Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

to człowiek rozumny, przystojny, mógł mieć pretensje do powodzenia; powiadano, że miał je wobec macochy, jedynie może na tej podstawie, iż dała mu za żonę osobę bardzo brzydką, bardzo łagodną i że żyła bardzo dobrze z obojgiem. Pan de Francueil lubił i pielęgnował sztuki. Muzyka, na której znał się bardzo dobrze, posłużyła za łącznik między nami. Odwiedzałem go często i przywiązałem się doń. Nagle dał mi do zrozumienia, że wizyty moje wydają się pani Dupin zbyt częste i że prosi, abym ich zaniechał. Taka prośba mogła być na miejscu wówczas, kiedy zwracała mi list, ale w osiem lub dziesięć dni później, bez żadnej nowej przyczyny, wydała mi się nieuzasadniona. To stwarzało pozycję tym osobliwszą, iż państwo de Francueil nadal przyjmowali mnie życzliwie. Uczęszczałem tam wszelako rzadziej i byłbym zupełnie zaprzestał odwiedzin, gdyby, nowym nieprzewidzianym kaprysem, pani Dupin nie poprosiła mnie, abym na osiem lub dziesięć dni zaopiekował się jej synem, który zmieniając nauczyciela, zostawał sam na ten przeciąg czasu. Spędziłem ten tydzień wśród męczarni, którą jedynie przyjemność, iż jestem posłuszny pani Dupin, mogła uczynić znośną; biedny bowiem chłopiec zdradzał już wówczas ów niemożliwy charakter, który omal nie okrył hańbą całej rodziny i który przyprawił go o śmierć na wyspie Bourbon. Przez czas mej opieki zdołałem zapobiec, aby nie zrobił nic złego sobie ani drugim, oto wszystko; a i to nie był trud bynajmniej mały i nie byłbym się go podjął na dalszy tydzień, gdyby nawet pani Dupin ofiarowała mi samą siebie jako nagrodę.

Pan de Francueil nabierał do mnie coraz więcej przyjaźni, pracowaliśmy razem: zaczęliśmy wspólnie kurs chemii u Rouelle’a445. Aby być bliżej, opuściłem swój hotelik i umieściłem się przy ulicy Verdelet, wychodzącej na ulicę Plâtrière, gdzie mieszkał pan Dupin. Tam, w następstwie zaniedbanego przeziębienia, nabawiłem się zapalenia płuc, z którego omal nie umarłem. Często miewałem w młodości takie choroby zapalne, pleurezje, a zwłaszcza anginy, którym byłem bardzo podległy; w czasie tych chorób spojrzałem w oczy śmierci dość blisko, aby oswoić się z jej obrazem. W ciągu rekonwalescencji miałem czas zastanowić się nad mym stanem i ubolewać nad nieśmiałością, słabością, niedołęstwem, które mimo ognia trawiącego mnie wewnątrz, kazały mi gnuśnieć w bezczynności ducha i wciąż u wrót nędzy. W wilię446 dnia, w którym zasłabłem, byłem w teatrze na operze Royera447, którą dawano wówczas: tytułu zapomniałem. Mimo mego uprzedzenia na korzyść cudzych talentów, które zawsze budziło we mnie nieufność do własnych, muzyka ta wydała mi się słaba, bez zapału, bez inwencji. Ośmielałem się niekiedy mówić sobie: „Zdaje mi się, że umiałbym zrobić coś lepszego”. Ale straszliwe pojęcie, jakie miałem o napisaniu opery, oraz waga, jaką słyszałem, iż ludzie fachowi przykładają do tego przedsięwzięcia, odstręczały mnie w tej samej chwili i kazały rumienić się, iż śmiałem o tym pomyśleć. Zresztą, gdzie znaleźć kogoś, kto by mi dostarczył libretta i zadał sobie trud przykrojenia go wedle mej potrzeby? Te myśli o muzyce i o operze opadły mnie znowu w czasie choroby: w gorączce tworzyłem melodie, duety, chóry. Jestem pewien, że ułożyłem jakieś parę ustępów di prima intenzione448, godnych może podziwu mistrzów, gdyby mogli je usłyszeć. O, gdyby można notować marzenia gorączkującego, jakież wielkie i wspaniałe rzeczy wyłoniłyby się niekiedy z jego majaczeń!

