Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

Bonnefond wyszukał mi starego Quillau, który zawarł ze mną układ na połowę zysku, nie licząc kosztów przywileju426, które poniosłem sam. Tyle zdziałał ów pan Quillau, iż zostałem się ze swoim przywilejem i nigdy nie uzyskałem ani szeląga z tego wydawnictwa. Prawdopodobnie zresztą miało ono popyt dość mierny, mimo że ksiądz Desfontaines427 obiecał mi je popierać, inni zaś dziennikarze wyrazili się o nim dość pochlebnie.

Największą przeszkodą do wypróbowania mego systemu była obawa, aby — w razie gdyby się nie przyjął — nie stracić czasu, który trzeba by wyłożyć na jego naukę. Odpowiadałem na to, że zapoznanie się z moim sposobem notowania daje taką jasność poglądu, iż nawet dla nauki muzyki zwyczajnymi nutami jeszcze zyskałoby się na czasie, zaczynając od moich. Aby dać tego doświadczalny dowód, podjąłem się uczyć bezpłatnie pewną młodą Amerykankę, pannę des Roulins, z którą znajomość zawdzięczałem panu Roguin. W ciągu trzech miesięcy umiała odcyfrować na moich nutach jakąkolwiek melodię, a nawet śpiewać prima vista lepiej ode mnie samego, o ile utwór nie był najeżony szczególnymi trudnościami. Sukces był uderzający, ale mało komu znany. Kto inny napełniłby nim dzienniki; ale ja przy pewnym talencie znajdywania rzeczy pożytecznych nigdy nie miałem talentu ciągnięcia z nich korzyści.

Oto jak moja bania Herona jeszcze raz się stłukła: ale tym razem miałem trzydzieści lat i znalazłem się na bruku Paryża, gdzie nie da się żyć o niczym. Postanowienie, jakie powziąłem w tej ostateczności, zdziwi jedynie tych, którzy nie czytali dobrze pierwszej części tych Pamiętników. Naszamotałem się gorączkowo, a bez skutku; trzeba mi było nabrać tchu. Miast oddać się rozpaczy, oddałem się spokojnie swemu lenistwu i staraniom Opatrzności; aby zaś dać jej czas na spełnienie dzieła, zacząłem przejadać, bez pośpiechu, tych kilka ludwików, które mi jeszcze zostawały. Ograniczyłem wydatki swoich niefrasobliwych wywczasów, nie zwijając ich wszelako zupełnie, uczęszczając do kawiarni jedynie co drugi dzień, do teatru zaś tylko dwa razy tygodniowo. Co się tyczy wydatków na dziewczęta, nie miałem czego reformować, nie wyłożyłem bowiem w życiu ani szeląga na ten użytek, wyjąwszy jednego razu, o którym wspomnę niebawem.

Spokój, rozkosz, ufność, z jaką oddałem się temu leniwemu i samotniczemu życiu, którego nie miałem czym opędzić ani przez trzy miesiące, stanowią jedną z osobliwości mego życia i dziwactw charakteru. To, iż gwałtownie było mi trzeba, aby ktoś pomyślał o mnie, to właśnie odejmowało mi odwagę pokazywania się ludziom. Konieczność składania wizyt uczyniła mi obowiązek ten tak nieznośnym, iż przestałem odwiedzać nawet akademików i innych ludzi pióra, z którymi już zbliżyłem się nieco. Marivaux428, ksiadz de Mably, Fontenelle byli prawie jedyni, u których pojawiałem się niekiedy. Pierwszemu pokazałem nawet moją komedię Narcyz. Spodobała mu się i był na tyle łaskaw, aby ją nieco poprawić. Diderot, młodszy od nich, był niemal w moim wieku. Lubił muzykę i posiadał pewne wykształcenie w tej sztuce; rozmawialiśmy o niej często; mówił mi też o planach swoich dzieł. To stworzyło niebawem ściślejsze stosunki, które trwały piętnaście lat i trwałyby prawdopodobnie jeszcze, gdybym, nieszczęściem, i to z jego winy, nie zaciągnął się w szeregi uprawiających jego własne rzemiosło.

