Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

aby pomówił z Zanettem. Uznał oblig, ale nie objawił chęci zapłacenia. Po długiej walce przyrzekł wreszcie trzy cekiny. Kiedy Le Blond przyniósł mu oblig, trzech cekinów nie było pod ręką; trzeba było czekać. Podczas tej odwłoki zaszła moja sprzeczka i rozstanie z ambasadorem. Zostawiłem papiery w ambasadzie w największym porządku, ale obligu Rousselota nie było. Pan Le Blond upewniał, że mi go oddał. Nadto znałem jego uczciwość, aby wątpić o tym; ale niepodobna mi było przypomnieć sobie, co się stało z tym papierem. Ponieważ Zanetto uznał dług, prosiłem pana Le Blond, aby starał się zeń wydobyć trzy cekiny za pokwitowaniem lub też skłonił go do wystawienia duplikatu. Zanetto, wiedząc, iż oblig zaginął, nie chciał słyszeć o niczym. Ofiarowałem Rousselotowi trzy cekiny z własnej sakiewki jako umorzenie obligu. Odmówił i rzekł, iż trzeba mi się ułożyć w Paryżu z wierzycielem, którego podał mi adres. Perukarz, dowiedziawszy się, co się stało, żądał obligu lub całkowitej sumy. Czegóż nie byłbym dał w mym oburzeniu, aby znaleźć nieszczęsny papier! Zapłaciłem dwieście franków, i to w czasie największej nędzy. Oto w jaki sposób zagubienie obligu przyniosło wierzycielowi pokrycie całej sumy, podczas gdy o ile by nieszczęściem dla niego ów papier się odnalazł, z trudnością wydobyłby dziesięć talarów, przyrzeczonych przez jego ekscelencję Zanetto Nani.

Czując w sobie talent do sprawowania mego urzędu, wypełniałem go z przyjemnością; poza towarzystwem mego przyjaciela Carrio oraz zacnego Altuny, o którym pomówię niebawem, poza chwilami bardzo niewinnej rozrywki na placu św. Marka, w teatrze, i paru wizyt, które prawie zawsze składaliśmy razem, jedyną mą przyjemnością były moje obowiązki. Mimo iż praca nie była zbyt mozolna, zwłaszcza przy pomocy księdza de Binis, był to czas wojenny, korespondencja była nader rozległa i zajmowała sporo czasu. Pracowałem co dzień dobrą część ranka, a w dnie kurierów nieraz aż do północy. Resztę czasu poświęcałem studiom nad zawodem, który rozpoczynałem i w którym, na podstawie tak pomyślnych początków, spodziewałem się znaleźć korzystniejsze widoki w przyszłości. W istocie, był co do mej osoby jeden tylko głos, począwszy od ambasadora, który głośno wychwalał moje zasługi, nie żalił się na nie nigdy i którego cała późniejsza wściekłość wynikła jedynie z tego, iż nie otrzymawszy zadośćuczynienia na mą skargę, zażądałem wreszcie zwolnienia z obowiązków. Ambasadorowie i ministrowie, z którymi byliśmy w korespondencji, winszowali panu de Montaigu jego sekretarza w sposób, który powinien mu był pochlebiać, a który w tej pomylonej głowie wywarł wręcz przeciwny skutek. Objawiło się to zwłaszcza w pewnej zasadniczej okoliczności, której mi nigdy nie przebaczył. Okoliczność ta zasługuje, aby ją przytoczyć.

Pan de Montaigu tak mało zdolny był nakładać sobie jakieś więzy, iż nawet w sobotę, w dzień głównej ekspedycji kurierów, nie umiał doczekać z opuszczeniem kancelarii, aż praca będzie ukończona. Nękając mnie ciągle, abym co rychlej wyprawiał depesze do króla i ministrów, podpisywał je w pośpiechu, po czym biegł nie wiem gdzie, zostawiając większość innych listów bez podpisu. O ile chodziło jedynie o nowiny, mogłem ostatecznie przesyłać je w formie biuletynu, ale kiedy chodziło o sprawy tyczące urzędu, trzebaż było, aby ktoś podpisał, podpisywałem tedy. Tak uczyniłem z pewnym ważnym ostrzeżeniem, jakie otrzymaliśmy świeżo od pana Vincent, pełnomocnika królewskiego w Wiedniu. Było to w czasie, kiedy książę Lobkowitz ciągnął na Neapol, hrabia zaś de Gages dokonał owego pamiętnego odwrotu477, który był najpiękniejszym manewrem wojennym całego wieku, a któremu Europa zbyt mało poświęciła uwagi. Wiadomość opiewała, iż pewien człowiek, którego pan Vincent przesyłał nam rysopis, opuścił Wiedeń i miał przejeżdżać przez Wenecję, spiesząc tajemnie do Abruzzów, aby za zbliżeniem się Austriaków wywołać tam powstanie. W nieobecności hrabiego de Montaigu, który nie interesował się niczym, przesłałem margrabiemu de l’Hôpital ostrzeżenie to tak w porę, iż może temu zohydzonemu Janowi Jakubowi zawdzięcza dom Burbonów zachowanie królestwa Neapolu.

