Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

na płd.-zach. od centrum Paryża; pani de Pompadour mieszkała w pałacyku Bellevue zbudowanym dla niej w 1750 przez Ludwika XV. [przypis edytorski]

590. Margency, Adrien Quiret (Cuyret) de (1727 – ok.1802) — francuski oficer dworu królewskiego, poeta. [przypis edytorski]

591. Quinault, [Jeanne (1699–1783)] — głośna aktorka, która w salonie swoim gromadziła kółko wybitnych ludzi pióra. Zebrania te odznaczały się wielką swobodą myśli i języka. [przypis tłumacza]

592. La Noue, Jean-Baptiste Sauvé de (1701–1760) — aktor i dramaturg francuski, autor ok. 10 komedii. [przypis edytorski]

593. Prokop — głośna współczesna kawiarnia literacka. [przypis tłumacza]

594. Boissy, Louis (1694–1758) — poeta i dramaturg francuski, członek Akademii Francuskiej (1754), redaktor gazety „Mercure de France”. [przypis edytorski]

595. peccavi (łac.) — zgrzeszyłem. [przypis edytorski]

596. Rozprawa o nierówności — jest jeszcze dalej posuniętą diatrybą przeciw wszelkiej w ogóle cywilizacji. Dzisiejsza krytyka skłonna jest uważać niekiedy tę rozprawę za stek niedorzeczności, ale w owym czasie, jako wyraz reakcji przeciw wynaturzeniu społecznemu i towarzyskiemu panującej klasy, zrobiła ona potężne wrażenie i zyskała pełny oddźwięk. Podkopując w niej uświęcony dogmat „własności”, R. pozyskał dla swej nauki masy wydziedziczonych i stał się prekursorem socjalizmu. [przypis tłumacza]

597. Z tych medytacji wynikła Rozprawa o nierówności, dzieło, które bardziej było w smaku Diderota niż inne moje pisma i w którego tworzeniu rady jego były mi najużyteczniejsze — W czasie kiedy pisałem te słowa, nie miałem jeszcze najmniejszego pojęcia o wielkim spisku Diderota i Grimma; inaczej byłbym z łatwością poznał, jak bardzo pierwszy z nich nadużywał mej ufności, aby nadać pismom moim ów twardy ton i to posępne wejrzenie, którego pozbyły się później, skoro przestał mną kierować. Ustęp o filozofie, który argumentując, zatyka sobie uszy, aby nie dać się wzruszyć skargom nieszczęśliwego, jest jego pomysłu; dostarczył mi jeszcze innych w tym rodzaju, bardziej jeszcze jaskrawych, ale nie zdobyłem się na to, aby zrobić z nich użytek. Przypisywałem to czarne usposobienie wrażeniu, jakie wywarła nań turma w Vincennes i nigdy nie przyszło mi na myśl podejrzewać najlżejszej złośliwości. [przypis autorski]

598. landara — ciężka kareta podróżna bądź ogólnie: niezgrabny pojazd. [przypis edytorski]

599. konsystorz (z łac. consistorium: zgromadzenie) — w Kościołach protestanckich: rada diecezji lub Kościoła, stanowiąca najwyższą władzę administracyjno-sądową. [przypis edytorski]

600. syndyk — tu: jeden z czterech urzędników zarządzających Republiką Genewską. [przypis edytorski]

601. Deluc a. De Luc, Jacques-François (1698–1708) — zegarmistrz genewski, członek Rady Dwustu. [przypis edytorski]

602. Rada Dwustu — jeden z organów rządzących Republiką Genewską. [przypis edytorski]

603. Lukrecja (VI w. p.n.e.) — legendarna córka rzym. patrycjusza, zgwałcona przez syna etruskiego króla popełniła samobójstwo, co doprowadziło do wybuchu powstania, obalenia monarchii i powołania republiki rzymskiej. [przypis edytorski]

604. asylum (łac.) — azyl, schronienie. [przypis edytorski]

605. osiedlenie się Woltera w pobliżu Genewy — Wolter, opuściwszy dwór Fryderyka II, z którym rozstał się bardzo źle, zakupił posiadłość pod Genewą i nadał jej miano Délices. [przypis tłumacza]

