Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

pod swoim sztandarem całą szkołę filozoficzną szermierzy światła i postępu. Prześladowane przez rząd i przez jezuitów, drukowane przeważnie ukradkiem, walcząc z lękliwością księgarzy i olbrzymimi trudnościami technicznymi, dzieło to ukończone wreszcie zostało w r. 1772. Grupująca się koło niego szkoła tzw. encyklopedystów stanowiła niby zwarty kościółek, niezmiernie solidarny i zazdrośnie strzegący swych wpływów; to — obok innych przyczyn — stanowi tło nieporozumień między grupą „filozofów” a Russem, który nigdy nie dał się podciągnąć pod posłuch dla sztandaru, a później wręcz wystąpił przeciw niemu. [przypis tłumacza]

529. rodzajem przekładu z Chambersa — angielskiej encyklopedii Ephraima Chambersa pt. Cyclopaedia: or, An Universal Dictionary of Arts and Sciences wydanej w Londynie w 1728. [przypis edytorski]

530. podobnego mniej więcej do „Słownika medycznego” Jamesa, który Diderot właśnie ukończył — trzytomowy Medical Dictionary (1743–1745) Roberta Jamesa został przetłumaczony wspólnie przez Diderota, Toussainta i Eidousa z angielskiego na francuski i wydany w latach 1746–1748. Diderot początkowo zajmował się tłumaczeniami z jęz. angielskiego. [przypis edytorski]

531. „Myśli filozoficzne” ściągnęły nań nieco przykrości — były pierwszym tekstem Diderota, wydanym anonimowo w 1746; opowiadał się w nich przeciw religii zinstytucjonalizowanej, dogmatom i Biblii, stając po stronie deizmu; w lipcu zostały potępione przez parlament Paryża i na jego rozkaz publicznie spalone. [przypis edytorski]

532. Inaczej stało się z jego „Listem o ślepcach”, który nie zawierał nic nagannego... — wydany przez Diderota anonimowo w czerwcu 1747 List o ślepcach zawierał jawną deklarację materializmu i ateizmu. W lipcu Diderot, od 1747 obserwowany przez policję, został zidentyfikowany jako autor, aresztowany i uwięziony pod zarzutem publikowania treści antyreligijnych. [przypis edytorski]

533. turma (daw.) — więzienie. [przypis edytorski]

534. Margrabina de Pompadour (1721–1764) — wszechwładna faworyta Ludwika XV, która wywierając przemożny a opłakany wpływ na politykę Francji, starała się wzmocnić swoje stanowisko kokietując z nauką i literaturą. [przypis tłumacza]

535. następcę tronu Saxe-Gotha — księcia Saksonii-Gotha-Altenburg Fryderyka Ludwika (1735–1756), syna Fryderyka III. [przypis edytorski]

536. Klupffell — popr. Klüpfel, Emanuel Christoph (1712–1776), teolog niemiecki. [przypis edytorski]

537. Grimm, Fryderyk Melchior (1723–1807) — syn pastora luterańskiego, zaaklimatyzował się w Paryżu, gdzie zabłysnąwszy ciętym piórem w Małym proroku, objął po księdzu Raynal wydawnictwo czasopisma „Correspondance littéraire” (por. Od tłumacza), które prowadził blisko 30 lat. Umysł krytyczny, wytrawny, lecz chłodny. Grimm załatwiał też różnorodne sprawy dyplomatyczne powierzane mu przez dwory Europy. Był fanatycznym wielbicielem i chwalcą Katarzyny II. [przypis tłumacza]

538. Czy rozwój sztuk i nauk przyczynił się do skażenia czy oczyszczenia obyczajów? — w rozprawie tej występuje Rousseau przeciw cywilizacji, jako źródłu skażenia obyczajów i szczęścia ludzkości. [przypis tłumacza]

539. Malesherbes, [Guillaume-Chrétien de Lamoignon de] (1721–1794) — jedna z najczystszych i najpiękniejszych postaci XVIII w. Nieskazitelny urzędnik, na stanowisku cenzora sprzyjający wolnej myśli i światłu, później w czasie procesu Ludwika XVI, zakończonego straceniem króla, nieustraszony jego obrońca; sam w czasie terroru znalazł w końcu śmierć na szafocie. [przypis tłumacza]

