Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖
Krótki opis książki:
Przestrogi dla Polski to rozprawa Stanisława Staszica, która została opublikowana w trakcie trwania Sejmu Czteroletniego. Autor postuluje w niej wprowadzenie zmian, które miałyby wpłynąć na poprawę sytuacji w kraju.
Wśród jego sugestii znajdują się: zniesienie liberum veto, nadanie prawa wolności osobistej chłopom, objęcie prawami mieszczan, utworzenie sojuszu między arystokracją a mieszczanami, odwołanie się do republikańskiej myśli oświeceniowej. Rozprawa po raz pierwszy została opublikowana anonimowo.
Stanisław Staszic był polskim działaczem oświeceniowym, pisarzem, publicystą, filozofem, przyrodnikiem, a także księdzem katolickim. Na początku XIX wieku pełnił wiele funkcji publicznych w Królestwie Polskim. Obok Przestróg dla Polski do jego najważniejszych dzieł należy również pierwsza publikacja zawierająca jego koncepcję, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
Przeczytaj książkę
Podziel się książką:
- Autor: Stanisław Staszic
- Epoka: Oświecenie
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Stanisław Staszic
intraty — nakazane przez Sejm 6 kwietnia 1789 r. zeznania zaprzysiężone dochodu dóbr szlacheckich, zebrane od lipca do listopada 1789 r. przez wyznaczonych z ramienia Sejmu Komisarzy Dziesiątego Grosza. [przypis redakcyjny]
668. lustracja — sprawdzenie, inspekcja; mowa o nakazanej przez Sejm i dokonanej w r. 1789; poprzednia odbyła się 1765 r. [przypis redakcyjny]
669. dzielny — tu: aktywny; skuteczny. [przypis edytorski]
670. rejestra — dziś popr. forma B. lm: rejestry. [przypis edytorski]
671. Najszlachetniejsi — ustęp cały do końca jest echem rozpraw sejmowych nad sprawą starostw (luty — marzec 1789). [przypis redakcyjny]
672. prawie (daw.) — tu: prawdziwie, naprawdę, bez wątpienia. [przypis edytorski]
673. braliście — rozdanie starostw w dzierżawę wieczystą (uchwały Delegacji z 3 i 4 lutego 1775, zatwierdzone przez Sejm) przez Komisje Rozdawnicze, złożone z zauszników Ponińskiego i Stackelberga; starostwa wakujące rozdawane natychmiast, na inne rozdawane ekspektatywy, tj. prawo objęcia dzierżawy po śmierci żyjącego starosty; o zyskowności świadczy, że Szczęsny Potocki, bardzo w interesach rządny, nakupił ekspektatyw za milion zł. polskich; o moralnej stronie, że obdarowani uważani byli za Sejmu Czteroletniego za pohańbionych i zaprzedańców (ich wykaz zwany «czarną księgą»), i że nawet za czasów Sejmu Podziałowego były wypadki odmowy przyjęcia starostwa ofiarowanego (Czetwertyński). [przypis redakcyjny]
674. Dwór Moskiewski — w wydaniu z 1816 r.: dwór obcy. [przypis edytorski]
675. usprawiedliwicie się — przykład dał ks. Hieronim Sanguszko, wojewoda wołyński, zrzekając się na sesji 6 marca 1789 r. dwóch starostw, Czerkaskiego i Kazimierskiego. [przypis redakcyjny]
676. Dobra stołowe — przeznaczone jako uposażenie króla, nie rozdawane starostom, ale wypuszczane w dzierżawę; dzielone na ekonomie (klucze); kwarty nie płaciły; król z ich dochodów ponosić za to musiał te wydatki publiczne, do których zobowiązał się przy objęciu tronu. [przypis redakcyjny]
677. wyciągać — tu: wymagać. [przypis edytorski]
678. właścicielów — dziś popr. forma B. lm: właścicieli. [przypis edytorski]
679. właścicielów ziemi powiększyć — tj. zwiększyć liczbę właścicieli ziemi. [przypis edytorski]
680. towarzystwo (daw.) — społeczeństwo, społeczność. [przypis edytorski]
681. użyciel — użytkownik. [przypis edytorski]
682. fantastyczne — mające źródło w kaprysie (fr. de fantaisie); np. pałace, ogrody, zwierzyńce. [przypis redakcyjny]
683. mienić się (daw.) — zmieniać się. [przypis edytorski]
