Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

O śmierci, przyjdź położyć kres mojej niedoli!

Trzebaż było i muzykę dobrać odpowiednią. Mimo to pani de la Poplinière oparła na tym punkcie swą krytykę, obwiniając mnie nader cierpko, że zrobiłem muzykę pogrzebową. Pan de Richelieu zaczął, bardzo słusznie, od pytania, czyjego pióra są wiersze monologu. Przedłożyłem rękopis, świadcząc się nim, iż wiersze są Woltera. „W takim razie — rzekł — jedynie Wolter zawinił”. Podczas próby wszystko, co było mojej roboty, ściągnęło na siebie konsekwentną przyganę pani de la Poplinière, a obronę pana de Richelieu. Ale, ostatecznie, miałem do czynienia z nazbyt możnym przeciwnikiem; oznajmiono mi, iż trzeba w mojej pracy przerobić wiele rzeczy, co do których należy się poradzić pana Rameau. Zgnębiony podobną konkluzją w miejsce pochwał, których się spodziewałem i które z pewnością mi się należały, wróciłem do domu śmiertelnie zgnębiony. Wyczerpany znużeniem, żarty zgryzotą, rozchorowałem się i przez sześć tygodni nie mogłem się ruszyć z domu.

Rameau, któremu polecono dokonanie zmian poleconych przez panią de la Poplinière, posłał do mnie z prośbą o uwerturę mojej wielkiej opery, w miejsce tej, którą ułożyłem umyślnie dla niego. Na szczęście spostrzegłem pułapkę i odmówiłem. Ponieważ przedstawienie miało się odbyć za kilka dni, nie miał już czasu napisać sam nowej i trzeba mu było zostawić moją. Była zrobiona na sposób włoski, w stylu bardzo nowym wówczas we Francji. Mimo to spodobała się; dowiedziałem się przez pana de Valmalette, marszałka dworu królewskiego, a zięcia pana Musard, mego krewnego i przyjaciela, iż miłośnicy byli bardzo radzi z mej pracy i że publiczność nie odróżniła jej od dzieła Rameau. Ale ten, w porozumieniu z panią de la Poplinière, poczynił starania, aby nie wiedziano nawet o mym współpracownictwie. Na książeczkach z tekstem, które rozdaje się widzom i gdzie zawsze wymienieni są autorowie, figurowało jedynie nazwisko Woltera; Rameau wolał, aby usunięto jego nazwisko, niż aby miało być połączone z moim.

Ledwie wstawszy z łóżka, próbowałem udać się do pana de Richelieu. Trafiłem za późno: wyjechał właśnie do Dunkierki, gdzie miał kierować odjazdem floty przeznaczonej do Szkocji514. Skoro wrócił, powiedziałem sobie, dla usprawiedliwienia swego lenistwa, że już za późno. Od tego czasu nie spotkałem księcia; straciłem tedy chwałę, jaką przynosiło mi moje dzieło, i honorarium, które miałem zań osiągnąć; czas, praca, zgryzota, choroba i pieniądze, jakie wyłożyłem, wszystko poszło na marne, nie przyniósłszy mi ani szeląga zysku, lub raczej odszkodowania. Zdawało mi się wszelako zawsze, iż pan de Bichelieu miał pierwotnie sympatię dla mnie i dobre wyobrażenie o mych talentach; ale nieszczęśliwa moja gwiazda oraz pani de la Poplinière udaremnili jego dobrą wolę.

Nie mogłem zrozumieć uprzedzenia tej kobiety, której zawsze siliłem się podobać i której dość regularnie przedkładałem swoje służby. Gauffecourt wytłumaczył mi przyczyny. „Przede wszystkim — rzekł — przyjaźń jej dla Rameau, którego jest niejako urzędową protektorką, a który nie może ścierpieć współzawodnika; po wtóre, grzech pierworodny, który gubi pana w jej oczach i którego nie przebaczy ci nigdy, mianowicie, że jesteś genewczykiem”. Za czym wytłumaczył mi, że ksiądz Hubert, który pochodził z Genewy, a zarazem był szczerym przyjacielem pana de la Poplinière, dołożył wszelkich starań, aby go wstrzymać od zaślubienia tej kobiety, którą znał dobrze; gdy małżeństwo doszło do skutku, przysięgła nieubłaganą nienawiść jemu, a wraz z nim wszystkim genewczykom. „Mimo że la Poplinière — dodał — z pewnością jest panu życzliwy, nie licz na jego poparcie. Jest zakochany w żonie: nie uzyskasz nic w tym domu”. Zastosowałem się do przestrogi.

