Cztery kobiety - Paul Heyse (książki czytaj online za darmo txt) 📖

— A ja panu odmawiam prawa do stawiania takich pytań — rzekł młodzieniec. — Czy jest pan krewnym tej dziewczyny albo czy ma pan inne jakieś prawa do niej?

Hrabia milczał przez chwilę.

— Jestem przyjacielem rodziny... dziewczyna ta jest mi droga... Ale gdybym nawet był obcy zupełnie, nie znał wcale osoby, którą panowie szkalujecie, miał­bym również prawo ująć się za spotwarzoną dziew­czyną. Wzywam pana, abyś natychmiast swemu to­warzyszowi oświadczył, że żałujesz tego, iż przechwał­kami swymi rzuciłeś podejrzenie na cześć dziewczyny. Abyś pan jednak wiedział, z kim będziesz miał do czynienia, gdybyś odmówił memu wezwaniu, oto mój bilet!

Alojzy przyjął spokojnie bilet, schował go do kie­szeni i rzekł:

— Oświadczenie, którego pan ode mnie żąda, mogę chętnie dać, a to tym bardziej, że jak pan słyszał, nie ja skierowałem rozmowę na ten temat; słyszał pan też, że starałem się przeszkodzić memu koledze w dal­szym poruszaniu tej sprawy. Nie jestem kochankiem tej dziewczyny, niech mnie Pan Bóg przed tym strze­że! Co się zaś tyczy jej czci, nie moją jest rzeczą bro­nić jej. A jeśli pan jest przyjacielem tej rodziny, czego panu zresztą nie zazdroszczę, i żąda dalszych wyja­śnień, stoję do dyspozycji jutro w mym mieszkaniu; sądzę, że tu nie pora i nie miejsce na takie wyjaśnie­nia. Dobranoc, moi panowie!

Podał hrabiemu swój bilet i opuścił szynk. Towarzy­sze jego wypadli czym prędzej z lokalu, nie kłaniająe się nikomu i nie płacąc kelnerce, której zresztą przez cały czas zajścia nie było w szynku; widocznie zajęta była czymś na podwórzu.

Teraz dopiero okazało się, jak silne było wzburzenie, które hrabia z trudem ukrywał dotychczas pod formą rycerskich zwyczajów. Zdzierżył pole, ale zwycięstwo było właściwie klęską. Wzburzony chodził po po­koju z kąta w kąt, zaglądał do pierwszej izby szyn­kowni.

— Czy szuka pan tu kogo? — zapytała kelnerka. — Nikogo tu już nie ma. Ostatni wyszedł pan Weber.

— Weber? — zawołał hrabia z najwyższym zdumie­niem. — Jaki Weber?

— Ten z Planty... Przed chwilą wyszedł.

— Dokąd? Nie wie pani?

— Skąd mam wiedzieć?... Czy mam przynieść je­szcze wina, panie?

Hrabia nie odpowiedział, wrócił do stołu i powie­dział do pułkownika:

— Ojciec jej był w sąsiednim pokoju. Słyszał wszy­stko. Cóż pan na to, pułkowniku?

— Może pan sobie pogratulować — mruknął sta­ry. — Wygląda pan, jakby pana wąż ukąsił. Bądź pan kontent. Gdyby nie to ukąszenie, byłby pan po­szedł dalej i ugrzązł w bagnie. Teraz pan wie, co o tym wszystkim sądzić. Tak, tak, hrabio, mówiłem panu przecież: przyroda stworzyła cudowne kulisy osłaniające zgniliznę. Tam gdzie są ludzie, wszędzie są bagniska, trujące opary, pleśń...

Hrabia odczytał bilet wręczony mu uprzednio przez młodego eleganta i rzekł:

— Muszę się dokładnie o wszystkim dowiedzieć. Mam głębokie przekonanie, że dziewczyna jest nie­winna; a gdybym nawet się mylił, to czyż nie nale­żałoby ratować jej duszy? Gdybym wiedział, gdzie mieszka ten Alojzy! Nie zasnę, dopóki nie dowiem się od niego, czego nie chciał tu powiedzieć.