Nikt by sobie nie wyobraził, na czym trawiłem ów krótki i szacowny przeciąg czasu, który mnie dzielił jeszcze od konieczności żebrania na chleb: na obkuwaniu na pamięć poetów, których uczyłem się po sto razy i tyleż razy zapominałem. Co rano, około dziesiątej, szedłem na przechadzkę do Luxemburgu429, z Wergilim lub Russem430 w kieszeni; tam aż do obiadu wbijałem sobie w pamięć to jakąś wzniosłą odę, to bukolikę, nie zrażając się tym, iż powtarzając dzisiejszą, nieodmiennie zapominałem tej, której wyuczyłem się wczoraj. Przypomniałem sobie, iż po klęsce Nikiasza431 pod Syrakuzami jeńcy ateńscy zarabiali na życie wygłaszaniem poematów Homera. Korzyścią, jaką wydobyłem z tego dążenia do erudycji, mającej mnie ubezpieczyć przeciw nędzy, było to, iż wyćwiczyłem swą żałosną pamięć tak dalece, aż wreszcie zdołała sobie przyswoić wszystkich poetów.

Inny sposób zabijania czasu, nie mniej praktyczny, miałem w szachach. Poświęcałem im regularnie, u Maugisa, popołudnia tych dni, w które nie szedłem do teatru. Zapoznałem się z panem de Légal, z niejakim Husson, z Filidorem, ze wszystkimi wielkimi graczami owego czasu, bez większej zresztą korzyści. Nie wątpiłem wszelako, iż w końcu zapędzę w kozi róg ich wszystkich i że to wystarczy, jak mniemałem, aby mi zapewnić środki do życia. Ilekroć brnąłem w jakieś szaleństwo, bez względu na to jakie, zawsze rozumowałem w jednaki sposób. Powiadałem sobie: „Ktokolwiek celuje w jakiejś rzeczy, może być zawsze pewny, iż znajdzie sobie miejsce na świecie. Celujmy tedy, mniejsza w czym; zwrócę na siebie uwagę, sposobności się nastręczą, moje zaś przymioty dokonają reszty”. Dzieciństwo432 to nie było sofizmatem rozumu, ale indolencji433. Przerażony wielkimi i gwałtownymi wysiłkami, jakie trzeba było robić, aby wydobyć coś z siebie, starałem się schlebiać lenistwu i zasłaniałem przed sobą wstyd swego położenia godnymi jego argumentami.

Czekałem tedy spokojnie końca pieniędzy; sądzę, że byłbym doszedł do ostatniego szeląga, nie wzruszając się zbytnio, gdyby ojciec Castel, którego spotykałem niekiedy w kawiarni, nie wyrwał mnie z letargu. Ojciec Castel był trochę wariat, ale zresztą434 dobry człowiek: żal mu było patrzeć, jak się zużywam w tej bezczynności. „Skoro muzycy — rzekł — ani też uczeni nie chcą śpiewać z panem unisono435, spróbuj z innego tonu: chwyć się kobiet. Być może powiedzie ci się lepiej na tej drodze. Wspominałem o tobie pani de Beuzenval436; idź ją odwiedzić, powołaj się na mnie. To dobra kobieta; z przyjemnością ujrzy krajana swego syna i męża. Spotkasz u niej panią de Broglie437, jej córkę, osobę nader światłą. Pani Dupin również wspominałem o panu; zanieś jej swoje dzieło; ma ochotę poznać pana, z pewnością przyjmie cię dobrze. W Paryżu wszystko dzieje się tylko przez kobiety: są to jak gdyby krzywizny, których mędrcy są asymptotami; zbliżają się do nich bez ustanku, nigdy nie dotykając zupełnie”.