684. sukcesjonalny — z ustalonym następstwem; [dziedziczny; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
685. własność zaś przy sobie zostawił — zgodne z duchem i praktyką dawnego polskiego prawa publicznego, oraz z teoriami o państwie opartymi na uznaniu prawa naturalnego; absolutyzmy zachodnie hołdowały na ogół teorii włoskich i niemieckich kameralistów, według których własność korony, różna od własności prywatnej monarchy jako człowieka, jest powierzonym jego pieczy dobrem państwa, on zaś, jako państwa tego wyobraziciel [przedstawiciel; uosobienie; Red. WL] i władca udzielny, nie jest obowiązany do rachunku ze swego zarządu; w praktyce wychodziło to na uznanie dóbr korony za ordynację domu panującego. [przypis redakcyjny]
686. pensja — tzw. „lista cywilna”; pensją — dziś popr. forma B. lp: pensję. [przypis redakcyjny]
687. Królowie — w wydaniu z 1816 r.: Jedynowładni królowie. [przypis edytorski]
688. Z takich powodów — w wydaniu z 1816 r.: Z tych i wielu innych powodów. [przypis edytorski]
689. Narodu — tu: Sejmu. [przypis redakcyjny]
690. ale z tym ostrzeżeniem (...) na każdym Sejmie starać się będą — te słowa usunięto w wydaniu z 1816 r. [przypis edytorski]
691. Pensja — według Korzona dochody Stanisława Augusta wynosiły w roku rachunkowym 1788/89 ogółem z górą 7.600 tys. zł. polskich. [przypis redakcyjny]
692. kiedy, odłożywszy połowę tej pensji na wojsko, sto tysięcy żołnierza stanie przy powadze i obronie jego — dziś popr.: kiedy odłoży połowę tej pensji na wojsko i sto tysięcy żołnierza stanie przy powadze i obronie jego; a.: odłożywszy, otoczy się stu tysiącami wojska. W XVIII w. zasada zgodności podmiotu zdania głównego i imiesłowu uprzedniego czynnego jeszcze nie obowiązywała powszechnie, wzorowano się na języku francuskim, w którym powyższy zwrot brzmiałby poprawnie. [przypis edytorski]
693. urzędy — dziś popr. forma N. lm: urzędami. [przypis edytorski]
694. porównanie intrat — dokonane mocą konstytucji sejmowej z 24 lipca 1789, która wyznaczyła biskupom wynagrodzenie ze Skarbu, w zamian za konfiskatę uposażeń w nieruchomościach (rocznie: prymas 200 tys., inni biskupi łacińscy po 100 tys., uniccy po 50 tys. zł. pol.); por. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, str. 84. [przypis redakcyjny]
695. urzędnik — tu: biskup; por. niżej o plebanach jako urzędnikach. [przypis redakcyjny]
696. intrygi — nie było od nich wolne grono ówczesnych biskupów polskich; kilku jawnie zaprzedanych było Rosji, jak kanclerz Młodziejowski, prymas Podoski, a z żyjących i czynnych w r. 1789 Kossakowski i Massalski; Rybińskiego słusznie podejrzewano o zaprzedanie się Prusom; nieposkromiona ambicja pchała prymasa Poniatowskiego do postępków wartości moralnej wątpliwej; ale inni, jak Krasiński, Garnysz, należeli do najlepszych jednostek ówczesnych. [przypis redakcyjny]
697. świątobliwe męże — dziś popr. forma B. lm: świątobliwych mężów. [przypis edytorski]
698. 1790 — powinno być 1789; ale Sejm trwał ciągle w chwili ogłoszenia Przestróg dla Polski. [przypis redakcyjny]
699. od kochającego Polaka — w wydaniu z 1816 r. te słowa usunięto. [przypis edytorski]
700. towarzystwo (daw.) — społeczeństwo, społeczność. [przypis edytorski]
701. Kasa Religii — fundusz, utworzony przez Józefa II ze sprzedaży konfiskowanych od r. 1781 majątków zakonnych w krajach cesarskich, przeznaczony na utrzymanie zwolnionych z klasztorów zakonników i zakonnic, niezdolnych do pracy, oraz na cele dobroczynne; po wybuchu wojny austr.-tur. w r. 1788 cesarz użył tego funduszu na potrzeby wojenne. [przypis redakcyjny]