606. List, który Wolter napisał do mnie po mym ostatnim dziele — list Woltera z 30 sierpnia 1755 na temat Rozprawy o nierówności. [przypis edytorski]

607. Tronchin, [Théodore (1709–1781)] — słynny lekarz, później osiadły w Paryżu, gdzie się cieszył niezmiernym wzięciem, był jednym z pierwszych pionierów szczepienia ospy oraz wielu zasad nowożytnej higieny, ruchu, powietrza etc. [przypis tłumacza]

608. de Jaucourt, Louis, zwany kawalerem (chevalier) de Jaucourt (1704–1779) — francuski erudyta, najpłodniejszy ze współautorów Encyklopedii: napisał do niej ok. 18.000 artykułów, tj. 25% wszystkich haseł. [przypis edytorski]

609. Pan d’Holbach pomógł mi wszelako umieścić starego nieboraka Le Vasseur... — Oto przykład figlów, jakie płata mi pamięć. W długi czas po nakreśleniu tego ustępu dowiedziałem się, rozmawiając raz z żoną o jej starym poczciwinie ojcu, że to nie d’Holbach, ale pan de Chenonceaus, wówczas jeden z dyrektorów Szpitala Bożego, ulokował go tam. Tak zupełnie uleciało mi to z pamięci, tak byłem przeświadczony, że to d’Holbach, że byłbym na to przysiągł. [przypis autorski]

610. Palissot, [Charles Palissot de Montenoy] (1730–1814) — pisarz drugorzędny, głośny głównie swymi atakami na grupę Encyklopedystów. Najwięcej hałasu uczyniła komedia pt. Filozof (1760), o której Rousseau mówi w dalszym ciągu. [przypis tłumacza]

611. hrabia de Tressan, [Louis-Élisabeth de la Vergne, comte de Tressan] (1705–1783) — wielki marszałek miniaturowego dworu króla Stanisława Leszczyńskiego w Luneville, sam po trochu pisarz, organizator akademii w Nancy. [przypis tłumacza]

612. regestra (daw.) — dziś: rejestry. [przypis edytorski]

613. sub dio (łac.) — pod gołym niebem. [przypis edytorski]

614. Bałem się, aby się nie wydał zbyt śmiały dla wieku i kraju, w którym pisałem, i aby popłoch mych przyjaciół — obawę tę nasuwała mi zwłaszcza surowa roztropność Duclosa; co do Diderota bowiem, nie wiem, jakim sposobem, posiedzenia nasze czyniły mnie zawsze satyrycznym i gryzącym, bardziej niż byłem nim z natury. To nawet odwróciło mnie od chęci radzenia się go w tym przedsięwzięciu, w które chciałem włożyć całą siłę rozumowania, bez najlżejszego śladu zgryźliwości i stronniczości. O tonie, który obrałem w tym dziele, można sądzić z Umowy społecznej, która jest z niego wyciągiem. [przypis autorski]

615. wszystko, co jest śmiałego w Emilu — „Wyznanie wiary wikarego sabaudzkiego”, ustęp z Emila, stanowiący rodzaj wykładu chrystianizmu oderwanego od wszelkiego określonego wyznania, był główną przyczyną potępienia tego utworu. [przypis tłumacza]

616. Julia — pełny tytuł Nowej Heloizy brzmi: Julia, czyli Nowa Heloiza. [przypis edytorski]

617. ksiądz de Saint-Pierre, [właśc. Charles-Irénée Castel] (1658–1743) — pisarz polityczny i filantrop, członek Akademii, z której go wygnano w r. 1718 za to, iż Ludwika XIV chciał odsądzić od tytułu „Wielkiego”. Pomysły jego, wyprzedzające pojęcia epoki, zdawały się współczesnym utopiami, wiele z nich jednak doczekało się z czasem urzeczywistnienia. Najgłośniejszym dziełem był Projekt wiecznego pokoju, o którym wspomina Rousseau. [przypis tłumacza]

618. d’Aiguillon, właśc. Anne-Charlotte de Crussol de Florensac, księżna d’Aiguillon (1700–1772) — dama dworu Ludwika XV, tłumaczka, prowadziła salon literacki w Paryżu, przyjmując filozofów i encyklopedystów. [przypis edytorski]