Margrabia de l’Hôpital, dziękując jak należało swemu koledze, wspomniał o sekretarzu i o usłudze, jaką ten wyświadczył sprawie publicznej. Hrabia de Montaigu, który miał sobie do wyrzucenia zaniedbanie w tej mierze, dopatrzył się w tym powinszowaniu przytyku i dał mi to odczuć wyraźnym niezadowoleniem. Niedługo później zmuszony byłem postąpić wobec hrabiego de Castellane, ambasadora w Konstantynopolu, tak samo jak wobec pana de l’Hôpital, mimo iż w sprawie mniej ważnej. Ponieważ nie było do Konstantynopola innej poczty jak tylko kurierzy, których senat wysyłał od czasu do czasu do swego pełnomocnika, uwiadamiano o odjeździe tych kurierów ambasadora Francji, aby mógł napisać tą drogą do swego kolegi, o ile uważał za potrzebne. Uwiadomienie to przychodziło zazwyczaj dzień albo dwa wprzódy; ale tak mało liczono się z panem de Montaigu, iż zadowalano się posłaniem doń, dla formy, na godzinę lub dwie przed odejściem kuriera; co zmusiło mnie kilka razy do sporządzenia depeszy w nieobecności ambasadora. Pan de Castellane, odpowiadając, wspomniał o mnie w pochlebnych wyrazach; toż samo pan de Jonville w Genui; stąd nowe pretensje.

Wyznaję, iż nie uchylałem się, gdy nastręczyła się sposobność, aby dać się poznać, ale nie szukałem jej również zbyt skwapliwie. Zdawało mi się bardzo słuszne, abym służąc dobrze, dążył do naturalnej nagrody dobrej służby, to znaczy szacunku tych, którzy mogą ją ocenić i odpłacić. Nie wydaję sądu, czy moja gorliwość w wypełnianiu obowiązków była ze strony ambasadora usprawiedliwionym powodem do skargi, ale mogę śmiało powiedzieć, iż był to powód jedyny, jaki sformułował aż do dnia naszego rozstania.

Dom jego, którego nigdy nie umiał postawić na przyzwoitej stopie, napełniał się szumowinami. Dla Francuzów nie było tam miejsca. Włosi wodzili rej; a nawet spomiędzy nich dobrzy słudzy, przywiązani od dawna do ambasady, spotkali się wszyscy z niegodną odprawą; w ich liczbie pierwszy szambelan ambasady, który piastował tę godność jeszcze przy hrabi de Froulay, a zwał się, o ile pamiętam, hr. Peati lub podobnie. Drugim szambelanem, z wyboru pana de Montaigu, był bandyta z Mantui, Dominico Vitali, któremu ambasador powierzył pieczę o dom. Ten, za pomocą pochlebstwa i brudnego skąpstwa, uzyskał jego zaufanie i stał się faworytem, z wielką ujmą dla niewielu uczciwych ludzi pozostałych jeszcze w domu oraz sekretarza będącego na ich czele. Nieskazitelne oko uczciwego człowieka zawsze jest niepokojące dla hultajów. Była to wystarczająca racja, aby ten człowiek powziął do mnie nienawiść; ale nienawiść ta miała jeszcze inną przyczynę, która uczyniła go tym zajadlejszym. Godzi mi się zdradzić tę przyczynę, iżby mnie potępiono, jeśli zawiniłem.