702. zakordonowany — tu: taki, który znalazł się za granicą; od daw. zakordonowy: zagraniczny. [przypis edytorski]
703. dobra zakordonowanego duchowieństwa — dobra położone w granicach Rzeczypospolitej, a stanowiące uposażenie parafii i klasztorów odpadłych w r. 1772 do Austrii. [przypis redakcyjny]
704. prowizja — odsetki. [przypis redakcyjny]
705. kompozyta — umowa o zamianie świadczeń w naturze na kwoty pieniężne. [przypis redakcyjny]
706. in natura (łac.) — w naturze; składano je w zbożu, sianie itd.; w wielu miejscowościach przetrwały w tej postaci do drugiej poł w. XIX. [przypis redakcyjny]
707. prebenda — uposażenie osób duchownych. [przypis redakcyjny]
708. altarie, kanonie i doktory — tu: uposażenie altarysty, kanonika i doktora teologii. [przypis redakcyjny]
709. kolegiata — kościół nie katedralny, przy którym istnieje kapituła. [przypis redakcyjny]
710. infułat — duchowny, nie będący biskupem, ale mający prawo używania odznak biskupiej godności. [przypis redakcyjny]
711. opat — przełożony klasztoru w niektórych zgromadzeniach zakonnych (np. benedyktynów, cystersów). [przypis redakcyjny]
712. prałat — honorowa godność, nadawana duchownym. [przypis redakcyjny]
713. w Turczech — dziś: w Turcji. [przypis edytorski]
714. tych, co to są gdzieś w Turczech biskupami, a chleb w Polsce zjadają — in partibus infidelium [łac.: w krajach niewiernych; Red. WL], konsekrowani jako biskupi diecezji będących pod władzą niewiernych, działający gdzie indziej, jako koadiutorzy, sufragani itd. [przypis redakcyjny]
715. jakowejsiś — jakiejś. [przypis edytorski]
716. Kawalerowie Maltańscy — zakon rycerski pod wezwaniem św. Jana (Joannici, [Szpitalnicy; Red. WL]), założony w Palestynie w w. XII dla opieki nad pielgrzymami; wyparci z Ziemi Św. od w. XIV do XVI na wyspie Rodos (zwani Kawalerami Rodyjskimi); od r. 1530 na Malcie, zajmują się walką z korsarzami muzułmańskimi na Morzu Śródziemnym; w w. XVIII wszelkiej walki zaprzestali; godności zakonne honorowe; przetrwali dotychczas jako instytucja dobroczynna (siedziba w Rzymie), opiekująca się chorymi i rannymi. [Dziś zakon jest wg wielu państw suwerennym podmiotem prawa międzynarodowego; Red. WL.]. [przypis redakcyjny]
717. przyjaciołami — dziś popr. forma N. lm: przyjaciółmi. [przypis edytorski]
718. Poganie są Rzeczypospolitej najwierniejszymi przyjaciołami i obrońcami — Turcja toczyła wojnę z Rosją w przymierzu z Konfederacją Barską, po czym zawsze okazywała sympatię dla polskich dążności wyzwoleńczych (w następstwie nie uznała rozbiorów). [przypis redakcyjny]
719. wyciągać — tu: wymagać. [przypis edytorski]
720. ten prawdziwie śmieszny gatunek próżniaków — zakon posiadał z dawna dwie komandorie w Polsce; na Sejmie podziałowym przyznano mu ponadto, za sprawą Ponińskiego, 120 tys. zł. polskich rocznie z dochodów byłej Ordynacji Ostrogskiej i utworzono wielkie przeorstwo polskie, oddane Ponińskiemu, z pensją 42 tys. zł. polskich; pomnożono też ilość komandorii; każda była prebendą dla honorowego komandora i kawalerów. [przypis redakcyjny]
721. jest marnotrawstwem rozrzucać kilkakroć sto tysięcy, jedynie dla czczego imienia Kawalerów Maltańskich — część posłów żądała powrócenia Rzeczypospolitej dóbr zakonu; za wstawieniem się nuncjusza papieskiego poprzestano na nałożeniu na nie podatku w wysokości 20 od sta dochodu (czerwiec 1789 r.). [przypis redakcyjny]
722. kilkakroć sto (daw.) — kilkaset. [przypis edytorski]
723. reiment, dziś regiment — pułk wojska. [przypis redakcyjny]
724. pod nazwiskiem — tu: imienia. [przypis edytorski]
725. wyciągać — tu: wymagać. [przypis edytorski]
726. wchodzić do towarzystwa — być czynnym członkiem związku społecznego. [przypis redakcyjny]
