O poprawie Rzeczypospolitej - Andrzej Frycz Modrzewski (współczesna biblioteka .TXT) 📖

A gdym to do was o sędziach, o obronie i o skarbie rzeczypospolitej pisał, nie mogłem też przepomnieć1698 drugich części rzeczypospolitej, o których niedawno wydałem troje księgi, a teraz umyśliłem wam niektóre rzeczy przywieść na pamięć. Starajcie się dla Boga żywego, abyście nie tylko dla wolności waszych zachowania, dla potrzeb1699 z postronnymi narodami i dla inszych wielkich spraw sejmy składali; ale też i na mniejsze rzeczypospolitej części baczenie miejcie, starajcie się, aby niektórych złe prawa poprawiono, a na rozpustność wszędzie harcującą munsztuk 1700 włożono. Uskarża się pospólstwo na kapłany, że zaniedbywają powinności swej, albo ją nie tak dobrze, jako trzeba, odprawują; a podobno nie bez przyczyny. Ale też i ci sami, którzy uskarżają, na cudze występki nazbyt wydarli oczy, a na swe bynajmniej; bo pospolicie mało nie wszyscy tacy bywamy, iż na drugie przyczynę złego składamy a sobie pobłażamy, jakobyśmy niczego winni nie byli. Ale nie błądźmy, niemałe to są winy; które na kim mają zostać, wy sami sądźcie. Przez wiele lat rozmaite sprawy toczą się u sądu, które się jeszcze nie skończyły; morderstwa na cały rok gęsto się broją w tej rzeczypospolitej. A któż się starał o to, aby na tak złą niemoc stateczne lekarstwo przyłożono? To jednak jest dziwna rzecz, że po te lata niedawno przeszłe posłów ziemskich bardzo wiele na sejmiech1701 bywało, którzy o zgwałceniu testamentu Bożego i odnowieniu prawa Bożego jawnie przy bytności wielu stanów mówili, a o prawie Bożym przeciwko mężobójcom i słówka nic przerzekli. Jakoż mamy rozumieć, aby się ci kochali w rzeczach Bożych, którzy z miłości samych siebie, a z nienawiści drugich, dopuszczają na ziemi leżeć prawu Bożemu, które jest fundamentem rzeczypospolitych? Jako wiele jest przyczyn, jako wiele dróg do krzywoprzysięstwa wiodących tak w sądach, jako też w okopywaniu granic! A nas to nic nie rusza, jakoby ono prawo nic do chrześcijanów nie należało: Imienia Bożego daremnie nie bierz, ani fałszywie używaj1702. A już tak doznano wielu ludzi krzywoprzysięstwa, iż rzadki kto się czuje być poczciwym człowiekiem; najdzie się, co by chciał między świadki, mające przysięgać, być policzon. Częstokroć do tego szukają ludzi, którzy okrom tytułu szlachectwa nie mają się czym popisać. O jako się ich wiele nadyma, a swowolnie sobie poczyna dla tego jacy, że je szlachtą zwą — czego nie czynią z bystrości albo zuchwalstwa przyrodzonego, co by wżdy już jednak nie tak dziwno; ale tylko z tej dumy, że tak rozumieją, jakoby kiedy szlachcic takie obyczaje musiał w sobie mieć. A pod zasłoną wolności w osiadłości należącej, jako wielce sroga jest swowowoleństwa możność! Chociaż człowieka zabiją, chociaż się na cudzą majętność targną, chociaż też co inszego złego zbroją, przedsię ci zbrodniarze wszędzie wolno sobie latają. Słyszeliśmy, że droga jednego człowieka, idącego dla zakładu otrzymania od sędziego, od niecnoty przeciwnika krwią zmazana. Doszło nas i to, że ściany tych, którzy na granice wyjeżdżali, krwią ludzką skropiono. Od wielu ludzi też to wiemy, że roki 1703, nie wiem którego powiatu, dla1704 srogiego morderstwa smętne a żałosne były. A tak się to już z waszych zwyczajów, albo raczej długiej niekarności spospolitowało, że i sądy wasze nie są bezpieczne od rusznic 1705, mieczów i oszczepów waszych, ani granic żadnych stawić, ani przyjaźni jakokolwiek naruszonej pojednać umiecie, okrom1706 gwałtu i szermierskiego naczynia1707 — jakoby to już taka była rzeczpospolita