619. Saint-Lambert, Jean François de (1716–1803) — francuski poeta, filozof i oficer, członek Akademii Francuskiej (1770). [przypis edytorski]

620. animalny — zwierzęcy, właściwy zwierzętom. [przypis edytorski]

621. Moralność wrażeniowa, czyli Materializm mędrca — dzieła tego nigdy R. nie doprowadził do końca. [przypis tłumacza]

622. kajdanów — dziś popr. forma D. lm: kajdan. [przypis edytorski]

623. po woli czy po niewoli (daw.) — zgodnie z czyjąś wolą lub wbrew woli. [przypis edytorski]

624. nie umiały widzieć kobiety w osobie pozbawionej piersi — Rousseau ma tu na myśli wspomniane już „osobliwe” zwierzenia pani de Francueil. [przypis tłumacza]

625. tryktrak — gra planszowa dla dwóch osób. [przypis edytorski]

626. sioło (daw.) — wieś, osada. [przypis edytorski]

627. trybula — roślina z rodziny selerowatych o pierzastych liściach, używana jako przyprawa kuchenna. [przypis edytorski]

628. ambra — wydzielina przewodu pokarmowego kaszalota o balsamicznym zapachu, używana do wyrobu perfum. [przypis edytorski]

629. w końcu na stare lata zaślubiłem ją — 30 sierpnia 1768 w obecności mera Bourgoin; była to cywilna ceremonia, która nie miała mocy prawnej. [przypis edytorski]

630. mlewo (daw.) — zmielone ziarno. [przypis edytorski]

631. jego wuja — był nim Charles-Irénée Castel de Saint-Pierre (1658–1743), pisarz i dyplomata, który w pracy Projet pour rendre la paix perpétuelle en Europe (Projekt wiecznego pokoju w Europie; t.1–2: 1713, t.3: 1717) jako pierwszy zaproponował utworzenie federacji państw europejskich, w której spory rozstrzygano by metodami pokojowymi zamiast militarnymi. [przypis edytorski]

632. sonet z Mizantropa — słynna scena lektury sonetu Oronta z Mizantropa Moliera [akt II, scena 2, w której poproszony o zdanie Alcest z bezwzględną szczerością krytykuje wiersz; red. WL]. [przypis tłumacza]

633. obojej płci (daw.) — dziś: obojga płci. [przypis edytorski]

634. wylany — dziś: wylewny. [przypis edytorski]

635. seraj — tu: kobieca część domu muzułmańskiego, harem. [przypis edytorski]

636. hurysa — w islamie: jedna z wiecznie pięknych i młodych dziewic, czekających wiernych w raju muzułmańskim; przen.: piękna dziewczyna o orientalnej urodzie. [przypis edytorski]

637. driady (mit. gr.) — boginki leśne, duchy drzew. [przypis edytorski]

638. Deleyre, [Alexandre] (1726–1797) — pisarz z grupy encyklopedystów, później sekretarz ambasady Choiseula w Wiedniu, wreszcie członek konwentu, gdzie głosował za śmiercią Ludwika XVI. [przypis edytorski]

639. Na ruinę Lizbony — poemat Woltera, napisany pod wrażeniem trzęsienia ziemi w Lizbonie, którego ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. [przypis tłumacza]

640. Kandyd — najgłośniejsza z powiastek filozoficznych Woltera, wymierzona przeciw Leibnizowskiemu „optymizmowi” i filozofii spekulatywnej. [przypis tłumacza]

