Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

do dawnego hoteliku Saint-Quentin, który, położony w ustronnej dzielnicy, niedaleko Luxemburgu, sposobniejszy był dla swobodnej pracy niż hałaśliwa ulica św. Honoriusza. Tam czekała mnie jedyna prawdziwa pociecha, jakiej niebo pozwoliło mi zakosztować w mej nędzy i która jedna czyni mi tę nędzę znośną. Tym razem nie chodzi o znajomość przelotną; trzeba mi tedy wejść nieco bliżej w okoliczności, w jakich ją zawarłem.

Hotelik nasz objęła nowa gospodyni, rodem z Orleanu. Przyjęła do białego szycia dziewczynę ze swoich stron, dwudziestodwu- lub trzechletnią, która jadała z nami, zarówno jak gospodyni. Dziewczyna ta, nazwiskiem Teresa Le Vasseur, pochodziła z dobrej rodziny; ojciec był urzędnikiem mennicy w Orleanie, matka prowadziła sklep. Mieli dużo dzieci. Skoro moneta orleańska straciła prawo obiegu, ojciec znalazł się na bruku; matka, poniósłszy straty w handlu, musiała zwinąć interes, poniechała tego przemysłu i przybyła do Paryża z mężem oraz córką, która żywiła wszystkich troje swą pracą.

Pierwszy raz kiedy ujrzałem przy stole tę dziewczynę, uderzył mnie jej skromny wygląd, a jeszcze bardziej spojrzenie jej, żywe a łagodne, takie, jakiego w życiu nie spotkałem. Stół nasz składał się, prócz pana de Bonnefond, z kilku klechów irlandzkich, gaskońskich i innych ludzi tego pokroju. Sama gospodyni była osobą wątpliwych obyczajów; w ogóle z całego stołu ja jeden odzywałem się tam i zachowywałem przyzwoicie. Zaczęto zaczepiać małą; wziąłem ją w obronę. Natychmiast docinki posypały się na mnie. Gdybym nawet z natury nie miał żadnej sympatii do tej biednej dziewczyny, współczucie, prześladowania byłyby ją obudziły we mnie. Zawsze lubiłem przystojność w obejściu i w mowie, zwłaszcza wobec kobiet. Głośno wystąpiłem jako jej obrońca. Spostrzegłem, iż życzliwość moja ujęła ją za serce; spojrzenia jej, ożywione wdzięcznością, której usta nie śmiały wyrazić, stały się tym wymowniejsze.

Teresa była bardzo nieśmiała, ja również. Mimo iż, zdawałoby się, ten obopólny charakter utrudniał porozumienie, nawiązało się ono wszelako bardzo szybko. Gospodyni, która rychło odgadła, co się święci, wpadła we wściekłość; brutalność jej przyspieszyła jeszcze decyzję młodej dziewczyny, która, mając we mnie jedyne oparcie w całym domu, z przykrością patrzała na chwilę, w której się oddalam i wzdychała do powrotu swego protektora. Zbliżenie serc, wzajemność naszych skłonności spowodowały niebawem zwyczajne skutki. Teresa czuła, iż trafiła we mnie na uczciwego człowieka; nie omyliła się. Ja widziałem w niej dziewczynę tkliwą, prostą i wolną od zalotności; nie omyliłem się również. Oświadczyłem jej z góry, iż nie opuszczę jej ani nie zaślubię jej nigdy. Miłość, szacunek, naiwna prostota stały się rzecznikami mego tryumfu; i dlatego właśnie, iż serce jej było uczciwe i czułe, skłoniłem ją ku sobie, nie występując w roli zdobywcy.