To opętanie muzyką i operą zaprzątało mnie jeszcze podczas rekonwalescencji, ale spokojniej. Wreszcie, siłą wmyślenia się w przedmiot, prawie mimo woli, zapragnąłem mieć wobec siebie czyste sumienie i postanowiłem sam jeden skomponować operę: słowa i muzykę. Nie była to ze wszystkim moja pierwsza próba. Jeszcze w Chambéry ułożyłem był opero-tragedię, zatytułowaną Iphis i Anaxareta, byłem jednak na tyle rozsądny, iż rzuciłem ją w ogień. W Lyonie napisałem znowuż operę, zatytułowaną Odkrycie nowego świata; odczytawszy ją panu Bordes, księdzu de Mably, księdzu Trublet i innym, zrobiłem z niej w końcu taki sam użytek, mimo że miałem już muzykę do prologu i pierwszego aktu i że Dawid, słysząc tę muzykę, powiedział mi, iż są tam ustępy godne Buononciniego449.

Tym razem, nim wziąłem się do pracy, zostawiłem sobie czas na gruntowne przemyślenie planu. Projektowałem, w ramach heroicznego baletu, trzy odrębne tematy w trzech oderwanych aktach, każdy w odmiennym charakterze; biorąc za przedmiot każdego aktu miłość jakiegoś poety, zatytułowałem tę operę Tkliwe Muzy450. Pierwszy akt, w tonie poważnej muzyki, miał za przedmiot Tassa451; drugi, w rodzaju lirycznym, Owidiusza452; trzeci, zatytułowany Anakreon453, miał oddychać wesołością dytyrambu454. Wziąłem się najpierw do pierwszego aktu; oddałem się mu z zapałem, który pierwszy raz dał mi odczuć rozkosze gorączki tworzenia. Jednego wieczora, wchodząc już niemal do Opery, uczułem się nagle opętany, ogarnięty swymi pomysłami. Wkładam z powrotem pieniądze do kieszeni, spieszę zamknąć się w domu, kładę się do łóżka, zasunąwszy szczelnie firanki, aby światło dziennie nie dochodziło; i tam, oddając się cały dziełu poetyckiemu i muzycznemu zarazem, ułożyłem szybko, w siedem czy osiem godzin, najlepszą część aktu. Mogę powiedzieć, iż miłość moja dla księżnej Ferrary455 (na tę chwilę bowiem byłem Tassem) oraz szlachetne i dumne uczucia wobec jej niesprawiedliwego brata dały mi noc sto razy rozkoszniejszą, niż gdybym ją spędził w istocie w ramionach samej księżniczki. Rano została mi w głowie jedynie drobna cząstka tego, co stworzyłem; ale i ta resztka, niemal zatarta znużeniem i snem, zdradzała jeszcze siłę utworu, którego stanowiła szczątki.

Na ten raz niedaleko posunąłem tę pracę, jako iż oderwały mnie od niej niebawem inne sprawy. Podczas gdy ja zasiadywałem się w domu państwa Dupin, pani de Beuzenval i pani de Broglie, którą odwiedzałem niekiedy, nie zapomniały o mnie. Hrabiego de Montaigu, kapitana gwardii, zamianowano świeżo ambasadorem w Wenecji. Był to ambasador z ramienia Barjaca456, któremu nadskakiwał bardzo pilnie. Brat jego, kawaler de Montaigu, szatny jego wysokości następcy tronu, żył dość blisko z tymi paniami, jak również z księdzem Alary457, członkiem Akademii, którego też spotykałem niekiedy. Pani de Broglie, wiedząc, że ambasador szuka sekretarza, podsunęła mnie. Weszliśmy w pertraktacje. Żądałem pięćdziesiąt ludwików pensji, co jest bardzo niewiele na stanowisku wymagającym reprezentacji. On chciał mi dać tylko sto pistolów, żądając jeszcze, abym podróż odbył swoim kosztem. Propozycja była wprost śmieszna. Nie mogliśmy dojść do porozumienia. Pan de Francueil, który robił, co mógł, aby mnie zatrzymać, przeważył szalę. Zostałem; pan de Montaigu odjechał, zabierając innego sekretarza nazwiskiem Follau, którego mu polecono w ministerstwie spraw zagranicznych. Ledwie znaleźli się w Wenecji, pokłócili się. Follau, widząc, że ma do czynienia z pomyleńcem, opuścił go; za czym pan de Montaigu, mając przy sobie jedynie młodego księżyka nazwiskiem de Binis, piszącego za dyktandem sekretarza, ale niezdolnego zająć jego miejsca, zwrócił się znowuż do mnie. Brat jego kawaler, bystry człowiek, zażył mnie tak skutecznie, dając do zrozumienia, iż z miejscem sekretarza wiążą się niejakie uboczne dochody, iż skłonił mnie do przyjęcia tysiąca franków. Otrzymałem dwadzieścia ludwików na podróż i wyjechałem.