641. hrabina d’Houdetot, [Elisabeth Françoise Sophie Lalive de Bellegarde] (1730–1813) — która dożyła sędziwego wieku, opromieniona w latach porewolucyjnych nimbem ubóstwianej Russa, była zdaniem współczesnych osobą dużych zalet umysłu i charakteru. Obdarowana miłym talentem wierszowania, z którego korzystała jedynie dla towarzyskiej igraszki, pozostawiła kilkadziesiąt drobnych utworów, z których najbardziej znany jest zgrabny ośmiowiersz, ułożony z przyczyny odjazdu kochanka (Saint-Lamberta): L’amant que j’adore,/ Prêt à me quitter,/ D’un instant encore/ Voulait profiter./ Félicité vaine,/ Qu’on ne peut saisir,/ Trop près de la peine/ Pour être un plaisir! Związek jej z Saint-Lambertem trwałością swą tak odbijał od obyczajów epoki, iż zjednał pani d’Houdetot ogólny szacunek. Zamącił go nieco w ostatnich latach mąż, pan d’Houdetot, który po śmierci długoletniej kochanki bez ceremonii zakwaterował się do domu mieszkającej z Saint-Lambertem żony, z którą nie żył od lat kilkudziesięciu. Co więcej, pan d’Houdetot uroczyście odprawił przypadające wkrótce potem „złote wesele”! Opis tej uroczystości, doprowadzonej do skutku ku wielkiemu niezadowoleniu Saint-Lamberta, zepchniętego siłą rzeczy do drugorzędnej roli, stanowi ciekawy przyczynek do historii obyczajów XVIII w. [przypis tłumacza]

642. bawił wówczas (...) w Mahon — służąc w armii francuskiej oblegającej w maju i czerwcu 1756 brytyjskiego garnizonu w Mahon (ob. Maó) na Minorce podczas wojny siedmioletniej. [przypis edytorski]

643. koszatka — drobny gryzoń z rodziny popielicowatych. [przypis edytorski]

644. Burza wszczęta przez Encyklopedię... — kolejne tomy Encyklopedii wydawano bez przeszkód od czerwca 1751 do listopada 1757; z powodu haseł podkreślających prawo do wolności religijnej, prezentujących krytyczne podejście do Biblii, Kościoła katolickiego, rządów absolutystycznych i feudalnej organizacji społeczeństwa, Encyklopedia została wpisana do kościelnego indeksu ksiąg zakazanych (1758) zaś rząd francuski cofnął zezwolenie na jej druk (marzec 1759); przygotowywane potajemnie kolejne tomy (8–17) wydano w 1765 formalnie w Neuchâtel, poza granicami Francji. [przypis edytorski]

645. Wolmar i Julia — postacie słynnego romansu Nowa Heloiza (pierwotnie Julia). [pełny tytuł romansu to Julia, czyli Nowa Heloiza, zaś tytuł pierwszego wydania brzmiał: Listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp; red. WL]. [przypis tłumacza]

646. proszku do suszenia pisma — dawniej świeżo zapisane strony posypywano drobnym piaskiem, żeby przyspieszyć schnięcie atramentu. [przypis edytorski]

647. Pigmalion (mit. gr.) — król Cypru i rzeźbiarz, który zakochał się we własnym dziele, wyrzeźbionej z kości słoniowej kobiecie. Nadał jej imię Galatea, a bogini Afrodyta na jego usilne prośby ożywiła posąg. [przypis edytorski]

648. La Tour, Maurice Quentin de (1704–1788) — francuski malarz portrecista, tworzący przede wszystkim dzieła pastelowe; sportretował m.in. Ludwika XV, Woltera, Rousseau, d’Alemberta, Madame Pompadour. [przypis edytorski]

649. Salon Paryski — organizowana cyklicznie oficjalna wystawa sztuki, na której prezentowano publicznie prace artystów Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby; pierwszą wystawę zorganizowano po raz pierwszy w 1667 w Salon Carré w Luwrze (stąd nazwa). [przypis edytorski]

650. zamach szaleńca — zamach Damiensa na króla Ludwika XV, 4 stycznia 1757. [przypis tłumacza]

651. Syn naturalny — dramat Diderota [Le Fils naturel, wyd. 1757; red. WL]. [przypis tłumacza]

652. list elizejski — list XI części IV Nowej Heloizy, z opisem przechadzki po ogrodzie nazwanym Elizjum, od miejsca pośmiertnej szczęśliwości i wiecznej wiosny w krainie zmarłych w mit. greckiej. [przypis edytorski]

653. Saint-Lambert, [Jean François de] (1716–1803) — w chwili wydarzeń w Pustelni liczył lat 41. Z rodziny szlacheckiej ale ubogiej, poświęcił się karierze wojskowej, uprawiając przy tym poezję. Pierwszym jego tytułem literackim była głośna przygoda miłosna z przyjaciółką Woltera, margrabiną du Châtelet, w której następstwie margrabina zmarła w połogu. Jako poeta zimny i suchy, jako człowiek więcej szanowany