W tej chwili jegomość czytający przy stole gazetę odłożył ją i odezwał się:

— Mogę panu hrabiemu udzielić wyjaśnień. Mło­dzieniec ten mieszka niedaleko stąd, wskażę panu dom. Co ma panu do powiedzenia, tego oczywiście nie wiem. Ale o dziewczynie i jej rodzinie jestem naprawdę le­piej poinformowany niż on. Dziwię się w ogóle, że on cośkolwiek wie o tych ludziach. Byłem bowiem do­tychczas przekonany, że tylko burmistrz i ja znamy smutną historię tych nieszczęśliwych ludzi. Jeśli prawdą jest, że ten lekkomyślny chłopak wdał się w mi­łostkę z Filomeną, to chyba dziewczyna wtajemniczyła go w dzieje swej rodziny. Ja zaś w bardzo prosty spo­sób poznałem tajemnicę. Zanim zostałem przeniesiony do tutejszego sądu, pracowałem jako młody praktykant sądowy w Trydencie i przesłuchiwałem sam Webera. Miał on wówczas inne nazwisko. Wniósł potem poda­nie, aby mu pozwolono zmienić nazwisko, na co wła­dze się zgodziły.

Zamilkł i powiódł wzrokiem po twarzy pułkownika, która nagle silnie zbladła.

— Czy panu niedobrze? — zapytał.

Stary podniósł się z trudem z ławki, przewiesił drżą­cymi rękami torbę i rzekł głucho:

— Nie! Chcę odejść. Dym pańskiej fajki...

— Odprowadzę pana, pułkowniku — rzekł hrabia. — Nie może pan w takim stanie sam iść przez opustoszałe i ciemne ulice. Pan sędzia będzie łaskaw poczekać tu na mnie...

— Do diabła! — krzyknął stary. — Nie potrzebuję niańki. Dobranoc!

Po czym pośpiesznie opuścił izbę.

— Dziwak... — rzekł hrabia po chwili milczenia.

— Znam tego pana tylko z widzenia — odparł sędzia powiatowy.

— Jutro muszę go odwiedzić. Taką straszną miał twarz... taką bladą... Lękam się o jego zdrowie... Gdy­bym tylko wiedział, gdzie mieszka. Postaram się ju­tro dowiedzieć... Ale, panie sędzio, obiecał mi pan udzielić informacji o Weberze i jego rodzinie.

— Miej się pan przed nim na baczności. Nieszczę­ście uczyniło tego człowieka niepoczytalnym. A że mu nikt pomóc nie może, najlepiej go unikać. Proszę wy­baczyć, że wypowiadam tak szczerze swoje zdanie, chociaż nie wiem zupełnie, jaki stosunek łączy pana z tymi ludźmi...

— Jest on zupełnie przypadkowy i luźny... Nie­dawno temu po raz pierwszy ujrzałem to zamczysko; powziąłem plan kupienia go, odbudowania zniszczo­nych części i osiedlenia się na zamku. Zaproponowa­łem Weberowi, że zatrzymam go w służbie. Odmówił. W ogóle okazał się zupełnie nieprzystępny i opryskli­wie odnosił się do wszystkiego, co mu mówiłem. Dziew­czyna wzbudziła we mnie taką litość, że mam i nadal zamiar coś dla niej uczynić, ulżyć jej nieszczęsnemu losowi, nie dać jej zmarnieć w takim otoczeniu. Czy może mi pan poradzić, w jaki sposób dałoby się to najlepiej uczynić?

Sędzia zapalił fajkę, która w trakcie rozmowy, zgasła.

— Niech pan to sobie wybije z głowy — rzekł. — Stary nie wyda dziewczyny, choćby cesarz chciał ją umieścić obok siebie na tronie. Jest to jedyne, co mu pozostało z dawnych szczęśliwych lat; w każdym człowieku, który zbliża się do dziewczyny, widzi wroga i rabusia. Że ten młody drab zdołał się tam zakraść, to wydaje mi się zgoła nieprawdopodobne; bo gdy ojca nie ma w domu, pilnuje skarbu ta stara wiedźma. Zapewne i na pana wyszczerzyła dwa kły, które jej pozostały w ustach.

Hrabia zrobił przytakujący ruch głową.

— Czy ta ohydna baba jest naprawdę matką owego Webera, czy jak tam się on zwie? Mówi ona tylko ja­kimś dialektem włoskim, zaś Weber robi wrażenie Niemca, Tyrolczyka.

