Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖
Krótki opis książki:
Przestrogi dla Polski to rozprawa Stanisława Staszica, która została opublikowana w trakcie trwania Sejmu Czteroletniego. Autor postuluje w niej wprowadzenie zmian, które miałyby wpłynąć na poprawę sytuacji w kraju.
Wśród jego sugestii znajdują się: zniesienie liberum veto, nadanie prawa wolności osobistej chłopom, objęcie prawami mieszczan, utworzenie sojuszu między arystokracją a mieszczanami, odwołanie się do republikańskiej myśli oświeceniowej. Rozprawa po raz pierwszy została opublikowana anonimowo.
Stanisław Staszic był polskim działaczem oświeceniowym, pisarzem, publicystą, filozofem, przyrodnikiem, a także księdzem katolickim. Na początku XIX wieku pełnił wiele funkcji publicznych w Królestwie Polskim. Obok Przestróg dla Polski do jego najważniejszych dzieł należy również pierwsza publikacja zawierająca jego koncepcję, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
Przeczytaj książkę
Podziel się książką:
- Autor: Stanisław Staszic
- Epoka: Oświecenie
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Stanisław Staszic
forma D. lm: familii. [przypis edytorski]
330. samodzierczy a. samodzierżczy (daw.) — tyrański, jedynowładczy, władający absolutnie. [przypis edytorski]
331. Dzisiaj z przyczyny pokłócenia się domów samodzierżczych wygubienie miliona ludzi — Król Pruski w swoich dziełach wyrachował, iż w Siedmioletniej Wojnie przeszło milion ludzi zginęło [Fryderyk II w Historii Wojny Siedmioletniej (pisanej po fr.); S.Cz.]. [przypis autorski]
332. Fryderyk II wkroczył (...) do Saksonii — w r. 1756; początek Wojny Siedmioletniej. [przypis redakcyjny]
333. odepchnął od szafy z papierami — w poszukiwaniu dowodów na usprawiedliwienie swego najazdu (grudzień 1756). [przypis redakcyjny]
334. figurą — figurantem, statystą. [przypis redakcyjny]
335. domy — dziś popr. forma N. lm: domami; w wyd. z 1816 r.: jednodzierżami (tj. despotami). [przypis edytorski]
336. familij — dziś popr. forma D. lm: familii. [przypis edytorski]
337. interes status (łac.) — interes państwa, racja stanu. [przypis redakcyjny]
338. ośm tysięcy wywędzonych do Francji wróciło — w r. 1742 po zakończeniu pierwszej wojny śląskiej, w której Francja była sprzymierzeńcem Prus przeciwko Austrii; marszałek fr. Belle-Isle wywiódł z Pragi 14 tys. swego wojska i z trudem przebił się do Francji; wywędzonych — wychudłych. [przypis redakcyjny]
339. samodzierżca — jedynowładca, władca absolutny. [przypis edytorski]
340. końcem — tu: celem, mając na celu. [przypis edytorski]
341. oto najwyższe prawo królów — dosłownie napis brzmiał: ultima ratio regis (łac.), tj. ostatni argument króla. [przypis redakcyjny]
342. potencja — tu: mocarstwo, państwo; potencyj — dziś popr. forma D. lm: potencji. [przypis edytorski]
343. fasja — wymiar podatku; termin z języka austriackich urzędów skarbowych; podwójną fasję miał płacić według zarządzenia cesarza Józefa II ten, który by nie spędzał w obrębie posiadłości austriackich przynajmniej sześciu miesięcy na rok. [przypis redakcyjny]
344. w kordonie — w granicach państwa austriackiego. [przypis edytorski]
345. mieszkaniec — tu: obywatel. [przypis redakcyjny]
346. wyćwiczeńszy — dziś popr.: bardziej wyćwiczony. [przypis edytorski]
347. kilkakroć sto (daw.) — kilkaset. [przypis edytorski]
348. arsenał — zbrojownia, koszary. [przypis redakcyjny]