727. właścicielów — dziś popr. forma B. lm: właścicieli. [przypis edytorski]
728. Oto istota ustawy Rzeczypospolitej — te słowa znalazły się tylko w drugim spośród trzech wydań dokonanych za życia i z udziałem autora. [przypis edytorski]
729. wspołeczność — dziś: społeczność. [przypis edytorski]
730. gwałty — dziś popr. forma N. lm: gwałtami. [przypis edytorski]
731. w ręku waszych — dziś popr.: w rękach waszych. [przypis edytorski]
732. plemię — tu: pokolenie. [przypis redakcyjny]
733. zawisła (daw.) — zależy. [przypis edytorski]
734. w odpowiedzi — odpowiedzialni. [przypis redakcyjny]
735. prawa przyrodzenia — prawa naturalne. [przypis edytorski]
736. Nie obaczycie, tylko próżniactwo — nie zobaczycie niczego innego, jak tylko próżniactwo; nie zobaczycie nic, oprócz próżniactwa (daw. konstrukcja składniowa). [przypis edytorski]
737. ile — niż. [przypis redakcyjny]
738. obtaczający (daw.) — dziś: otaczający. [przypis edytorski]
739. wpośrodku — tu: wśród. [przypis edytorski]
740. działalność — tu: aktywność; skuteczność. W wydaniach z końca XVIII w.: dzielności. [przypis edytorski]
741. oderwy — tu: fragmenty oderwane. [przypis edytorski]
742. Anglia (...) cztery razy więcej zboża na rok eksportuje, niżeli cała Polska — zmieniło się to w w. XIX po zniesieniu cła na zboże przywożone; dziś [w 1926 r.; Red. WL] sprowadza Anglia z zewnątrz prawie całe swoje zapotrzebowanie płodów rolnych, w zamian za wytwory górnictwa i przemysłu. [przypis redakcyjny]
743. 700 dusz — obliczenie nieścisłe; zważywszy mniejszą nieco przestrzeń i znacznie większą ludność, obliczenie gęstości zaludnienia Polski r. 1791 daje 931 na milę² geogr. (Korzon); Staszic przesadził gęstość zaludnienia Anglii: w końcu w. XVIII wynosiła 3.127 w królestwie Anglii, 2.361 w Irlandii, 992 w Szkocji; por. stosunek obecny [w 1926 r.; Red. WL]: Polska 70 głów na 1 km², Wielka Brytania z Irlandią 150; Francja 71. [przypis redakcyjny]
744. po 12 ziarn — z jednego zasianego ziarna; tj. po 12 jednostek miary z każdej wysianej jednostki. [przypis redakcyjny]
745. przenikłość — przenikliwość, bystrość. [przypis redakcyjny]
746. własności gruntowej prawo — tj. prawo do dziedzicznego posiadania ziemi bez względu na stan. [przypis redakcyjny]
747. Alkoran, dziś: Koran — święta księga islamu. [przypis edytorski]
748. Zasadzając swoją niezwyciężoność na baśniach — wojna z innowiercami jest dla wyznawców islamu wojną świętą, podjętą w sprawie Boga, który nie może być zwyciężony. [przypis redakcyjny]
749. wnijść (daw.) — wejść. [przypis edytorski]
750. przystosowanie kraju, niedawno przez Dom Austriacki wydartego Polsce — mowa o pierwszym katastrze gruntowym Galicji, zwanym Metryką Józefińską od imienia zleceniodawcy, cesarza Józefa II. W 1785 r. urzędnicy dokonali spisu granic gmin i poszczególnych posiadłości, dokładnie scharakteryzowali wielkość i rodzaj każdego kawałka ziemi wraz z budynkami. Zewidencjonowano właścicieli ziemi i wysokość płaconych przez nich podatków. Jeszcze dziś akta te dostarczają bardzo cennego materiału do badań nad historią polskiej demografii i gospodarki, a także danych geograficznych i genealogicznych. [przypis edytorski]
751. dziesięć tysięcy mil — według Korzona tylko 9438 mil² geogr. [przypis redakcyjny]
752. wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi. [przypis edytorski]
753. właścicielów — dziś popr. forma D. lm: właścicieli. [przypis edytorski]
754. pod kadukiem — kaduk (z łac. caducus): niczyj,
Darmowe książki «Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖» - biblioteka internetowa online dla Ciebie
Podobne książki:
Dodaj komentarz
Uwagi (0)