540. prozopopeja — zabieg retoryczny polegający na wprowadzeniu w obręb wypowiedzi pozornych cytatów słów tych, którzy nie mogą rzeczywiście wypowiedzieć się, np. zmarłych, nieobecnych, a nawet (poprzez personifikację) przedmiotów, zwierząt, zjawisk i pojęć. [przypis edytorski]

541. Fabrycjusz, Caius Fabricius Luscinus (IV/III w. p.n.e.) — wódz rzymski przez autorów staroż. uważany za wzór prawości i surowości obyczajów; wzmiankowany także w Boskiej komedii Dantego (Czyściec, XX). [przypis edytorski]

542. chyba (daw.) — uchybienie, niedoskonałość. [przypis edytorski]

543. Komedia Włoska (fr. Comédie-Italienne) — paryski teatr, gdzie grywano sztuki i opery włoskie. [przypis edytorski]

544. Komedia Francuska (fr. Comédie-Française) — francuski teatr narodowy znajdujący się w Paryżu. [przypis edytorski]

545. dworować (daw.) — żartować. [przypis edytorski]

546. Saint-Preux — bohater najgłośniejszego romansu Russa, Nowej Heloizy. [przypis tłumacza]

547. minister — pastor protestancki. [przypis tłumacza]

548. papieżyca Joanna — legendarna kobieta, żyjąca rzekomo w IX w., która ukrywając swoją płeć, zdobyła wysoką pozycję kościelną i ostatecznie została papieżem. [przypis edytorski]

549. republika Platona — idealne państwo przedstawione przez gr. filozofa Platona w dialogu Państwo, znanym też jako Republika; dzieci klas wyższych, rządzących państwem filozofów i strażników, miały być przekazywane na wychowanie instytucjom państwowym. [przypis edytorski]

550. ekspensować się (daw., z łac.) — robić znaczne wydatki. [przypis edytorski]

551. Morand, Sauveur François (1697–1773) — wybitny chirurg francuski, członek Królewskiej Akademii Nauk (1725). [przypis edytorski]

552. Daran, Jacques (1701–1784) — francuski chirurg znany z leczenia chorób dróg moczowych, później lekarz nadworny Ludwika XV. [przypis edytorski]

553. maligna — wysoka gorączka połączona z majaczeniami. [przypis edytorski]

554. Wreszcie, widząc, iż nic ze mną nie wskóra, oddał ją panu d’Alibard, niegdyś wychowawcy młodego Chenonceaux, znanemu w świecie botaników przez swą Flora parisiensis — Nie wątpię, iż fakta te przedstawiają się obecnie bardzo odmiennie w ustach pana de Francueil i towarzyszy; ale odwołuję się do tego, co wówczas, i długo później jeszcze, mówił wobec całego świata o tym zajściu, aż do czasu utworzenia spisku. Ludzie rozsądni i uczciwi zechcą to sobie niewątpliwie przypomnieć. [przypis autorski]

555. pan Josse — przysłowiowa figura niepowołanego doradcy z komedii Miłość lekarzem Moliera. [przypis tłumacza]

556. Stanisław Leszczyński (1677–1766) — teść Ludwika XV, od którego po utracie korony polskiej otrzymał dożywotnio księstwo Lotaryngii i Baru. Był to człowiek miękkiego charakteru, ale światły i dobroczynny, który zjednał sobie miłość i szacunek poddanych. Liczne pisma jego, zebrane w 4 tomach, wydano w r. 1765 pt. Dzieła dobroczynnego filozofa. [przypis tłumacza]

557. ojciec Menou — popr.: Menoux, Joseph de (1695–1766), francuski jezuita, kapelan Stanisława Leszczyńskiego. [przypis edytorski]

558. mizantrop — osoba czująca niechęć do ludzi, unikająca towarzystwa innych. [przypis edytorski]

559. Wróżek wiejski (fr. Le devindu village) — jednoaktowa opera komiczna autorstwa Rousseau, wystawiona w 1742. [przypis edytorski]

560. d’Holbach, [Paul Henri Thiry] (1723–1789) — z pochodzenia Niemiec, zrazu zawdzięczał swój mir w paryskim świecie obiadom, jakimi ugaszczał encyklopedystów; stopniowo przejął się ich filozofią, doprowadzając ją do krańcowego i ciężkiego ateizmu. Ogłosił liczne pisma. [przypis tłumacza]