349. magazyny — składy żywności, stosownie do ówczesnego systemu zaopatrzenia rozłożone tak, by wojsko zawsze mogło otrzymywać bezpośrednio ze składu wszystko, co mu potrzebne, nie wlokąc za sobą zbyt długich taborów; stąd wielka ilość magazynów. [przypis redakcyjny]
350. oficjalista (daw.) — urzędnik. [przypis redakcyjny]
351. familią — dziś popr. forma B. lp: familię. [przypis edytorski]
352. rublów — dziś popr. forma D. lm: rubli. [przypis edytorski]
353. rublów, ryńskich, talarów — rubel srebrny był wart 6 zł. polskich 10 gr. ówczesnych; złoty reński 5 zł.; pruski talar 6 zł. [przypis redakcyjny]
354. religią — dziś popr. forma B. lp: religię. [przypis edytorski]
355. tym końcem — tu: w tym celu. [przypis edytorski]
356. sukcesja — następstwo tronu (odróżniać od dziedzictwa, które jest następstwem własności lub posiadania); sukcesją — dziś popr. forma B. lp: sukcesję. [przypis redakcyjny]
357. narajone występki krajowe — nadarzone [sprowokowane Red. WL] zbrodnie przeciw państwu. [przypis redakcyjny]
358. sporniejsze pany — dziś popr. forma B. lm: sporniejszych panów. [przypis edytorski]
359. wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi. [przypis edytorski]
360. zachęt — dziś popr.: zachęta. [przypis edytorski]
361. w fałszowaniu (pieniędzy) — w wiekach średnich powszechne; w czasach nowożytnych fałszował monetę zwłaszcza Fryderyk II pruski, własną, by zdobyć środki na swe wojny i cudzą, by rujnować sąsiadów i wydobyć od nich kruszec; Polskę zalał fałszywą monetą dwukrotnie, w r. 1768 i 1772. [przypis redakcyjny]
362. w ich fałszowaniu jeszcze szukają pożytków — Król Pruski Fryderyk II w swoich dziełach tym, którzy go się pytają, skąd na Siedmioletnią Wojnę miał pieniądze, odpowiada, że fałszował monetę. [przypis autorski]
363. własność (cywilna, obywatelska) — całokształt praw idealnych i realnych obywatela. [przypis redakcyjny]
364. istną — dziś popr.: istnieją. [przypis edytorski]
365. w panach — w magnatach. [przypis redakcyjny]
366. samodzierż (daw.) — jedynowładca, samodzierżca, władca absolutny. [przypis edytorski]
367. chłonie w siebie — przywłaszcza sobie przywileje. [przypis redakcyjny]
368. w ludzi — w ludzi naturalnych, zrównanych prawnie, jednako pozbawionych przywilejów. [przypis redakcyjny]
369. koniami — dziś popr. forma N. lm: końmi. [przypis edytorski]
370. Eduardowie koniami na sztuki szarpali — zapewne myśli Staszic o walkach wielkich baronów z Edwardem II (1307–1327) i Edwardem III (1327–1377). [przypis redakcyjny]
371. rajca — tu: doradca. [przypis edytorski]
372. Armand Jean Richelieu (1585–1642) — pierwszy minister w latach 1624–1642 za Ludwika XIII; umocnił jedynowładztwo bezwzględnym ukrócaniem samowoli szlacheckiej; zasłużony jako opiekun nauki i literatury. [przypis redakcyjny]
373. kołem z samych brzytew w kawałki siekli — Kardynał Richelieu miał u siebie salę, nazwaną Salą Niepamięci, la Salle des Oubliettes. Jej cała posadzka składała się z tafel na wadze wiszących. Pod nią był loch głęboki. Po śmierci tyrana tego, a wielkiego despotów ministra, znaleziono w tym lochu czterdzieści trupów i kupę ludzkich kości. W innych jego pałacach były także skryte, głębokie, ale węższe pod posadzkami lochy, zwane les Attrapes; w tych ku środkowi były zasadzone koła z samych brzytew, które, gwałtownie kręcone, siekły w sztuki osoby, przez tego ministra zdradliwie do pokoju zaproszone i w ten loch wpadłe [plotka rozszerzona w czasie Rewolucji Francuskiej; S.Cz.]. [przypis autorski]