Tenże Gauffecourt oddał mi mniej więcej w tym samym czasie przysługę, której bardzo mi było trzeba. Straciłem mego zacnego ojca, w wieku blisko sześćdziesięciu lat. Stratę tę odczułem mniej, niżbym ją odczuł w innej epoce, kiedy kłopoty własnej sytuacji mniej mnie zaprzątały. Nie chciałem za jego życia upominać się o majątek, który mi został po matce i z którego niewielki dochód ojciec obracał na własne potrzeby. Po jego śmierci skrupuł ten przestał istnieć. Ale brak prawnego dowodu śmierci brata nastręczał trudności, które Gauffecourt podjął się usunąć i które usunął rzeczywiście przy pomocy adwokata Lolme. Ponieważ niezmiernie było mi trzeba tego małego zasiłku, wynik zaś był wątpliwy, oczekiwałem z najżywszym wzruszeniem ostatecznej wiadomości. Jednego wieczora, wracając do domu, zastałem list, który miał zawierać tę wiadomość; wziąłem go w ręce z drżeniem, którego zawstydziłem się przed samym sobą. „Jak to! — rzekłem w duchu ze wzgardą. — Jan Jakub miałby się do tego stopnia poddać wyrachowaniu i ciekawości?” Rzuciłem natychmiast list z powrotem na kominek; rozebrałem się, położyłem spokojnie, spałem lepiej niż zazwyczaj i wstałem nazajutrz dość późno, nie myśląc już o liście. Ubierając się, spostrzegłem go; otworzyłem bez pośpiechu; znalazłem przekaz bankowy. Doświadczyłem w tej chwili wielu przyjemności naraz, ale mogę przysiąc, iż najżywszą było to, że potrafiłem się zwyciężyć. Mógłbym przytoczyć dwadzieścia podobnych rysów z mego życia, ale zbyt mi spieszno, abym zdołał wszystko powiedzieć. Cząstkę pieniędzy przesłałem biednej mamusi, żałując ze łzami szczęśliwego czasu, w którym byłbym wszystko złożył u jej stóp. Listy jej świadczyły o rozpaczliwym położeniu. Posyłała mi stosy recept i sekretów, mających, jak twierdziła, zapewnić fortunę jej i mnie. Poczucie własnej nędzy ściskało jej serce i zacieśniało umysł. I ten drobiazg, który jej posłałem, stał się pastwą oblegających ją hultajów; nie przyszło jej z tego nic. To zniechęciło mnie na przyszłość, bym miał dzielić moje skromne mienie z tymi nędznikami, zwłaszcza po bezużytecznej próbie, jaką podjąłem, aby biedaczkę wyrwać z ich rąk, jak to opowiem w dalszym ciągu.

Czas uciekał, pieniądze wraz z nim. Było nas dwoje, nawet czworo, lub, aby lepiej rzec, siedmioro lub ośmioro. Jakkolwiek bowiem Teresa odznaczała się niemal bezprzykładną bezinteresownością, matka jej nie była bynajmniej w tym do niej podobna. Skoro tylko skrzepiła się trochę dzięki mej pomocy, sprowadziła całą rodzinę, iżby dzieliła z nią dobrobyt. Siostry, synowie, córki, wnuczki, wszystko, z wyjątkiem starszej córki, będącej za poczmistrzem515 w Angers, ściągnęło do Paryża. Wszystko, com czynił dla Teresy, matka odciągała na korzyść tych głodomorów. Ponieważ nie miałem do czynienia z osobą chciwą i nie byłem opanowany szaloną namiętnością, nie robiłem szaleństw. Zadowolony, iż mogę uczciwie, lecz bez zbytku zabezpieczyć Teresie najpilniejsze potrzeby, godziłem się, aby to, co zarabia własną pracą, szło w całości na rzecz matki i nawet nie ograniczałem się do tego; ale przez jakąś fatalność, która mnie ścigała, tak samo jak mamusia była pastwą obieżyświatów, tak Teresa była znów łupem swej rodziny. Tak więc w żadnej mierze nie byłem w możności uczynić nic, co by wyszło na korzyść tej, dla której było przeznaczone. Osobliwe było, iż najmłodsza z córek pani Le Vasseur, jedyna, która nie otrzymała posagu, była zarazem jedyną, która żywiła ojca i matkę. Długo prześladowana, bita nawet przez braci, siostry, nawet siostrzenice, biedna dziewczyna wystawiona była obecnie na pastwę ich chciwości, tak samo nie umiejąc się obronić ich łupiestwu jak ich razom. Jedna jedyna z jej siostrzenic nazwiskiem Goton Leduc była dość sympatyczna i dość ujmującego charakteru, mimo iż zepsuta przykładem i naukami innych. Ponieważ widywałem je często razem, dawałem im imiona, które one same sobie dawały: mówiłem do siostrzenicy „siostrzeniczko”, do ciotki zaś „ciociu”. Obie nazywały mnie wujaszkiem. Stąd miano „ciotki”, jakim i nadal nazywałem Teresę i które przyjaciele moi powtarzali niekiedy żartobliwie.