561. Raynal, [Guillaume] (1713–1796) — historyk i filozof; umysł nie pierwszorzędny, ale zręczny i cieszący się wziętością. [przypis tłumacza]

562. Cahusac, [Louis de] (1706–1756) — wzięty głównie jako librecista oper. [przypis tłumacza]

563. trocha (daw.) — odrobina, niewielka ilość czegoś. [przypis edytorski]

564. Duclos, [Charles Pinot] (1704–1772) — zrazu autor utworów dość lekkich i drastycznych, później „historiograf Francji”, członek Akademii, znany z charakteru prawego, ale szorstkiego i weredycznego. [przypis tłumacza]

565. de Créqui, margrabina — Renée Caroline de Froullay, markiza (margrabina) de Créqui (1714–1803). [przypis edytorski]

566. Saurin, Bernard-Joseph (1706–1781) — francuski prawnik, dramatopisarz i poeta; był autorem m.in. tragedii Béverlei (1768), zbliżonej do angielskiej sztuki The Gamester Edwarda Moore’a, kilkakrotnie adaptowanej w tym samym czasie przez autorów francuskich z użyciem nazwiska głównego bohatera w formie „Barnevelt”. [przypis edytorski]

567. noszę nazwisko człowieka, którego ojciec pana Saurin prześladował w sposób nader szpetny — Jan Baptysta Rousseau, oskarżony o autorstwo bezecnych epigramów krążących w Paryżu, zrzucił z siebie podejrzenie na wroga swego Saurina; jednakże dzięki zabiegom tegoż został w r. 1712 skazany wyrokiem parlamentu na dożywotnie wygnanie. [przypis tłumacza]

568. Grimm wybrał się tam raz z nami — Skoro poniechałem opowiedzenia tutaj drobnej, ale pamiętnej przygody, jaką miałem z tymże panem Grimmem jednego ranka, kiedy wybraliśmy się na obiad do Saint-Vandrille, nie będę do niej wracał; ale kiedy później zastanawiałem się nad tym, doszedłem, iż wówczas już planował w głębi serca spisek, urzeczywistniony później z tak przedziwnym skutkiem. [przypis autorski]

569. Lenieps, Toussaint-Pierre (1697–1774) — radykalny oponent rządów patrycjatu genewskiego; wygnany z Genewy (1731) za popieranie Micheliego du Crest, zamieszkał w Paryżu, gdzie prosperował jako bankier. [przypis edytorski]

570. Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut i licznych powieści. [przypis tłumacza]

571. Procope-Couteaux, właśc. Michel Coltelli (1684–1753) — francuski lekarz, pisarz, dramaturg; był brzydki i garbaty, podobnie jak starożytny bajkopisarz Ezop, ale z powodu dowcipu i pogodnego usposobienia cieszył się powodzeniem u kobiet. [przypis edytorski]

572. Boulanger, Nicolas Antoine (1722–1759) — francuski inżynier i filozof, autor rozpraw na temat naturalnego pochodzenia wierzeń i praktyk religijnych, opublikowanych po jego śmierci, głównie Recherches sur l’origine du despotisme oriental (Badania nad pochodzeniem wschodniego despotyzmu, 1761) oraz L’Antiquité dévoilée par ses usages, ou Examen critique des principales opinions, cérémonies et institutions religieuses et politiques des différents peuples de la terre (Starożytność odkryta przez swe zwyczaje, czyli badanie krytyczne głównych poglądów, obrządków i instytucji religijnych i politycznych różnych ludów ziemi, 1766). [przypis edytorski]

573. opera buffa (z wł. buffo: komiczny, śmieszny) — włoska opera komiczna; gatunek opery powstały w XVIII w. we Włoszech. [przypis edytorski]

574. Miłostki Ragondy — Les amours de Ragonde, trójaktowa opera Jean-Josepha Moureta z librettem Philippe’a Néricault Destouchesa, wystawiona w Paryżu 1714, jedna z pierwszych francuskich oper komediowych. [przypis edytorski]

575. Lulli, [Giovanni Battista a. Lully, Jean-Baptiste] (1633–1687) — słynny nadworny muzyk Ludwika XIV, stały współpracownik Moliera [urodzony we Włoszech wielki kompozytor fr. epoki baroku; stworzył francuską operę narodową, nadając jej swoisty, odmienny od włoskiego styl; red. WL]. [przypis tłumacza]