Ambasador miał wedle zwyczaju lożę w każdym z pięciu teatrów. Codzienne przy obiedzie wymieniał teatr, do którego zamierza się udać; ja wybierałem po nim, szambelani zaś rozrządzali resztą lóż. Wychodząc, brałem klucz od loży, którą wybrałem. Jednego dnia (Vitali był wówczas nieobecny), poleciłem lokajowi przydanemu do mej usługi, aby przyniósł klucz do znajomego domu, dokąd wybierałem się w odwiedziny. Vitali zamiast posłać klucz kazał powiedzieć po prostu, że nim rozporządził. Byłem tym bardziej oburzony, iż lokaj zdał sprawę ze zlecenia w obecności wszystkich. Wieczorem Vitali chciał mnie zbyć paru słowami usprawiedliwienia, którego nie przyjąłem: „Jutro — rzekłem — przyjdzie mi je pan przedłożyć o tej a o tej godzinie w domu, gdzie spotkał mnie afront, i wobec ludzi, którzy byli jego świadkami; lub też pojutrze, jak bądź się rzecz obróci, oświadczam, iż jeden z nas opuści ambasadę”. Ten stanowczy ton zaimponował mu. Stawił się w oznaczonym czasie i miejscu, aby mnie publicznie przeprosić, z uniżonością godną siebie; ale poprzysiągł mi w duchu zemstę i składając mi niskie pokłony, pracował włoskim systemem tak skutecznie, iż, nie mogąc skłonić ambasadora do udzielenia mi dymisji, postawił mnie w konieczności zażądania jej samemu.

Nędznik tego pokroju nie należał z pewnością do ludzi zdolnych mnie poznać; ale znał mnie tyle, ile było trzeba dla jego zamysłów. Wiedział, że jestem dobry i do przesady łagodny w znoszeniu mimowolnej przewiny, dumny zaś i mało cierpliwy na obrazę wyrządzoną z rozmysłu. Wiedział, że lubię przyzwoitość i godność w rzeczach tyczących formy i że jestem nie mniej wymagający co do względów, które mi się należą, jak uważny w oddawaniu tych, które jestem winien innym. Postanowił mnie tedy zażyć z tej strony i w istocie zdołał mnie wyprowadzić z cierpliwości. Wprowadził w dom bezład nie do opisania; zniweczył wszelką regułę, subordynację, schludność, porządek, który siliłem się utrzymać. Dom bez kobiety wymaga dość surowej dyscypliny, jeśli się chce, aby w nim panowała skromność nieodłączna od godności. Vitali uczynił niebawem z ambasady miejsce swywoli i wyuzdania, schronienie dla opryszków i rozpustników. Jako drugiego szambelana, w miejsce tego, którego wysadził z posady, nastręczył jego ekscelencji rufiana478 jak on sam, utrzymującego dom publiczny w Croix de Malte. Ci dwaj hultaje, zgadzający się doskonale z sobą, wnieśli w dom wyuzdanie równe ich bezczelności. Poza jedynym pokojem ambasadora (też dalekim od nieskazitelności), nie było w całym domu ani jednego kąta, w którym by pobyt znośny był dla przyzwoitego człowieka.

Ponieważ jego ekscelencja nie jadał wieczerzy w domu, urzędnicy ambasady wraz ze mną posiadali osobny stół, gdzie jadał również ksiądz de Binis i paziowie. W ostatniej garkuchni jest się przyzwoiciej, czyściej obsłużonym, na mniej brudnej bieliźnie479, i lepiej dostaje się jeść. Dawano jedną jedyną świeczkę łojową, talerze cynowe, widelce żelazne. Mniejsza jeszcze o to, co się działo poufnie; ale odjęto mi gondolę; jedyny ze wszystkich sekretarzy ambasad musiałem najmować ją lub iść piechotą; również nie dawano mi asystencji o barwach ambasadora, kiedy udawałem się do senatu. Zresztą, nic z tego, co się działo wewnątrz, nie było tajemnicą dla miasta. Wszyscy urzędnicy ambasady podnosili głośny krzyk. Dominik, prawdziwa przyczyna tego wszystkiego, krzyczał najgłośniej, wiedząc dobrze, że obrzydliwy sposób, w jaki nas traktowano, jest mi dotkliwszy niżeli wszystkim innym. Jedyny z całego domu nie rozpowiadałem nic na zewnątrz, ale gorzko użalałem się ambasadorowi i na wszystko inne, i na niego samego, który sekretnie podjudzany przez swego złego ducha każdego dnia czynił mi jakiś nowy afront. Zmuszony wiele wydawać, aby żyć na równej stopie z kolegami i przyzwoicie podtrzymywać swoje stanowisko, nie mogłem wydrzeć ani szeląga z mych zasług; kiedy wspomniałem o pieniądzach, ambasador upewniał mnie o szacunku i zaufaniu, jak gdyby one mogły napełnić mą sakiewkę i starczyć za wszystko.