Jasne jest, iż w podobnym położeniu nie miałem ani chwili do stracenia. Sądząc, iż pan de Richelieu zapomniał o mnie i nie spodziewając się niczego ze strony dworu, uczyniłem niejakie starania o wystawienie mej opery w Paryżu. Trafiłem na trudności, których zwyciężenie wymagało czasu, potrzeby zaś z każdym dniem były bardziej naglące. Spróbowałem przedłożyć komedyjkę Narcyz aktorom włoskiej trupy. Przyjęto ją, ofiarowano wstęp do teatru, co dostarczyło mi wielu przyjemnych chwil; ale to i wszystko. Nie mogłem nigdy doprosić się, aby wreszcie wystawiono sztukę; zmierziwszy sobie te nadskakiwania aktorom, dałem wszystkiemu pokój. Wróciłem wreszcie do ostatniego środka, jaki pozostawał i od którego powinienem był zacząć. Uczęszczając do pana de la Poplinière, oddaliłem się od państwa Dupin. Obie panie, mimo iż krewne, nieszczególnie żyły z sobą i nie bywały u siebie. Między domami ich nie było żadnej styczności, jedyny Thieriot bywał u obu. Polecono mu, aby się postarał ściągnąć mnie z powrotem do państwa Dupin. Pan de Francueil zajmował się wówczas historią naturalną i chemią, tworzył gabinet przyrodniczy. Sądzę, iż miał widoki na Akademię; w tym celu zamierzał napisać książkę i mniemał, że mógłbym mu być w tym użyteczny. Pani Dupin, która ze swej strony planowała inną książkę, miała na mnie niemal podobne zamiary. Byliby chcieli posiadać mnie wspólnie jako sekretarza i w tym też duchu zaczął wpływać na mnie Thieriot. Zażądałem przede wszystkim, aby pan de Francueil wspólnie ze śpiewakiem Jélyotte516 użyli swego wpływu i uzyskali dla mego utworu próbę w Operze. W istocie, przepróbowano Tkliwe Muzy, najpierw kilka razy przy zamkniętych drzwiach, później w pełnej sali. Było mnóstwo ludzi na pełnej próbie i wiele ustępów spotkało się z żywym poklaskiem. Mimo to czułem sam podczas wykonania (bardzo źle prowadzonego przez Rebela), że sztuka nie przejdzie, a nawet nie nadaje się do wystawienia bez wielkich poprawek. Toteż wycofałem ją, nie mówiąc ani słowa i nie narażając się na odmowę; ale widziałem jasno z wielu oznak, iż gdyby nawet dzieło było doskonałe, nie byłoby przeszło. Pan de Francueil przyrzekł, że uzyska próbę, ale nie przyjęcie. Dotrzymał wiernie słowa. Zawsze zdawało mi się, w tej okoliczności i w wielu innych, iż ani on, ani pani Dupin nie mieli zbytniej ochoty, abym doszedł do pewnego uważania w świecie, z obawy aby skoro pojawią się ich dzieła, nie przypuszczano, iż wspomagali się moją głową. Mimo to, ponieważ pani Dupin rozumiała zawsze bardzo niewiele o moich talentach i używała mnie jedynie do pisania pod dyktandem lub też do robót czysto erudycyjnych, posądzenie to, zwłaszcza co się jej tyczy, byłoby bardzo niesprawiedliwe.

(1747–1749). Ten ostatni zawód zniechęcił mnie do reszty. Poniechałem wszelkich zamiarów wybicia się i zdobycia sławy; nie myśląc już o prawdziwych lub urojonych talentach, które przynosiły mi tak niewiele, obróciłem czas i starania na zdobywanie środków egzystencji dla siebie i Teresy w sposób, jaki spodoba się tym, którzy podejmą się opatrzyć moje potrzeby. Poświęciłem się tedy zupełnie pani Dupin i panu de Francueil. Nie przyniosło mi to wielkich dostatków; z ośmioma- lub dziewięciomaset franków rocznie, jakie miałem przez pierwsze dwa lata, ledwie że miałem czym nastarczyć pierwszym potrzebom, zmuszony mieszkać w ich pobliżu, w umeblowanym pokoju, w dzielnicy dość drogiej i płacąc drugie mieszkanie na krańcu Paryża, na samym końcu ulicy św. Jakuba, dokąd, bez względu na pogodę, udawałem się na wieczerzę niemal co dzień. Niebawem włożyłem się do nowych zajęć, a nawet zasmakowałem w nich. Zapaliłem się do chemii; przeszedłem kurs wraz z panem de Francueil u pana Rouelle;