Odwlekając z dnia na dzień te straszliwe próby, zdobyłem się wreszcie na odwagę i wybrałem się do pani de Beuzenval. Przyjęła mnie nader łaskawie. Niebawem weszła do pokoju pani de Broglie; matka rzekła: „Oto, córko, pan Rousseau, o którym wspominał ojciec Castel”. Pani de Broglie powinszowała mi mego dzieła i prowadząc mnie do klawikordu, pokazała, że właśnie jest nim zajęta. Widząc na zegarze, iż jest blisko pierwszej, chciałem odejść. Pani de Beuzenval rzekła: „Jest pan daleko od swojej dzielnicy, zostań na obiedzie”. Nie dałem się prosić. W kwadrans później zrozumiałem z kilku wyrzeczonych słów, że zaproszono mnie na obiad, ale w kredensie438, ze służbą. Pani de Beuzenval była to osoba bardzo dobra, ale ograniczona i nazbyt przepełniona znamienitością swego polskiego szlachectwa: mało miała pojęcia o względach dłużnych talentowi. W tym wypadku osądziła mnie nawet raczej z mego wzięcia niż ze stroju, który mimo że bardzo skromny, był nader schludny i nie zwiastował bynajmniej człowieka godnego, aby go sadzano w kredensie. Zapomniałem doń drogi od zbyt dawna, aby chcieć na nią wracać. Nie zdradzając urazy, oświadczyłem pani de Beuzenval, iż drobna sprawa, którą sobie przypomniałem, wzywa mnie do domu; to mówiąc, zacząłem się żegnać. Pani de Broglie zbliżyła się do matki i rzekła z cicha kilka słów, które wywarły skutek. Pani de Beuzenval podniosła się, aby mnie zatrzymać i rzekła: „Mam nadzieję, że uczyni nam pan ten zaszczyt i zostanie z nami na obiedzie”. Sądziłem, że bawić się jeszcze w dumę, byłoby z mej strony głupotą; zostałem. Zresztą, dobroć pani de Broglie wzruszyła mnie i obudziła we mnie sympatię. Rad byłem, iż mam obiadować z nią razem, i spodziewałem się, iż skoro pozna mnie bliżej, nie będzie miała powodu żałować wstawiennictwa, którego ten zaszczyt był owocem.

Prezydent de Lamoignon, wielki przyjaciel domu, również był tego dnia na obiedzie. Zarówno on, jak pani de Broglie, posługiwali się w rozmowie ową ulotną gwarą Paryża, całą w półsłówkach, w lekkich, dowcipnych aluzjach. Nie było tam okazji do błyszczenia dla biednego Jana Jakuba. Miałem na tyle rozsądku, iż nie chciałem gwałtem bawić się w salonowca, i milczałem. Ach, gdybymż zawsze zachował ten rozsądek! Nie byłbym oto w otchłani, w której się dziś znajduję.

Byłem zrozpaczony swym niezdarstwem, oraz tym że nie mogę usprawiedliwić w oczach pani de Broglie łaski, którą mi wyświadczyła. Po obiedzie uciekłem się do swego zwykłego ratunku. Miałem w kieszeni epistołę wierszem, pisaną do Parisota w czasie pobytu w Lyonie. Utwór ten nie był pozbawiony ciepła; spotęgowałem je jeszcze sposobem wygłoszenia i rozrzewniłem wszystkich troje do łez. Czy to wpływ mej próżności, czy też w istocie tak było, ale zdawało mi się, że spojrzenia pani de Broglie mówią do matki: „I cóż, mamo, nie miałam słuszności, że ten człowiek bardziej jest na miejscu tu, przy stole z nami, niż w garderobie?” Aż do tej chwili było mi nieco markotno, ale zemściwszy się w ten sposób, uczułem się zadowolony. Pani de Broglie, posuwając nieco zbyt daleko pochlebny sąd o mnie, orzekła, iż zrobię wrażenie w Paryżu i że stanę się faworytem kobiet. Aby wesprzeć moje niedoświadczenie, dała mi Wyznania Hrabiego de ***439. „Ta książka — rzekła — to mentor, którego będziesz pan potrzebował w świecie; dobrze uczynisz, zasięgając czasem jego rady”. Przechowałem więcej niż dwadzieścia lat ten egzemplarz, przez wdzięczność dla ręki, której go zawdzięczałem, ale śmiejąc się często z opinii, jaką ta pani zdawała się żywić o mych zaletach jako galanta. Od pierwszej chwili, gdy przeczytałem to dzieło, zapragnąłem pozyskać przyjaźń autora. Pociąg mój wiódł mnie bardzo dobrze: to jedyny prawdziwy przyjaciel, jakiego miałem pośród ludzi pióra440.

Od tego czasu ośmieliłem się liczyć na to, iż baronowa de Beuzenval i margrabina de Broglie, zainteresowawszy się mną, nie zostawią mnie długo bez środków. Nie omyliłem się. Pomówmy teraz o mym wejściu w dom pani Dupin, które miało trwalsze następstwa.