wasza, że w niej nie prawem, ale gwałtem i mocą trzeba wszystkiego dowieść, albo prawie jakobyście rozumu nie mieli że nikt nic otrzymać nie może, czego by mocą nie musiał dostać. A na co nam wspominać gwałtowne a prawie szalone wiela ludzi popędliwości? na co najeżdżania szalonemu podobne na gardło i na majętność cudzą? Na co wyrzucenie okrutne z domów i z mieszkania starodawnego? Tak wiele sobie każdy dozwala, ile może przemóc1708. Toć te są pożytki tej znamienitej wolności waszej, panowie szlachto! W niej zamyka się wszystko, cokolwiek się podoba tym, którzy się z niej weselą, bo i ci, którzy się tego dopuścili, żywi są; a którym ta ucieczka otworzona jest, tych do każdego złego uczynku za najśmielsze mają. A nie bez przyczyny; bo urzędowi nie godzi się onych imać1709, którzy jaką osiadłość1710 mają, ażeby byli prawem przekonani. Lecz do tego przekonania, mój Boże, jako wiele przekaz1711! Ale i przekonawszy, jako wiele przekazy do dochodzenia tego, coś prawem wygrał! Tak ci ta wolność tylko jest możniejszych, ale na uboższe niesłuszne a ciężkie wkłada niewolnictwo i uciśnienie nieznośne. Wiele jest was, którzy się chlubią, że ta wolność jest waszego rodzaju własna1712; ale rzecz to sama ukazuje i wy to częstokroć na oko widzicie, że nie tak dalece jest waszego rodzaju, jako waszych bogactw a śmiałości — bo czym kto bogatszy, a do odpierania i czynienia krzywdy potężniejszy a gotowszy, tym jest tą wolnością bezpieczniejszy; a czym kto uboższy i albo do uwarowania krzywdy mdlejszy1713, albo do uczynienia niegotowszy, tym bardziej podległ pod razy i nabiegania tej wolności. Ale niechajby już ta wolność wszystkim wam zarówno służyła; cóż to tedy za wolność będzie, która jest przeciwko wspólnego mieszkania stowarzyszeniu, przeciwko przyrodzeniu i przeciwko miłości chrześcijańskiej i przeciwko Ewangelii? Które wszystkie rzeczy każą złoczyńce z ludzkiego zgromadzenia wyłączać, bijące mieczem tracić, nie dopuszczają złoczyńcom w zgromadzeniu ludzkim przebywać, aby towarzyszeniem, rozmową a nawet samym cieniem nie szkodzili dobrym; nie chcą żadnego takiego szlachectwa mieć, które by dawało komu swowolność grzeszenia; ponieważ jest świadkiem, a jakoby wyobrażeniem cnoty i męstwa przodków naszych, a nam by do cnoty miało być pobudką. To niech będzie dosyć o wolności, albo raczej o wielkiej a nieznośnej rozpustności. Pójdźmy do czego inszego. Ledwie się która rzecz działa u nas tak zła a niesprawiedliwa, która by nie miała dostać obrońcy, a ktemu1714 możnego i zacnego. Doszło tego, iż niektórzy mieli ten obyczaj, że występnego brali pod swą obronę i bronili go zewsząd? — za czym sprawy, chociaż też nie zawikłane, były wedle woli tych obrońców przewłaczane, a strona ukrzywdzona musiała albo swą rzecz porzucić, albo z przeciwnikiem ugodę bardzo niesłuszną czynić; bo taka sprawa ciągnąć się musiała wedle woli obrońców z wielkim rzeczypospolitej złem. Azaż 1715 to jest wielkim panem być? Azaż się tak za rzeczpospolitą biorą? — W to by też trzeba pilnie wejrzeć, jeśliże bogatych a zacnych ludzi synowie (bo też o tych muszę nieco mówić) tymi się rzeczami bawią1716, albo o to się starają, żeby na potem mogli być godnymi rzeczypospolitej sługami. Małoć nie wszyscy tacy pospolicie bywają, że wolą być pocześniejszymi1717, niżli mędrszymi, a (co jednak jest rzecz niesłuszna) mniemają, aby to bogactwu a szlachectwu należało, nic nie umieć a pisma nie znać. Która rzecz ponieważ przynosi szkodę rzeczypospolitej, któż kiedy starał się o to, aby z rzeczypospolitej ten obyczaj wyrzucono? — Jako wielkie niedostatki ludzi