— Jest to jego teściowa. Za swych młodych lat po­ślubił w południowym Tyrolu piękną, śniadą, czarno­oką Włoszkę, w której się po uszy zakochał. Miała to być zacna kobieta, łagodniejsza od swej matki, która zawsze była nieposkromioną, dziką diablicą. A że We­ber był małżeństwie szczęśliwy, nie raziło go to, że miał stale na karku teściową. Zgodził się też na to, że przeniosła się z córką i zięciem do Val Sugana, gdzie Weber otrzymał posadę leśniczego. Niestety żona jego umarła wcześnie; młodsza córka, Filomena, jeszcze była niemowlęciem, starsza, Anna, chodziła już do szkoły. Ta starsza była prześliczna, ale z tempera­mentu wdała się w babkę. Natomiast młodsza, Filo­mena, przypominała z usposobienia nieboszczkę matkę; była łagodna, dobroduszna, a przy tym bardzo wrażli­wa i sentymentalna. Prawda, poznał ją pan przecież... oczywiście taką, jaka jest teraz po tylu ciężkich, tra­gicznych przejściach...

Gdy Filomena miała szesnaście lat, ojciec zaręczył ją z dalekim swym krewnym, człowiekiem już starszym. Dziewczyna zgodziła się; była jeszcze niemal dziec­kiem, serce jej milczało, nie znała zupełnie życia; była posłuszna ojcu, któremu się zdawało, że w ten sposób najlepiej zabezpieczy jej przyszłość. Natomiast ze starszą swą córką miał wiele kłopotu; nie godziła się na żadnego z licznych konkurentów, dawała kosza najprzystojniejszym i najzamożniejszym chłopcom. Ale nie była doprawdy z kamienia, jak ludzie przypusz­czali. Miała w tajemnicy przed wszystkimi amanta; był to młody gajowy, pracujący u jej ojca, wesoły, zuchwały chłopak, pełen temperamentu Włoch. Weber nie lubił go. Weber z lat swej służby wojskowej za­chował wiele cech żołnierskich; cenił przede wszyst­kim punktualność, dokładność — a młody gajowy był typowym Włochem, gorącej krwi, namiętnym, często nawet w służbie dającym folgę swemu nieposkromio­nemu temperamentowi. A kiedy wreszcie ojciec zmiar­kował, że młody gajowy bałamuci mu córkę — po prostu go wypędził.

Oczywiście nie oziębiło to stosunku między młody­mi; wprost przeciwnie: zbliżyło ich jeszcze bardziej. Około pół godziny drogi od leśniczówki, w głę­bi lasu, znajdował się szałas, będący w zimie schro­nieniem dla drwali. Tam nocną porą wykradała się z domu rezolutna dziewczyna i tam przybywał też jej chłopak z Trydentu, gdzie po odejściu od Webera przyjął posadę u tkacza. Nikt nie wiedział o tych schadzkach. Dziewczyna pilnowała swej cnoty; sa­motne schadzki nocne w szałasie nie zawróciły jej w głowie; bunt krwi gorącej nie doprowadził jej do upadku... I rzecz dziwna: mimo to chłopak nie zrażał się, latem i zimą odbywał uciążliwą, wielogodzinną drogę z miasta, byle tylko z godzinkę porozmawiać ze swą ukochaną... Była od niego o dwa lata starsza; a że dziewczęta włoskie szybciej przekwitają, zaś chłopak był biedny jak mysz kościelna, przyszłość tych dwojga była bardzo niepewna... Ale mało ich to obcho­dziło...

Wybuchła wtedy właśnie wojna włosko-austriacka. Austriacy brali rekruta również i w południowym Tyrolu. Wtedy jeszcze chłopcy wyciągali losy, kto z nich ma służyć w wojsku.

Zbliżał się dzień, w którym w Trydencie miało od­być się losowanie; Anna srodze się trapiła, ale w domu ani słowem nie wspominała o tym, że lęka się o swego chłopaka. Ostatniej nocy przed terminem losowania udała się do szałasu; przybył tam też jej chłopak; był jak zwykle wesoły, kpił z jej zmartwienia, utrzymy­wał, że z pewnością nie wyciągnie kartki, na której znajduje się fatalny wyraz „wzięty!”, gdyż jakaś stara baba dała mu niezawodny środek na wyciągnięcie pu­stej kartki. Oto trzeba trzy razy napluć na prawą dłoń, lewą zrobić trzy razy znak krzyża, potem prawą rękę zakopać w ziemi i wyjąć ją dopiero po trzech pacierzach.

Nie uspokoiło to jednak wcale dziewczyny. Rozstali się niebawem. Ona płacząc, on śmiejąc się. Obiecał jej, że bez względu na to, jak wypadnie losowanie, stawi się następnej nocy w szałasie, by ją powiado­mić o wyniku.