Pani Dupin była, jak wiadomo, córką Samuela Bernard i pani Fontaine. Było ich trzy siostry, którym można było dać miano trzech Gracji. Pani de La Touche, głośna swoją eskapadą do Anglii z księciem de Kingston; pani d’Arty, kochanka i co więcej, przyjaciółka, jedyna i szczera przyjaciółka księcia Conti, kobieta urocza zarówno słodyczą, dobrocią przemiłego charakteru, jak powabami umysłu i niezmąconą wesołością; wreszcie pani Dupin, najładniejsza z trzech i jedyna, której nie można było nic zarzucić pod względem obyczajów. Stała się ona nagrodą gościnności pana Dupin: matka oddała mu ją, wraz z miejscem generalnego dzierżawcy i olbrzymią fortuną, przez wdzięczność za dobre przyjęcie, jakiego użyczył jej w swojej prowincji. Wówczas kiedy ujrzałem ją po raz pierwszy, była to jeszcze jedna z najpiękniejszych kobiet w Paryżu. Przyjęła mnie w gotowalni441. Miała nagie ramiona, rozsypane włosy, niedbale zapiętą narzutkę. Tego rodzaju przyjęcie było dla mnie czymś zupełnie nowym; biedna moja głowa nie zdołała go wytrzymać; zmieszałem się, zgłupiałem; i oto, na gładkiej drodze, zadurzyłem się w pani Dupin.

Zdaje się, iż pomieszanie moje nie zaszkodziło mi w jej oczach: nie dała niczym poznać, aby je spostrzegła. Przyjęła życzliwie książkę i autora, wdała się w rozmowę o mym projekcie jak osoba wykształcona, zaczęła śpiewać, towarzysząc sobie sama na klawikordzie, zatrzymała mnie na obiedzie, wskazała miejsce obok siebie. Wszystko to wystarczyło najzupełniej, aby mnie doprowadzić do szaleństwa. Pozwoliła mi odwiedzać się: korzystałem z pozwolenia, nadużywałem go. Bywałem tam prawie codziennie, obiadowałem parę razy na tydzień. Umierałem z ochoty wyznania swych uczuć; nie mogłem się ośmielić. Wiele racji wzmagało mą wrodzoną nieśmiałość. Wstęp do możnego domu — były to otwarte drzwi do fortuny; nie chciałem, w moim położeniu, narażać się na ich zamknięcie. Pani Dupin, mimo swej uprzejmości, była poważna i chłodna; w obejściu jej nie znajdowałem żadnej wyraźnej zachęty, która by mi dodała odwagi. Dom jej, wówczas jeden z najświetniejszych w Paryżu, gromadził towarzystwo, które, gdyby tylko było mniej liczne, mogłoby się stać elitą we wszelakim względzie. Pani Dupin lubiła się otaczać ludźmi, którzy promieniowali jakimś blaskiem: pełno tam było możnych panów, pisarzy, pięknych kobiet. Widywało się samych jeno książąt, ambasadorów, dygnitarzy. Księżna de Rohan, hrabina de Forcalquier, pani de Mirepoix, pani de Brignolé, mylady Hervey mogły uchodzić za jej przyjaciółki. Pan de Fontenelle, ksiądz de Saint-Pierre442, ksiądz Sallier, pan de Fourmont, pan de Bernis443, pan de Buffon444, pan de Voltaire należeli do jej salonu i obiadów. O ile wstrzemięźliwe zachowanie się pani domu nie ściągało zbyt wiele młodzieży, w zamian za to towarzystwo, tym staranniej dobrane, o tyleż bardziej było imponujące; toteż biedny Jan Jakub nie mógł sobie pochlebiać, aby mógł bardzo błyszczeć w tym gronie. Nie śmiałem tedy przemówić, ale nie mogąc zmilczeć, ośmieliłem się napisać. Pani Dupin zachowała dwa dni mój list, nie wspominając o nim. Trzeciego dnia oddała mi go, udzielając ustnie paru słów upomnienia, których zimny ton mnie zmroził. Chciałem mówić, słowa zamarły mi na ustach: nagła namiętność zgasła wraz z nadzieją; i po tych formalnych oświadczynach, bywałem w domu pani Dupin jak wprzódy, nie siląc się już na żadne wyznania, nawet oczami.

Sądziłem, że głupstwo moje poszło w niepamięć; myliłem się. Pan de Francueil, syn pana Dupin a pasierb pani, był mniej więcej w jej i moim wieku. Był