374. Krystian, własc. Chrystian II Oldenburg (1481–1559) — król Danii i Norwegii w latach 1513–1523; próbował zjednoczyć Skandynawię. W latach 1520–1521 zdobył koronę Szwecji i starał się ją utrzymać terrorem. W czasie tzw. „krwawej łaźni sztokholmskiej” kilkadziesiąt osób ze szwedzkiej szlachty zostało zaproszonych do pałacu na ucztę, podstępnie uwięzionych, oskarżonych o herezję i spalonych na rynku w Sztokholmie. Ten akt przemocy pozbawił Christiana poparcia i przyczynił się do jego obalenia i śmierci. [przypis edytorski]
375. Tekelich, Rakoczych, Nadastych — Emeryk Tököly, sędzia najwyższy Węgier (judex curiae), Nadasdy, książę siedmiogrodzki Rakocsy (syn najeźdzcy Polski), przywódcy powstania węgierskiego przeciwko Leopoldowi I w r. 1671 z powodu usiłowania zaprowadzenia absolutyzmu na Węgrzech. [przypis redakcyjny]
376. wideński — dziś: wiedeński. [przypis edytorski]
377. mężnych Węgrzynów, z których jedni tułają się po Turczech, drugich ćwierci na wideńskich bramach wisiały, innych dzieci dotychczas noszą stryczki na szyjach — powstanie stłumione przez Austriaków krwawo (okrutny gen. Heister), zniesiona godność palatyna; Rakocsy pozbawiony księstwa, Tököly i palatyn Veseleny zmuszeni do ucieczki z kraju, Nadasdy i ban Kroacji Piotr Zrinyi straceni w Wiedniu; powstanie wybuchło znowu w r. 1681 przy sposobności wojny cesarza z Turcją. [przypis redakcyjny]
378. nie, aby je oddał ludziom, ale żeby je przywłaszczył sobie — te słowa usunięto w wydaniu z 1816 r. [przypis edytorski]
379. majorat — majętność, wyłączona z działania prawa cywilnego ogólnego (zakaz odstąpienia, zastawu, obdłużenia, zapisu testamentalnego), przechodząca na mocy szczególnego statutu niepodzielnie z ojca na najstarszego syna, zwana także ordynacją; istnieje ich w Polsce kilkadziesiąt dotychczas [tj. istniało w 1926 r. Red. WL]. [przypis redakcyjny]
380. Województwa ruskie — kolebka bogactwa i potęgi Żółkiewskich, Sobieskich, Wiśniowieckich, Ostrogskich, Koreckich, Zasławskich, Sieniawskich, Zbaraskich; z współczesnych Staszicowi przede wszystkim Czartoryskich, Potockich i Zamoyskich [mowa o wielkich latyfundiach magnatów polskich na terenach dzisiejszej Ukrainy; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
381. zagarnął — z dawnych ziem ruskich Rzeczypospolitej od r. 1772 znalazły się w zaborze austriackim województwa ruskie i bełskie, część ziemi chełmskiej, część województwa podolskiego. [przypis redakcyjny]
382. policyjne draby w swoją go straż biorą — rząd austriacki, w ogóle podejrzliwy względem polskich magnatów jako naturalnych przywódców narodowych, wzmógł czujność w końcu r. 1789, podejrzewając ich o zamierzenia powstańcze. [przypis redakcyjny]
383. Owszem, panowie w takiej są nienawiści i pogardzie, że, jeżeli pokaże się który, natychmiast policyjne draby w swoją go straż biorą. — te słowa usunięto w wydaniu z 1816 r. [przypis edytorski]
384. towarzystwo (daw.) — społeczeństwo, społeczność. [przypis edytorski]
385. pan i despota tak sobie z bliska wbrew stoją — tj. są naturalnymi wrogami, mają sprzeczne interesy. [przypis edytorski]
386. czyli (daw.) — czy; czy to. [przypis edytorski]
387. donacja — darowizna; gratyfikacja — nagroda; kaduk (z łac. ius caducum: prawo spadłe, wygasłe) — spadki beztestamentowe i bezdziedziczne, które na mocy konstytucji sejmowych r. 1562 i 1588 przechodziły w ręce króla z obowiązkiem nadania osobie stanu rycerskiego. [przypis redakcyjny]