(1743–1744). Ruszając z Lyonu, chciałem skierować się przez Mont-Cenis, aby odwiedzić w przejeździe biedną mamusię; ale ostatecznie puściłem się Rodanem i wsiadłem na statek w Tulonie, tak z powodu wojny458 i z przyczyn oszczędności, jak dlatego, aby wziąść paszport od pana de Mirepoix, rządzącego wówczas w Prowancji, do którego miałem polecenie. Pan de Montaigu, nie mogąc się obejść beze mnie, słał list za listem, aby przyspieszyć podróż. Pewien wypadek opóźnił ją.

Był to czas zarazy w Messynie. Flota angielska wylądowała tam i zrewidowała statek, na którym się znajdowałem. To sprowadziło na nas, skorośmy po długiej i uciążliwej przeprawie przybyli do Genui, trzytygodniową kwarantannę. Zostawiono do wyboru podróżnym, czy chcą ją odbyć na statku, czy w lazarecie459; uprzedzono nas, iż znajdziemy tam tylko cztery gołe ściany, ponieważ nie było jeszcze czasu na umeblowanie. Wszyscy wybrali statek. Nieznośne gorąco, ciasność przestrzeni, brak ruchu, robactwo, wszystko to sprawiło, że na wszelkie ryzyko wybrałem lazaret. Zaprowadzono mnie do wielkiego dwupiętrowego budynku, zupełnie pustego; nie znalazłem tam ani okna, ani stołu, ani łóżka, ani krzesła, ani nawet zydla, aby usiąść, ani wiązki słomy, aby się położyć. Przyniesiono mi płaszcz, worek podróżny, dwie walizki; zamknięto za mną duże drzwi o potężnych zamkach. Zostałem sam, ze swobodą przechadzania się z pokoju do pokoju i z piętra na piętro, wszędzie zastając tę samą samotność i to samo ogołocenie.

Mimo to nie żałowałem, iż wybrałem raczej lazaret niż statek; jak nowy Robinson zacząłem się urządzać na swoje trzy tygodnie niby na całe życie. Najpierw miałem rozrywkę polowania na pchły, których nabawiłem się na statku. Kiedy dzięki gruntownej zmianie bielizny i odzieży zdołałem się wreszcie oczyścić, wziąłem się do meblowania pokoju, który obrałem za kwaterę. Sporządziłem wygodny materac z kubraków i koszul, prześcieradło z kilku serwet, które zeszyłem razem, kołdrę ze szlafroka, poduszkę ze zwiniętego płaszcza. Zrobiłem siedzisko z walizki ułożonej na płask, stół z drugiej, ustawionej na wysokość. Wydobyłem papier, przybory do pisania, ułożyłem w formie biblioteki kilkanaście książek, które miałem ze sobą. Słowem, urządziłem się tak dobrze, że poza brakiem firanek i okien, było mi w tym zupełnie nagim lazarecie niemal tak wygodnie jak w mieszkaniu przy ulicy Verdelet. Posiłek podawano mi z wielkim ceremoniałem; dwóch grenadierów z najeżonymi bagnetami eskortowało go za każdym razem; schody były mą jadalnią, podłoga służyła za stół, stopień poniżej za siedzenie. Kiedy przyniesiono obiad, wzywano mnie dzwonkiem, bym zasiadał do stołu. Między posiłkami, kiedy nie czytałem ani nie pisałem lub też nie pracowałem koło umeblowania, przechadzałem się po cmentarzu protestanckim, który mi służył za dziedziniec, lub też wchodziłem na latarnię wznoszącą się nad portem, skąd mogłem widzieć wpływające i odpływające statki. Przebyłem w ten sposób dwa tygodnie i byłbym przebył całe trzy, nie nudząc się ani chwili, gdyby pan de Jonville, poseł francuski, któremu przesłałem list obmyty w occie, okadzony i wpół spalony, nie skrócił o tydzień mego pobytu. Spędziłem ten tydzień u niego i wyznaję, łóżko w jego domu lepiej mi smakowało niż legowisko w lazarecie. Przyjął mnie bardzo serdecznie. Dupont, sekretarz jego, bardzo poczciwy chłopiec, wprowadził mnie, tak w Genui jak w okolicy, do kilku domów, gdzie można się było rozerwać; nawiązałem z nim znajomość i korespondencję, którą podtrzymywaliśmy bardzo długo. Ciągnąłem dalej przyjemnie mą drogę przez równinę Lombardii. Ujrzałem Mediolan, Weronę, Brescję, Padwę i dotarłem w końcu do Wenecji, niecierpliwie oczekiwany przez pana ambasadora.

