla Sparty Leonidasa. [przypis edytorski]

288. Gajusz Juliusz Cezar (100–44 p.n.e.) — rzymski polityk i wódz (podbił m.in. Galię); dążył do przejęcia w Rzymie władzy absolutnej, zostając jego dyktatorem; zginął zasztyletowany przez spiskowców, osłaniając się swoją togą (szatą). [przypis edytorski]

289. Otton III (980–1002) — król Niemiec (od 983), cesarz rzymski (od 996); zwolennik koncepcji odnowionego, uniwersalnego cesarstwa rzymskiego, składającego się z Germanii, Italii, Galii oraz Sclavinii (Słowiańszczyzny), w której polityka podporządkowania Kościoła państwu złączyła się z ideą jedności chrześcijańskiej; podczas zjazdu w Gnieźnie (1000) uniezależnił Polskę od kościelnej władzy Niemiec i podniósł polityczną pozycję Bolesława I Chrobrego, jako swego współpracownika w monarchii. [przypis edytorski]

290. Ryszard Lwie Serce (1157–1199) — król Anglii (od 1189), jeden z wodzów III krucjaty, zyskał reputację wielkiego dowódcy i wojownika walczącego w imię chrześcijaństwa. [przypis edytorski]

291. Filip Wielki — zapewne chodzi o Filipa III Śmiałego (1245–1285), króla Francji (od 1270) z dynastii Kapetyngów, który doprowadził do rozejmu z emirem Tunisu i zakończenia ostatniej, rozpoczętej przez jego ojca VII wyprawy krzyżowej, znacznie powiększył swoje państwo, a zmarł na febrę w czasie krucjaty przeciw Aragonii, do której wezwał go papież Marcin IV. [przypis edytorski]

292. Cuauhtemoc (ok. 1495–1525) — ostatni władca państwa Azteków (na terenie ob. Meksyku); dowodził obroną stolicy, Tenochtitlan, oblężonej przez najeźdźców pod wodzą hiszpańskiego konkwistadora Corteza; kiedy miasto zostało zdobyte (1521), poddał się Cortezowi, który przyrzekł mu bezpieczeństwo; cztery lata później został powieszony przez Corteza za rzekome organizowanie spisku. [przypis edytorski]

293. Batory, Stefan (1533–1586) — właśc. Istvan Bathory, książę Siedmiogrodu, od 1571 król Polski, a od 1576 wielki książę litewski; jeden z najwybitniejszych polskich królów elekcyjnych; m.in. oblegał Psków, co przyczyniło się do rozejmu, w wyniku którego car rosyjski Iwan IV Groźny został zmuszony do oddania Polsce Inflant; proszące o pokój poselstwo cara do Batorego ukazał J. Matejko na obrazie Stefan Batory pod Pskowem. [przypis edytorski]

294. Waszyngton, właśc. Washington, George (1732–1799) — wódz naczelny podczas wojny Stanów Zjednoczonych o niepodległość, a następnie pierwszy prezydent (1789–1797) nowo powstałego państwa. [przypis edytorski]

295. Rodin, Auguste (1840–1917) — francuski rzeźbiarz, łączący w swoich pracach elementy symbolizmu i impresjonizmu, prekursor nowoczesnego rzeźbiarstwa; autor m.in. prac Myśliciel oraz Mieszczanie z Calais. [przypis edytorski]

296. buduar — pokój kobiety, służący głównie do odpoczynku. [przypis edytorski]

297. bush — gąszcz. [przypis autorski]

298. buganwilia — roślinka pnąca się. [przypis autorski]

299. solenodon a. almik — owadożerny ssak z rzędu ryjówkokształtnych, prowadzący nocny tryb życia; ob. występuje wyłącznie na Haiti i na Kubie. [przypis edytorski]

300. hajtują — igrają. [przypis autorski]

301. aplikować się — zalecać się. [przypis autorski]

302. antyfona (z gr.: przeciwgłos) — w liturgii chrześcijańskiej: krótki, najczęściej jednozdaniowy, tekst modlitewny, przeplatający hymny, psalmy lub litanie wykonywane naprzemiennie przez dwa chóry lub przez przewodnika i chór; także: oddzielna, krótka modlitwa. [przypis edytorski]

303. bałuchowaty (gw.) — o wytrzeszczonych oczach. [przypis edytorski]

304. smrek (reg.) — świerk. [przypis edytorski]

305. aprens — pretensja. [przypis autorski]

306. Fac te ipsum felicem (łac.) — uczyń siebie samego szczęśliwym (Seneka). [przypis autorski]

307. γνώθι σεαυτόν (gr.) — gnoti seauton! poznaj samego siebie. [przypis autorski]

308. aprendować — pojmować. [przypis autorski]

309. bandzior (gw.) — brzuchacz. [przypis autorski]

310. datury — krzewy bardzo wysokie, rosnące w rowach, w Ameryce. [przypis autorski]

311. korab (daw.) — statek, okręt. [przypis edytorski]

312. sargasso — brunatna trawa wód podzwrotnikowych. [przypis autorski]

313. dolus (łac.) — podstęp. [przypis autorski]

314. dolor (łac.) — cierpienie. [przypis autorski]

315. Dolus czy dolor dolara? — mimo tej gry słów słowo dolar nie pochodzi z łaciny, ale od nazwy dawnej srebrnej monety: talar, która z kolei jest skróceniem od Joachimsthaler, od nazwy miejscowości Joachimstal, ob. Jachymow w Czechach, gdzie w 1518 zaczęto je systematycznie wytwarzać. [przypis edytorski]

316. Rozmowy człowieka zmęczonego życiem ze swą duszą — pesymistyczny, filozoficzny dialog egipski z okresu Średniego Państwa (ok. 2050–1710 p.n.e.), znany obecnie w Polsce pod tytułem Złamany życiem. [przypis edytorski]

317. Per todos los santos — Na wszystkich świętych! [przypis autorski]

318. dysertacja — rozprawa naukowa. [przypis edytorski]

319. baszłyk — kaptur zaopatrzony w sznurki do wiązania go, popularny