Obawa Teresy, iż zrażę się, nie znajdując w niej tego, czego mniemała, że szukam, opóźniła, więcej niż cokolwiek innego, moje szczęście. Nim się poddała, długo wzdragała się w niepewności i pomieszaniu: chciała, abym ją zrozumiał, a nie śmiała się wypowiedzieć. Co do mnie, tłumaczyłem sobie przyczyny jej zakłopotania zupełnie odmiennie: wyobraziłem sobie powód fałszywy i nader obrażający dla jej obyczajów. Mniemając, iż Teresa wzdraganiem swoim ostrzega mnie, że zdrowiu memu groziłoby niebezpieczeństwo, popadłem w zamęt, który nie wstrzymał mnie, ale który przez kilka dni zatruwał moje szczęście. Ponieważ nie mogliśmy znaleźć drogi do porozumienia, rozmowy nasze w tym przedmiocie aż do śmieszności najeżone były zagadkami i omówieniami. Teresa mogła mnie w istocie uważać za zupełnego szaleńca; ja nie wiedziałem wręcz, co mam myśleć o niej. Wreszcie lody pękły; wyznała mi z płaczem jedyny błąd, jaki popełniła zaledwie wyszedłszy z dzieciństwa, owoc jej nieświadomości i zręczności uwodziciela. Ledwie zrozumiałem ją, wydałem okrzyk radości: „Dziewictwo — wykrzyknąłem — Ba! właśnie to w Paryżu, i w dwudziestym roku, szuka się tego skarbu! Ach, moja Tereso, zbyt szczęśliwy jestem, iż mam cię oto poczciwą i zdrową i że nie znajduję tego, czego zgoła nie szukałem”.

Zrazu chodziło mi jedynie o rozrywkę; ujrzałem niebawem, iż znalazłem więcej i że zyskałem towarzyszkę. Nieco zżycia się z tą nieocenioną dziewczyną, nieco zastanowienia nad mym położeniem dało mi uczuć, iż myśląc jedynie o zaspokojeniu zmysłów, uczyniłem cenny nabytek dla mego szczęścia. Trzeba mi było, w miejsce wygasłej ambicji, żywego uczucia, które by wypełniło me serce. Trzeba było, mówiąc po prostu, następczyni dla mamusi. Skoro nie miałem już żyć z nią, trzeba mi było kogoś, kto by żył z jej wychowankiem; w kim bym znalazł prostotę, powolność serca, jakie mamusia znalazła we mnie. Trzeba mi było, aby słodycze domowego i osobistego życia wynagrodziły stratę świetnego losu, którego się wyrzekłem. Kiedy byłem zupełnie sam, w sercu moim była próżnia; ale wystarczyło jednego serca, aby je wypełnić. Los odstrychnął ode mnie, przynajmniej w części, to, które natura dla mnie stworzyła. Od tego czasu byłem sam; nie istniała bowiem dla mnie nigdy pośrednia skala pomiędzy wszystkim a niczym. Znalazłem w Teresie dopełnienie, którego potrzebowałem; dzięki niej żyłem szczęśliwy, o ile mogłem nim być w danych okolicznościach.

Chciałem zrazu kształtować umysł swej towarzyszki — daremna praca. Dusza jej jest tym, czym uczyniła ją natura; hodowla i starania nie imają się jej. Nie wstydzę się wyznać, że nigdy nie nauczyła się dobrze czytać, mimo że pisze dość znośnie. Kiedy zamieszkałem przy ulicy Neuve-des-Petits-Champs, naprzeciw moich okien, w pałacu Pontchartrain, znajdował się zegar. Przez więcej niż miesiąc siliłem się nauczyć Teresę odczytywać godziny. Zaledwie zna je teraz. Nigdy nie mogła zapamiętać porządku dwunastu miesięcy w roku; nie zna ani jednej cyfry, mimo całego mozołu, z jakim starałem się ją z nimi zapoznać. Nie umie ani liczyć pieniędzy, ani nie zna ceny jakiejkolwiek rzeczy. W rozmowie używa często słów wręcz przeciwnych temu, co chce wyrazić. Swojego czasu, aby zabawić księżnę de Luxembourg, ułożyłem mały słowniczek jej powiedzeń: jej qui pro quo506 stały się sławne. Ale ta osoba tak ograniczona, lub jeśli kto chce, tak głupia, potrafi być doskonałym doradcą w trudnych sytuacjach. Często w Szwajcarii, w Anglii, we Francji, w katastrofach, w jakich się znalazłem, ona spostrzegała to, czego ja sam nie umiałem spostrzec; dawała mi najzbawienniejsze rady; wyciągała mnie z niebezpieczeństw, w które rzucałem się ślepo; wobec najświetniejszych dam, wobec magnatów i książąt — uczucia jej, zdrowy rozsądek, odpowiedzi, postępowanie zjednały jej powszechny szacunek, mnie zaś powinszowania, co do których czułem, że są szczere.

