Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

charakter. Zabezpieczaliśmy sobie, nie myśląc o tym, rozkosze nie mniej słodkie, ale bardzo odmienne od tych, które mieliśmy zrazu na myśli; jestem pewien, że choćby to dziecko osiągnęło w przyszłości najświetniejszą urodę, nie tylko nie skalalibyśmy nigdy jej niewinności, ale bylibyśmy dla niej tkliwymi opiekunami. Katastrofa moja, która wypadła niedługo później, nie zostawiła mi możności wzięcia udziału w tym dobrym dziele; w całej tej sprawie mogę się tylko poszczycić popędem serca. Wróćmy do mej podróży.

Pierwszym mym zamiarem po opuszczeniu pana de Montaigu było schronić się do Genewy, w oczekiwaniu aż lepszy los, usunąwszy przeszkody, połączy mnie z dobrą mamusią. Ale rozgłos, jakiego nabrało nasze nieporozumienie, oraz głupota ambasadora, który napisał o nim do dworu, zrodziły we mnie zamiar, aby samemu udać się do Francji, zdać sprawę ze swego postępowania i użalić się na wybryki niepoczytalnego człowieka. Objawiłem z Wenecji swoje postanowienie panu du Theil, piastującemu tymczasowo tekę spraw zagranicznych po śmierci pana Amelot. Wyruszyłem, równocześnie z listem, przez Bergamo, Como i Domo d’Ossola; przebyłem Simplon. W Sion pan de Chaigono, reprezentant Francji, przyjął mnie wielce serdecznie; w Genewie pan de la Closure toż samo. Odnowiłem znajomość z panem de Gauffecourt, u którego miałem do podjęcia jakieś pieniądze. Przebyłem Nyon, nie zatrzymując się dla zobaczenia z ojcem. Uczyniłem to nie bez przykrości, ale nie mogłem przemóc na sobie, aby się pokazać macosze po mym niepowodzeniu, pewny, iż potępiłaby mnie bez wysłuchania. Księgarz Duvillard, dawny przyjaciel ojca, wyrzucał mi żywo ten błąd. Wyjawiłem mu przyczynę; aby zaś naprawić moje zaniedbanie, nie narażając się na spotkanie macochy, nająłem pojazd i zajechaliśmy obaj w Nyon do gospody. Duvillard uprzedził ojca, który pędem przybiegł, aby mnie uściskać. Zjedliśmy razem wieczerzę, po czym, spędziwszy wieczór bardzo luby dla mego serca, wróciłem nazajutrz rano do Genewy, wraz z Duvillardem, dla którego zachowałem zawsze szczerą wdzięczność za życzliwość okazaną mi w tej sprawie.

Najkrótsza droga nie wiodła przez Lyon, ale chciałem wstąpić do tego miasta, aby sprawdzić pewną bardzo niskiego rodzaju podłostkę pana de Montaigu. Zamówiłem swego czasu z Paryża szkatułkę zawierającą kubrak wyszywany złotem, kilka par mankietów i sześć par białych jedwabnych pończoch; nic więcej. Na propozycję, jaką mi sam uczynił, dołączyłem tę skrzynkę, lub raczej szkatułkę, do jego pakunków. W rachunku, wysolonym iście po aptekarsku, jaki wystawił mi w miejsce należnych zasług (rachunku spisanym jego własną ręką), pomieścił tę szkatułkę, którą nazwał skrzynią, jako ważącą jedenaście kwintalów495, i policzył mi przewóz po niesłychanej cenie. Za staraniem pana Boy de La Tour, do którego miałem polecenie od wuja jego, pana Roguin, sprawdzono w rejestrach celnych Lyonu i Marsylii, iż rzeczona skrzynia ważyła jeno czterdzieści pięć funtów496 i opłaciła przewóz w stosunku do tego ciężaru. Dołączyłem ten autentyczny wyciąg do rachunku pana de Montaigu; po czym, zbrojny w ten dokument i kilka innych równie przekonywujących, udałem się do Paryża, pragnąc co rychlej zrobić z nich użytek. Miałem w ciągu tej długiej drogi drobne przygody w Como i gdzie indziej. Widziałem wiele rzeczy, między innymi Wyspy Boromejskie497, które zasługiwałyby, aby je opisać. Ale czas ucieka, otaczają mnie szpiegowie, trzeba mi spełnić w pośpiechu i byle jak pracę, która wymagałaby swobody i spokoju, dla mnie niedostępnych. Jeżeli kiedy Opatrzność, wejrzawszy na mnie, ześle mi spokojniejsze dni, przeznaczam je na przetworzenie, jeśli zdołam, tego dzieła lub też sporządzenie bodaj uzupełnienia, którego pono bardzo potrzebuje498.