ubogich co dzień na sejmiech widzimy, którzy żywności od ludzi mijających proszą! Azaż nie należy na rzeczpospolitą albo mieć brak1718 w tych osobach, a nie każdemu dopuszczać żebraniną żyć, albo wszystkich opatrzyć1719, aby mieli gdzie mieszkać, czym się żywić i przyodziewać? Mówi Bóg do ludu starodawnego1720: Niech nie będzie między wami żebraka i niedostatecznego1721, abyć Bóg błogosławił na ziemi. Z tego błogosławieństwa aza1722 się nie chcecie weselić panowie szlachto? Tak temu trzy lata jako wielka drogość żywności była, co się nie dla1723 złego urodzaju trafiło, bo ten był jeśli nie nazbyt wielki, tedy przedsię1724 taki, żeby był mógł wszystkie te krainy dostatecznie wychować; ale się to było stało częścią1725 wypuszczeniem zboża z ziemi, a częścią dla przekupniów, którzy zboża kupują, aby je zasię tylko oni sami jako chcą sprzedawali. Tak wielkie jest mnóstwo przekupniów (a zwłaszcza w przekupowaniu dziesięcin1726), iż pierwej niżli od pana dojdą do tych, co ich używać mają, przez czwore i pięciore ręce kupujących i przedawających przewiną się. Skąd jaka cena każdej rzeczy roście1727! Po onej wielkiej drogości, o którejśmy teraz mówili, bardzo tanie zboże, bo teraz korzec żyta przedawają po dwanaście groszy, a czasu drogości pięć kroć drożej było; pszenice korzec sprzedawają po 24 groszy, a pierwej przedawano po trzy złote. A jakąż sprawiedliwość zachowali piekarze i karczmarze w sprzedawaniu chleba i piwa? A spuszczaniu rzekami co za miara u nas? Jakie pohamowanie arendarzów1728? Jako wiele pijanic a próżnujących hultajów po miastach się włóczy! Jako wielki zbytek w pokarmie, w szatach i we wszelakim sprzęcie! Jako wielka próżność w okazowaniu złota na szyi wiszącego! A cóż jest za brakowanie osób w tej mierze? Kto ma tego używać? Głupi młodzieniaszkowie, rufianowie, nierządne niewiasty, ludzie ani rzeczypospolitej, ani której pewnej osobie zasłużeni, chodzą świecąc się od złota, w szatach aksamitnych albo rzezanych, albo złotem przypiększonych. Mnogich rozchód przechodzi dochód1729, stąd na potem popasienie łąk gwałtowne, wydzieranie zboża i zwierząt tak czworonogich, jako też pływających i inszych rzeczy; ktemu rozmaite fortele nachodzić na cudze rzeczy. Niektórzy to czynią wilczym prawem (jako nasi mawiają o tych, co wydzieraniem jakoby wilcy żywią), drudzy, co jest rzecz dziwniejsza, pod zasłoną nabożeństwa na wzór tych, którzy w Niemczech targnęli się na kościelne majętności, a drudzy tytułem niejakiej zwierzchności; jako uczynili niektórzy, co wziąwszy od króla imiona pobrali sołtysom swym majętność, powiedając, że im to wedle statutu o sołtysie niepożytecznym wolno. Ale jeśli to dobrze, tedy by też i to było dobrze i z wielkim pożytkiem rzeczypospolitej, uczynić takowe prawo na insze urzędniki, jako na biskupy, wojewody i insze przełożone niepożyteczne, z których więcej szkody rzeczypospolita odnosi, niżli z niepożytecznego sołtysa — chyba byśmy tak rozumieli, że ustawce praw1730 nie mają mieć baczenia na rzeczpospolitą, ale na swój pożytek, aby majętność odejmowali, komu by chcieli. Ktemu1731 też jako wielka liczba jest marnotrawców; aza by też nie należało na rzeczpospolitą, albo karać takowe, albo im takich dawać, co by nimi do czasu rządzili? Nadto jeszcze, jako okrutnie niektórzy panują nad poddanymi swymi, albo majętność ich niszcząc a wydzierając, albo roboty na nie nie inaczej jedno1732 jakoby na woły albo osły wkładając, i ci aza by od rzeczypospolitej nie mieli być hamowani? A to aza się częścią nie dzieje ze złego wychowania młodości? o którym a cóż u nas postanowiono?