W pobliżu osób, które się kocha, uczucie karmi umysł, zarówno jak serce; nie doświadczamy zbytniej potrzeby, aby gdzie indziej czerpać myśli. Żyłem ze swoją Teresą równie miło, co gdybym żył z najświetniejszym geniuszem świata. Matka jej, dumna, iż niegdyś chowała się z margrabiną de Monpipeau, stroiła się w piórka dowcipu i poloru, chciała kierować Teresą i przez swą przemądrzałość psuła prostotę naszego życia. To uprzykrzone towarzystwo sprawiło, iż zwyciężyłem nieco głupi skrupuł nie pokazywania się z Teresą publicznie; urządzaliśmy sobie we dwójkę wyprawy na wieś i podwieczorki wprost rozkoszne. Widziałem, że ona kocha mnie szczerze, i to zdwajało mą czułość. Ta słodka zażyłość zastępowała mi miejsce wszystkiego; przyszłość nie obchodziła mnie lub raczej obchodziła jako przedłużenie teraźniejszości: nie pragnąłem niczego, jak tylko upewnić jej trwanie.

Przywiązanie to uczyniło mi wszelką inną rozrywkę zbyteczną i mdłą. Wychodziłem z domu jedynie po to, aby udać się do Teresy; jej dom był niemal moim. To odludne życie stało się tak zbawienne dla mej pracy, iż w niespełna trzy miesiące opera była gotowa: słowa i muzyka. Zostawało jedynie uzupełnić akompaniament i wykończyć niektóre łączniki. Ta rzemieślnicza robota była mi nad wyraz nudna. Prosiłem Philidora, aby się jej podjął, dając mu udział w korzyściach. Przyszedł dwa razy i wypełnił kilka scen w akcie Owidiusza, ale nie mógł się nałamać do tej wytężonej pracy dla oddalonego i zgoła niepewnego zysku. Nie wrócił więcej, musiałem dokończyć roboty sam.