Rozgłos mej przygody wyprzedził mnie. Przybywszy do Paryża, przekonałem się, iż w ministerium oraz wśród publiczności wszyscy zgorszeni są szaleństwami ambasadora. Mimo to, mimo publicznego krzyku w Wenecji, mimo nieodpartych dowodów, jakie przedkładałem, nie mogłem uzyskać sprawiedliwości. Nie tylko nie otrzymałem zadośćuczynienia ani odszkodowania, ale nawet zostawiono dobrej woli ambasadora sprawę zaległej płacy, a to dla tej jedynej przyczyny, iż nie będąc Francuzem, nie mam prawa do opieki państwa i że to jest zatarg prywatny. Wszyscy zgodzili się, iż spotkała mnie krzywda, obraza, nieszczęście, że ambasador był okrutnym i niesprawiedliwym szaleńcem i że całe to zajście okrywa go hańbą na zawsze. Ale cóż! Był ambasadorem; ja jedynie sekretarzem. Porządek społeczny, lub to, co się tak nazywa, wymagał, abym nie uzyskał sprawiedliwości, jakoż nie uzyskałem jej. Wyobrażałem sobie, iż skoro będę krzyczeć i traktować publicznie tego szaleńca tak, jak na to zasługuje, każą mi w końcu zmilczeć, i na to też czekałem, zdecydowany nie usłuchać, aż po rozsądzeniu sprawy. Ale nie było wówczas ministra spraw zagranicznych. Pozwolono mi gardłować, zagrzewano mnie nawet, wtórowano; ale na tym się skończyło. Wreszcie, zmęczony tym, iż ciągle przyznawano mi słuszność, a nigdy sprawiedliwości, straciłem energię i poniechałem wszystkiego.

Jedyną osobą, która mnie przyjęła źle, a po której najmniej bym się spodziewał tej niesprawiedliwości, była pani de Beuzenval. Cała przesiąknięta przesądami rangi i szlachectwa, nie mogła sobie wyobrazić, aby ambasador mógł nie mieć racji wobec sekretarza. Sposób, w jaki mnie przyjęła, zgodny był z tym przesądem. Czułem się tak urażony, iż opuściwszy jej dom, skreśliłem jeden może z najsilniejszych i najżywszych listów, jakie kiedykolwiek napisałem w życiu; nigdy też noga moja tam nie postała. Ojciec Castel przyjął mnie lepiej; ale poprzez słodkie jezuickie słówka przekonałem się, iż trzymał się dość wiernie jednej z wielkich zasad zakonu, to jest, aby zawsze poświęcać słabszego potężniejszemu. Żywe poczucie słuszności i wrodzona duma nie pozwoliły mi cierpliwie znosić tej stronniczości. Przestałem bywać u ojca Castel, a tym samym u jezuitów, gdzie znałem tylko jego jednego. Zresztą, tyrański i intrygancki duch jego współbraci, jakże różny od dobroduszności zacnego ojca Hemeta, tak bardzo odstręczał mnie od ich towarzystwa, że od tego czasu nie zetknąłem się z nimi nigdy, wyjąwszy z jednym ojcem Bertier, którego spotkałem parę razy u pani Dupin: pracowali żarliwie razem nad odparciem Monteskiusza499.

Skończmy, aby już wyczerpać przedmiot, to, co mi zostało do powiedzenia o panu de Montaigu. Oświadczyłem mu raz, w czasie jakiejś sprzeczki, że jemu trzeba nie sekretarza, ale dependenta500. Posłuchał tej rady i przyjął w istocie jako mego następcę jakiegoś kauzyperdę, który w niespełna rok okradł go blisko na trzydzieści tysięcy funtów. Wygnał go, kazał uwięzić, rozpędził cały dwór z wielkim rozgłosem i skandalem; narobił sobie wszędzie nieprzyjaciół, zniósł afronty, których służący by nie ścierpiał, i wreszcie, szaleństwami swymi doprowadził do tego, iż go odwołano i posłano na zieloną paszę. Widocznie wśród „nosów”, jakich udzielono mu na dworze, nie zapomniano i zajścia jego ze mną: tyle wiem, iż w niedługi czas po powrocie przysłał mi swego marszałka, który uregulował rachunek i wręczył mi pieniądze. Bardzo ich potrzebowałem w tej chwili; moje długi weneckie, honorowe w całym tego słowa znaczeniu, leżały mi na sercu. Skorzystałem z tej niespodzianki, aby je wyrównać, jak również ów oblig Zanetta Nani. Przyjąłem, co mi dawano; zapłaciłem wszystkie długi i zostałem bez grosza jak przedtem, ale i wolny od ciężaru, który mi był nie do zniesienia. Od tego czasu nie słyszałem już o panu de Montaigu, aż z okazji jego śmierci, o której dowiedziałem się z publicznego głosu. Niech Bóg odpuści nieborakowi! Był tak zdatny na ambasadora jak ja na linoskoczka. Mimo to od niego tylko zależało trzymać się zaszczytnie na stanowisku dzięki moim służbom, oraz posuwać mnie szybko naprzód w karierze, do której hrabia de Gouvon przeznaczył mnie był za młodu i do której sam z siebie stałem się zdatny w dojrzalszym wieku.