Dwaj bandyci opętali w końcu zupełnie głowę swego pana, z natury już nie nazbyt tęgą, i zrujnowali go w ustawicznych szacherkach, w których odgrywał rolę dudka, mniemając, iż to on wywodzi w pole innych. Kazali mu wynająć na Brenta pałac, za cenę dwa razy wyższą od wartości, sami dzieląc się nadwyżką z właścicielem. Apartamenty były inkrustowane mozaiką i ozdobione kolumnami i pilastrami z bardzo pięknego marmuru wedle tamecznej mody. Pan de Montaigu kazał wspaniale pokryć to wszystko obramieniem z sosnowego drzewa, dla tej jedynej racji, iż w Paryżu apartamenty bywają zazwyczaj wykładane drzewem. Dla podobnej przyczyny, sam jeden ze wszystkich ambasadorów w Wenecji, odebrał szpady paziom, a laski lokajom. Oto jakim był człowiek, który, ciągle snadź z tych samych pobudek, powziął do mnie niechęć, jedynie dla tego, iż służyłem mu sumiennie. Znosiłem cierpliwie wzgardę, brutalność, złe obchodzenie, póki widziałem w tym kaprys a nie zdecydowaną nienawiść; ale z chwilą kiedym ujrzał wyraźny zamiar pozbawienia mnie względów, na jakie zasłużyłem moją dobrą służbą, postanowiłem wyrzec się wszystkiego.

Pierwsza oznaka złej woli ambasadora ujawniła się z okazji obiadu, jaki miał wydać dla księcia Modeny i jego rodziny, bawiących w Wenecji. Dano mi do zrozumienia, iż nie będzie dla mnie miejsca przy stole. Odparłem, dotknięty, bez gniewu wszelako, iż mam zaszczyt zasiadać u stołu codziennie; otóż, jeśli książę Modeny żąda, abym się nie pojawił w czasie jego obecności, jest rzeczą godności jego ekscelencji i mego obowiązku nie zgodzić się na to. „Jak to! — rzekł porywczo. — Mój sekretarz, który nawet nie jest szlachcicem, ma pretensję siadać do stołu z osobą panującą, podczas gdy szambelanowie ambasady wyłączeni są od tego?” — „Tak, panie — odparłem. — Stanowisko, jakim zaszczyciła mnie Jego Ekscelencja, wznosi mnie tak wysoko, iż póki je zajmuję, mam pierwszy krok nawet nad jego przyboczną szlachtą, prawdziwą lub rzekomą, i mam prawo być tam, gdzie oni tego prawa nie mają. Wiadomo Waszej Ekscelencji, iż w dniu, gdy ambasador występuje publicznie w charakterze urzędowym, powołany jestem przez etykietę i obyczaj sięgający niepamiętnych czasów, aby iść za nim w uroczystym stroju i obiadować wraz z nim w pałacu św. Marka. Otóż nie widzę, dlaczego człowiek, który może i powinien siadać publicznie do stołu z dożą i senatem weneckim, nie mógłby zasiąść prywatnie z księciem Modeny”. Mimo że argument był nieodparty, ambasador nie poddał się; nie mieliśmy zresztą sposobności wznowienia dyskusji, ponieważ książę Modeny odwołał przybycie.

Od tego czasu pan de Montaigu nie ustawał w dokuczliwościach, szykanach, wysilaniu się, aby mi odjąć drobne przywileje związane z mym stanowiskiem i oddać je ukochanemu Vitali; jestem pewien, iż gdyby śmiał posłać go do senatu w moje miejsce, byłby to uczynił. Zazwyczaj listy prywatne dyktował w swoim gabinecie księdzu de Binis; otóż, użył jego ręki, aby zdać panu de Maurepas sprawę z zajścia z kapitanem Olivet. W relacji tej, nie czyniąc najmniejszej wzmianki o mnie, który jedyny się tą sprawą zająłem, odjął mi nawet zasługę sporządzenia protokółu i przypisał ją Patizelowi, mimo iż ten nie odezwał się ani słowa. Chciał mnie upokorzyć i sprawić przyjemność swemu faworytowi, ale nie miał zamiaru pozbywać się mnie. Czuł, że nie byłoby mu już tak łatwo znaleźć następcę dla mnie, jak dla pana Follau, który wyrobił mu już opinię. Trzeba mu było bezwarunkowo sekretarza, który by umiał po włosku, dla korespondencji z senatem; który by załatwiał wszystkie depesze, wszystkie sprawy, nie zaprzątając go niczym; który by z przymiotami dobrego urzędnika łączył tę nikczemność, aby się płaszczyć przed jego przybocznymi opryszkami. Chciał mnie