Zastałem stertę depesz, tak ze dworu, jak z innych ambasad; pan de Montaigu nie umiał ich odczytać, o ile były szyfrowane, mimo iż posiadał kompletny klucz po temu. Nie pracowałem nigdy w żadnej kancelarii ani też nie widziałem nigdy szyfrowanej depeszy; lękałem się zrazu, że napotkam trudności; ale przekonałem się, iż nie ma nic prostszego pod słońcem: w niespełna tydzień odcyfrowałem wszystko. Rzecz zaiste nie była warta i tego trudu, pominąwszy bowiem, iż ambasada wenecka zazwyczaj jest dość bezczynna, z pewnością nie takiemu człowiekowi powierzono by bodaj najmniejszą negocjację. Aż do mego przybycia ambasador był w wielkim kłopocie, nie umiejąc ani dyktować, ani pisać czytelnie. Byłem mu bardzo użyteczny; czuł to i obchodził się ze mną nader względnie. Inna jeszcze pobudka skłaniała go do tego. Od czasu pana de Froulay, jego poprzednika, który uległ pomieszaniu zmysłów, konsul francuski nazwiskiem Blond objął agendy ambasady i po przybyciu pana Montaigu prowadził je dalej, póki ambasador nie obznajmi się z ich tokiem. Pan de Montaigu, zazdrosny o to, iż kto inny pełni jego funkcje, mimo iż sam był do nich niezdolny, powziął ansę460 do konsula; jakoż natychmiast po mym przybyciu odjął mu funkcje sekretarza ambasady, aby poruczyć je mnie. Były one nieodłączne od tytułu; polecił mi go używać. Jak długo byłem w ambasadzie, zawsze posyłał jedynie mnie w tym charakterze do senatu i do referentów. W gruncie rzeczy było rzeczą bardzo naturalną, iż woli mieć za sekretarza ambasady człowieka ze swego ramienia niż konsula albo też urzędnika ministerstwa z ramienia dworu.

Okoliczność ta uczyniła mą pozycję dość przyjemną i nie pozwoliła dworzanom ambasadora, wyłącznie Włochom, jak również paziom i reszcie domowników zaprzeczać mi pierwszych praw w domu. Posłużyłem się z powodzeniem powagą, jaka była do nich przywiązana, aby podtrzymać przywilej „listy”, to znaczy niepodległość kwatery ambasadora, wbrew usiłowaniom, jakie czyniono nieraz, aby prawo to naruszyć, przeciw czemu weneccy funkcjonariusze ambasady nie umieli walczyć. Ale nie ścierpiałem też nigdy, aby kwatera ta służyła za schronienie bandytom, mimo że mogły stąd spłynąć na mnie korzyści, których cząstką jego ekscelencja nie byłby z pewnością pogardził.

Ambasador ośmielił się nawet domagać udziału w dochodach sekretariatu, tzw. „kancelaryjnym”. Był to czas wojny; mimo to ekspediowało się sporo paszportów. Od każdego paszportu opłacało się cekina461 sekretarzowi, który ekspediował je i podpisywał. Wszyscy moi poprzednicy kazali sobie płacić tego cekina bez różnicy, tak Francuzom jak cudzoziemcom. Zwyczaj ten wydał mi się niesłuszny; toteż mimo że nie byłem Francuzem, poniechałem go na korzyść Francuzów; ale strzegłem tak ściśle swoich praw we wszystkich innych okolicznościach, iż, kiedy margrabia de Scotti, brat faworyta królowej Hiszpanii, zażądał paszportu, nie posławszy cekina, upomniałem się o należność; mściwy Włoch nie zapomniał mi nigdy tej śmiałości. Z chwilą gdy rozeszła się wieść o reformie, jaką uczyniłem w opłacie paszportowej, zaczęła się po nie zgłaszać ciżba samych rzekomych Francuzów, którzy, w ohydnych żargonach, głosili się jeden Prowansalczykiem, drugi