Słuszność i bezskuteczność mych skarg zostawiły mi w duszy ziarno oburzenia na nasze głupie urządzenia społeczne, w których prawdziwe dobro publiczne i istotna sprawiedliwość zawsze są poddane licho wie jakiemu zewnętrznemu porządkowi, zgubnemu w istocie dla wszelkiego porządku i dającemu jedynie sankcję publicznej powagi uciskowi słabego i niesprawiedliwości silnych. Dwie rzeczy nie pozwoliły temu ziarnu rozrosnąć tak, jak się to stało później. Jedna, iż w sprawie tej chodziło o mnie. Interes prywatny, który nigdy nie wydał nic wielkiego i szlachetnego, nie umiałby wydobyć z mego serca owych boskich rzutów, które stworzyć zdolne jest jedynie najczystsze umiłowanie sprawiedliwości i piękna. Drugą był urok przyjaźni, który łagodził i uspokajał mój gniew harmonią bardziej lubego uczucia. Zawarłem w Wenecji znajomość z pewnym Biskajczykiem, przyjacielem mego druha Carria, a godnym przyjaźni wszelkiego zacnego człowieka. Ten miły młodzieniec, zrodzony dla wszystkich talentów i cnót, objeżdżał całe Włochy, aby nabrać smaku do sztuk pięknych; przyswoiwszy sobie wszystko, co można zdobyć w tej mierze, miał zamiar wracać prosto do ojczyzny. Wykazałem mu, że sztuka jest jedynie wytchnieniem dla umysłu tej miary co jego, stworzonego do pielęgnowania nauk; dla zasmakowania w nich, poradziłem mu półroczny pobyt w Paryżu. Usłuchał mnie i udał się do Paryża. Był już tam i oczekiwał mnie, kiedy przybyłem. Mieszkanie, które zajmował, było mu zbyt obszerne; ofiarował mi połowę; przyjąłem. Zastałem go utopionego z zapałem w wysokiej nauce. Nic nie było zbyt trudnym dla jego objęcia501; pochłaniał i trawił wszystko ze zdumiewającą szybkością. Jakże mi dziękował, iż dostarczyłem tego pokarmu jego umysłowi nękanemu potrzebą wiedzy nawet bez świadomości! Jakież skarby światła i cnoty znajdowałem w tej silnej duszy! Czułem, iż to jest przyjaciel, jakiego mi trzeba; staliśmy się prawie nierozłączni. Upodobania nasze nie były jednakie; spieraliśmy się często. Ponieważ obaj byliśmy uparci, nie godziliśmy się w niczym. Mimo to nie mogliśmy się obejść bez siebie; sprzeciwiając się sobie bez przerwy, nie życzylibyśmy za nic, aby który z nas miał być inny.

Ignatio Emanuel de Altuna był z liczby tych rzadkich ludzi, których wydaje jedna Hiszpania i których wydaje zbyt mało dla swej chluby. Wolny był od owej gwałtownej zaciekłości narodowej, tak pospolitej w jego kraju; myśl zemsty nie była zdolna zagościć w jego umyśle, tak samo jak w sercu. Był zbyt dumny, aby być mściwy; często powiadał z głębokim spokojem, iż śmiertelna istota nie może obrazić jego duszy. Był miłośnikiem kobiet, nie będąc z natury czułym. Bawił się z kobietami niby z ładnymi dziećmi. Chętnie przebywał z kochankami przyjaciół, ale nie widziałem, aby on sam wdawał się w miłostki lub też objawiał jaką chęć w tej mierze. Płomienie cnoty pożerające jego serce nie pozwoliły nigdy rozpalić się ogniom zmysłów.