Proszę sobie wyobrazić przerażenie biednego chło­paka, gdy nazajutrz wbrew swej nadziei i wbrew cza­rodziejskiej formułce wyciągnął kartkę „wzięty!” Ba, natychmiast po losowaniu usłyszał rozkaz, że żadne­mu z nowych rekrutów nie wolno więcej opuścić koszar... Zdarzało się bowiem, że wzięci do wojska chłopcy woleli dezerterować niż jako żołnierze austriac­cy strzelać do własnych rodaków. Toteż pobór do wojska przeprowadzano z niezwykłą surowością; ogła­szano młodym rekrutom, że każda próba ucieczki pociągnie za sobą niechybną śmierć przez rozstrze­lanie.

Kochanek Anny udawał, że nie ma wcale zamiaru uciekać. Wcześnie wieczorem ułożył się w koszarach na pryczy. Ale gdy rano przy apelu, odczytano jego nazwisko — nikt się nie odezwał słowem „jestem!”... Znikł... Nie natrafiono na żaden ślad, który by wskazywał, w jaki sposób zdołał uciec; prawdopodobnie wylazł kominem na dach i po rynnie wydostał się poza koszary; możliwe, że chciał tą samą drogą po zobaczeniu się z Anną wrócić.

Niestety, nie powiodło mu się to... Patrole wysłane za nim długo go szukały, aż wreszcie znalazły u stóp skały, o kilka kilometrów od miasta; leżał na wpół omdlały; miał złamaną nogę. W jaki sposób się tam znalazł, czy spadł ze skały — nie można było zeń wy­dobyć. Możliwe, że zmniejszono by mu karę, gdyby był wyznał, że chciał pożegnać się z kochanką, gdyby był zapewnił, że miał zamiar wrócić o świcie. Ale mil­czał, odmawiał wyjaśnień: nic go zatem na sądzie do­raźnym nie mogło uratować.

Wiadomość o zaszłych wypadkach lotem błyskawicy obiegła okoliczne wsie. Do leśniczówki przyniósł ją sam Weber; choć nie lubił chłopaka, to jednak żal mu było, że miał tak marnie skończyć. Anna wysłuchała jego relacji w milczeniu. W pięć minut potem zniknęła z domu. Było to po południu.

Do tego momentu wszystko w tej smutnej historii jest zrozumiałe. Zresztą takie wypadki już się zda­rzały. Ale to, co od tej chwili zaszło, jest zgoła nie­wytłumaczalne! W moim zawodzie dostrzega się ra­czej ciemne niż jasne strony ludzkich charakterów. Homo homini lupus29. Na ten temat sędziowie mogliby więcej powiedzieć niż inni ludzie. Ale na to, co w da­nym wypadku zaszło, nie byłem naprawdę przygoto­wany!

Oto komendantem oddziału, złożonego z nowych re­krutów, był pewien młody oficer; nie chcę wymienić jego nazwiska, gdyż ojciec jego, również oficer, i to starszy rangą, żyje może jeszcze, choć od owego cza­su nie wiadomo, gdzie się obraca i co się z nim stało. Syn robił doskonałe wrażenie; często spotykałem go w restauracji wieczorami i chętnie z nim rozmawia­łem; był to człowiek skromny, wytworny i inteli­gentny. W południe tego fatalnego dnia spotkałem go na ulicy; był bardzo zasmucony tym, że nie można wcale pomóc chłopakowi.

O szóstej miano go rozstrzelać. Chłopiec już się wy­spowiadał i napisał kartkę do jednego z przyjaciół z prośbą, aby udał się do Anny i złożył w jej ręce za­łączony list pożegnalny. Nie lękał się wcale śmierci; zachowywał się w ostatnich godzinach z wielką god­nością.

Gdy w kilka godzin potem usłyszałem salwę — po­myślałem, jak straszną być musiała dla młodego i in­teligentnego oficera chwila, w której wydał rozkaz strzelania.

Nie przybył wieczorem, jak zwykle, do restauracji; przypuszczałem, że zbyt silnie wstrząsnęła nim egze­kucja. Ach, jakże daleki byłem od tego, by zrozumieć powód jego nieobecności!

Ordynans tego oficera zeznał potem, gdy go prze­słuchiwałem, że tego wieczora, w godzinę po egzekucji, pojawiła się w mieszkaniu jakaś smukła, bardzo przy­stojna dziewczyna. Nie znał jej wcale. Kazał jej pocze­kać w przedpokoju, a sam poszedł do