576. Fontainebleau — miejscowość ok. 60 km na płd-wsch. od Paryża, znana z rezydencji królów Francji: reprezentacyjnego pałacu z rozległym ogrodem i parkiem. [przypis edytorski]

577. Krzyż św. Ludwika — Królewski Order Wojskowy Świętego Ludwika, francuski order za zasługi wojenne, nazwany na cześć króla Ludwika IX Świętego, funkcjonujący w latach 1693–1792 oraz 1814–1830. [przypis edytorski]

578. trafika — sklep z wyrobami tytoniowymi; przyrzekając im dystrybucję soli, trafikę: handel solą i tytoniem wymagał uzyskania koncesji. [przypis edytorski]

579. Dykcjonarz muzyczny — co do tego szczegółu, podejrzliwość pisarza niezupełnie była urojeniem; istnieją dokumenta, świadczące, iż autorstwo muzyczne R. podawane było złośliwie w wątpliwość. (J. J. Rousseau raconté par les gazettes de ton temps). [przypis tłumacza]

580. Przekonany jestem, iż, gdyby nie mój Dykcjonarz muzyczny, powiedziano by w końcu, że nie znam nut — Nie przewidywałem wówczas, iż powiedzą to w końcu mimo Dykcjonarza. [przypis autorski]

581. Eglé, Pygmalion, Sylf — opery francuskie: Aeglé (1748) Pierre’a de La Garde, Pygmalion (1748) Rameau; „Sylf” to zapewne Zelindor Roi des Sylphes (Zelindor król Sylfów, 1745) Rebela i Francoeura. [przypis edytorski]

582. Serva padrona — opera buffa Giovanniego Battisty Pergolesi, pierwotnie wstawka komediowa w operze poważnej Il prigionier superbo, z premierą w Neapolu w 1733, później wystawiana w Europie jako samodzielny utwór; jej wystawienie 1 sierpnia 1752 w Paryżu w Królewskiej Akademii Muzycznej (późniejszej Operze Paryskiej) stało się przyczyną „sporu o buffonów”. [przypis edytorski]

583. Mondonville, Jean-Joseph Cassanéa de (1711–1772) — francuski skrzypek i kompozytor, autor oper i motetów. [przypis edytorski]

584. Mały prorok — Le petit prophète de Boehmischbroda (styczeń 1753), satyra Friedricha Melchiora Grimma na tradycyjną operę francuską, stylizowana na proroctwo biblijne, opublikowana anonimowo. [przypis edytorski]

585. List o muzyce francuskiej — Lettre sur la musique française (listopad 1753), w którym Rousseau głosi wyższość muzyki włoskiej, twierdząc, że muzyka francuska nie ma racji bytu, gdyż nie ma w niej miary ani melodyjności, pod względem brzmienia i ekspresywności język francuski nie nadaje się do śpiewania, zaś śpiew po francusku jest „ciągłym ujadaniem”, nieznośnym dla nieuprzedzonego ucha. [przypis edytorski]

586. Tacyt, właśc. Publius Cornelius Tacitus (ok. 55–120) — wybitny historyk rzymski. [przypis edytorski]

587. Był to czas wielkiej zwady między parlamentem a klerem. Parlament właśnie wygnano... — nowy arcybiskup Paryża w celu wyplenienia jansenizmu wprowadził świadectwa spowiedzi, które miały być wystawiane przez księży uznających papieską bullę Unigenitus i niezbędne do otrzymania ostatniego namaszczenia, bez którego zmarły nie mógł być pochowany na cmentarzu. Parlament był temu przeciwny i nakładał grzywny na proboszczów stosujących się do tego zarządzenia. W zaostrzającym się sporze król wziął stronę arcybiskupa, ignorując przedkładane mu przez parlament uzasadnienia. Ostatecznie w maju 1753 nakazał aresztowania członków dwóch izb, a następnie zesłanie solidaryzującego się z nimi parlamentu do Pontoise. Na wiadomość o tym parlamenty prowincjonalne ogłosiły strajk. [przypis edytorski]

588. Pojawiła się moja broszura... — polemika około tej broszury wydała przeszło 60 rozmaitych pism ulotnych i artykułów. [przypis tłumacza]

589. Bellevue — ob. część Meudon, ok. 10 km