Po latach podróży ożenił się; umarł młodo, zostawiając dzieci. Jestem przekonany, jak o tym, że istnieję, że żona była pierwszą i jedyną kobietą, która dała mu zakosztować rozkoszy miłości. Na zewnątrz był dewotem jak każdy Hiszpan, ale pod tym pozorem kryła się pobożność anioła. Prócz mnie samego był to jedyny człowiek o prawdziwej tolerancji, jakiego znałem w życiu. Obojętne mu było, czy jego przyjaciel jest żydem, protestantem, Turkiem, bigotem, ateuszem, byle był uczciwym człowiekiem. Uparty, zajadły nawet w kwestiach obojętnych, z chwilą gdy chodziło o religię, nawet o moralność, skupiał się w sobie, milkł lub powiadał po prostu: „Jestem odpowiedzialny jedynie za siebie”. Niepojęte jest, aby taką podniosłość duszy można było łączyć z poczuciem szczegółów, doprowadzonym aż do drobiazgowości. Dzielił i ustanawiał z góry użytek dnia na godziny, kwadranse i minuty i trzymał się tego tak skrupulatnie, że gdyby godzina wybiła, podczas gdy czytał jakieś zdanie, zamknąłby książkę, nie dokończywszy. Dzień, podzielony w ten sposób, obracał kolejno na różnorodne studia; był czas na rozmyślanie, rozmowę, nabożeństwo, na Locke’a502, na różaniec, wizyty, muzykę, malarstwo. Nie było rozrywki, pokusy ani uprzejmości, które by mogły zburzyć ten porządek; jedynie jakiś obowiązek zdołałby tego dokonać. Kiedy mi przedkładał swój podział czasu, iżbym się doń zastosował, zaczynałem się śmiać, a w końcu płakałem z podziwu. Nigdy nie krępował nikogo i nie znosił skrępowania; szorstki był względem ludzi, którzy przez grzeczność tamowali jego swobodę. Był porywczy, nie będąc obraźliwy. Często widziałem go rozgniewanym, nigdy urażonym. Nic nie da się porównać z wesołością jego usposobienia; rozumiał się na żartach i lubił żartować; celował w tym nawet i posiadał szczególny dar epigramu503. Kiedy go kto podrażnił, stawał się hałaśliwy i krzykliwy w słowach, słyszało się go z daleka; ale wśród owej burzy widać było, jak się uśmiecha, i poprzez całe uniesienie wyrywało mu się jakieś ucieszne słówko, które wszystkich pobudzało do śmiechu. Cera jego nie była hiszpańska, tak samo jak żywość. Miał skórę białą, rumiane policzki, włosy kasztanowate, niemal blond. Był słuszny i dobrze zbudowany; ciało godne było mieścić taką duszę.

Ten człowiek, mędrzec tak sercem, jak i głową, znał się na ludziach i był moim przyjacielem. To cała moja odpowiedź tym, którzy nimi nie są. Związaliśmy się tak, że powzięliśmy zamiar spędzenia życia razem. Ułożyliśmy, iż za kilka lat udam się do Ascoytia504, aby osiąść z nim w jego majątku. W wilię wyjazdu Altuny omówiliśmy wraz wszystkie szczegóły planu. Udaremniły go losy, które stają ludziom w poprzek w najlepiej ukartowanych zamysłach. Późniejsze wypadki, moje niedole, jego małżeństwo, śmierć wreszcie rozdzieliły nas na zawsze. Można by rzec, że jedynie ciemne knowania niegodziwców uwieńczone są na tym świecie powodzeniem; niewinne projekty dobrych ludzi prawie nigdy się nie spełniają.

Poczuwszy przykre strony zależności, przyrzekłem sobie nigdy się na nią nie narażać. Ujrzałem, jak w samym zaczątku upadły ambitne zamiary, które zrodziły się we mnie z przypadku. Nie mając chęci wracania do kariery, którą zacząłem tak dobrze, a z której mimo to mnie wygnano, postanowiłem nie wiązać się z nikim, ale trzymać się nadal swej niezależności, fruktyfikując505 talenty, których miarę zaczynałem wreszcie pojmować, a o których aż dotąd sądziłem nazbyt skromnie. Podjąłem pracę nad operą, przerwaną wyjazdem do Wenecji; aby się zaś oddać temu z większym spokojem, wróciłem po wyjeździe Altuny