Skoro opera była gotowa, trzeba mi było coś z nią zrobić: nowe, o wiele trudniejsze przedsięwzięcie. Nie ma sposobu uzyskać czegoś w Paryżu, jeśli się żyje z daleka od ludzi. Przyszło mi na myśl utorować sobie drogę przez pana de la Poplinière507, do którego wprowadził mnie Gauffecourt po powrocie z Genewy. Pan de la Poplinière był mecenasem muzyka Rameau: pani de la Poplinière jego bardzo powolną uczennicą. Rameau, jak to powiadają, był w tym domu wyrocznią. Sądząc, że miło mu będzie poprzeć dzieło swego ucznia, zapragnąłem pokazać mu utwór. Odmówił, powiadając, że nie może czytać partycji, że go to zanadto męczy. La Poplinière rzekł na to, iż można mu ją przegrać; ofiarował się zebrać grajków dla wykonania niektórych ustępów. Można zrozumieć, jak bardzo zamiar ten był mi po myśli! Rameau zgodził się, mamrocząc i powtarzając bez ustanku, że ładna to musi być rzecz utwór człowieka niefachowego i samouka. Czym prędzej rozpisałem partie kilku wybranych ustępów. Dano mi z jakich dziesięciu grajków, jako śpiewaków zaś Alberta, Bérarda i pannę Bourbonnais. Od samej uwertury Rameau przesadnymi swymi pochwałami zaczął dawać do zrozumienia, iż utwór nie może być mój. Raz po razu okazywał wyraźne zniecierpliwienie; ale kiedy przyszła aria na contralto508, o męskiej i dźwięcznej melodii i nader świetnym akompaniamencie, nie mógł się już wstrzymać; napadł na mnie z brutalnością, która zgorszyła całe towarzystwo, iż to, co słyszał przed chwilą, jest dziełem skończonego mistrza, reszta zaś płodem nieuka, który nawet nie ma pojęcia o muzyce. I prawdą jest, iż praca moja, nierówna i bez reguł, była na przemian to wzniosła, to bardzo płaska, jak musi być praca każdego, kto wzbija się jedynie wzlotami natchnienia, nie podtrzymywany znajomością sztuki. Rameau upierał się widzieć we mnie mizernego rabusia bez talentu i smaku. Inni słuchacze, zwłaszcza pan domu, byli odmiennego zdania. Pan de Richelieu, który w owym czasie żył blisko z bratem królewskim, a także, jak wszystkim wiadomo, z panią de la Poplinière, posłyszał o mym dziele i zapragnął usłyszeć je w całości, z zamiarem przedstawienia go na dworze, jeśli uzna, że jest tego warte. Wykonano je na wielki chór i orkiestrę, na koszt króla, u pana de Bonneval, intendenta uciech królewskich. Francoeur kierował wykonaniem. Skutek był zadziwiający; książę nie przestawał wykrzykiwać i klaskać w ręce; z końcem zaś jednego chóru w akcie Tassa wstał, podszedł do mnie i ścisnął mi rękę: „Panie Rousseau — rzekł — oto melodia wprost porywająca, nie słyszałem w życiu nic piękniejszego: każę wystawić to dzieło w Wersalu”. Pani de la Poplinière, obecna przy tej scenie, nie rzekła ni słowa. Rameau, mimo iż zaproszony, nie przyszedł. Nazajutrz pani de la Poplinière przyjęła mnie przy toalecie bardzo cierpko. Starała się obniżyć mój utwór i rzekła, iż mimo że hałas i błyskotliwość oszołomiły na chwilę pana de Richelieu, oprzytomniał już znacznie; co do niej, nie radzi mi liczyć na moją operę. W chwilę potem przybył książę: odniósł się do mnie zupełnie inaczej; oświadczył wiele pochlebnych rzeczy co do mych talentów i zdawał się ciągle trwać w zamiarze wystawienia sztuki wobec króla. Jedynie (rzekł) akt z Tassem nie może ujść na dworze: trzeba napisać inny. Na to oświadczenie poszedłem zamknąć się w domu. Za trzy miesiące sporządziłem w miejsce Tassa inny akt, którego przedmiot stanowił Hezjod509 natchniony przez muzę. Znalazłem sposób, aby w tym akcie zamknąć coś z historii mego talentu oraz zazdrości, jaką Rameau raczył go zaszczycać. Ten nowy akt był podniosły, ale mniej gigantyczny i lepiej przeprowadzony niż Tasso; muzyka równie szlachetna, a o wiele lepiej napisana. Gdyby dwa następne akty stały na tej wysokości, sztuka byłaby chlubnie wytrzymała przedstawienie. Ale podczas gdy pracowałem nad ostatecznym wykończeniem, odciągnęło mnie znowuż inne przedsięwzięcie.

(1745–1747). W ciągu zimy, która nastąpiła po bitwie pod Fontenoi510, było wiele zabaw w Wersalu, między innymi wystawiano kilka oper. W ich liczbie był dramat Woltera511 pod tytułem Księżniczka Nawarry; Rameau dorobił doń muzykę, całość zaś zmieniono i przerobiono pod godłem Festynów Ramiry. Ten nowy przedmiot wymagał wielu zmian w dawnym scenariuszu, tak w wierszach, jak w muzyce. Chodziło o znalezienie kogoś, kto by mógł wypełnić to podwójne zadanie. Ponieważ Wolter, wówczas bawiący w Lotaryngii, i Rameau, obydwaj zajęci na tę chwilę operą pt. Świątynia Chwały, nie mogli poświęcić swego czasu tej pracy, książę de Richelieu pomyślał o mnie i zapytał, czybym się tego nie podjął. Abym się lepiej rozpatrzył w zadaniu, które mnie czekało, posłał mi oddzielnie poemat i muzykę. Pierwszym mym krokiem było oświadczyć, iż nie chcę tykać słów inaczej jak za zezwoleniem autora; jakoż napisałem doń w tej materii list nader uprzejmy, a nawet pełen szacunku, jak się godziło. Oto odpowiedź, której oryginał mieści się w pliku A, nr 1.