388. Ostrogska ordynacja — założona w r. 1609, obejmowała 24 miasta i 593 wsi; w r. 1753 Czartoryscy, chcąc udziałem w grabieży przeciągnąć na swoją stronę wybitniejszych stronników Potockich i hetmana Branickiego, skłonili zadłużonego ordynata Janusza Sanguszkę do zawarcia tzw. transakcji kolbuszowskiej, której mocą ordynacja miała być podzielona; zamiar udaremniony przez Branickiego został zatwierdzony przez Sejm r. 1766; Rzeczpospolita traciła 600 wojska, które ordynacja utrzymywała; obłowili się głównie Lubomirscy (9 miast i 400 wsi). [przypis redakcyjny]
389. rządowe posłuszeństwo — tu: praworządność. [przypis redakcyjny]
390. obywatelów — dziś popr. forma D. lm: obywateli. [przypis edytorski]
391. jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — oficer czy urzędnik opłacany przez obce państwo lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją; tu: sprzedawczyk. [przypis edytorski]
392. na najwięcej — na największe zbrodnie. [przypis redakcyjny]
393. Kto niewinną szlachtę (...) oszukuje, przekupuje i rozpija? — używanie przez współzawodniczące rodziny magnackie (Potoccy, Czartoryscy, Radziwiłłowie) omamionej szlachty jako narzędzia swojej prywaty; por. obrazy żywe u Kitowicza, Opis obyczajów (Bibl. Narod., nr. 88), str. 93 n., 98 n., 294 nn. [przypis redakcyjny]
394. Kto wojska obce do kraju wprowadził? — ostatnio Czartoryscy w r. 1764. [przypis redakcyjny]
395. nieskrócona osobistość — tu: egoizm, prywata. [przypis edytorski]
396. Kto (...) zamienił wolę Narodu w wolę Dworu Moskiewskiego — początek dali Czartoryscy w czasie bezkrólewia 1764 r., zawiązując konfederację z pomocą wojsk ros., co Rosja wyzyskała. [przypis redakcyjny]
397. Kto przy rozbiorze kraju brał zagraniczne pensje — w czasie Sejmu podziałowego największem przekupstwem zasłynęli Adam Poniński i kaszt. wileński Radziwiłł; sam król nie był bez skazy. [przypis redakcyjny]
398. na teraźniejszym Sejmie — Staszic może tu mieć na myśli tylko Szczęsnego Potockiego (który na stronę Depart. Wojsk. skłonił się dopiero po dłuższym wahaniu), prymasa Poniatowskiego i biskupa Kossakowskiego; inni przeciwnicy oddania władzy nad wojskiem sejmowej Komisji Wojskowej nie należą do najpotężniejszych rodów; odwrotnie stronnikami Komisji są inni Potoccy (Stanisław, Ignacy), Czartoryscy i Sapieha. [przypis redakcyjny]
399. przeszkadzał do wojska — przeszkadzał w utworzeniu wojska. [przypis edytorski]
400. dzielność — tu: skuteczność. [przypis edytorski]
401. podchlebstwo — dziś: pochlebstwo. [przypis edytorski]
402. Ta familia, która najliczniejszy rej szlachty wodziła — mowa o roli politycznej Potockich za Sasów. [przypis redakcyjny]
403. w swoich ręku — dziś popr.: w swoich rękach (w ręku to daw. forma liczby podwójnej). [przypis edytorski]
404. uważać — tu: szanować, uważać za istotne. [przypis edytorski]
405. wiadomość — tu: wiedza. [przypis edytorski]
406. szarzać (daw.) — szargać, poniewierać; tu może: szafować, ryzykować. [przypis edytorski]
407. dumca (daw.) — pyszałek; postępowaniem takim zasłynął później Tyzenhaus, podskarbi wielki litewski za Stanisława Augusta (upadł w r. 1780). [przypis redakcyjny]
408. podłość — tu: uniżoność. [przypis redakcyjny]
409. Ta zaś familia, która w szlachcie słabszą stronę miała — mowa o polityce Czartoryskich. [przypis redakcyjny]
410. przegardzać — pogardzać, zohydzać. [przypis edytorski]
411. sarmatyzm — nazwa pogardliwa nadawana dawnemu obyczajowi polskiemu przez zwolenników cudzoziemszczyzny; tyle co: grubiaństwo. [przypis redakcyjny]
412. końcem — tu: w celu. [przypis edytorski]
413. uiszczenie — dziś: ziszczenie, tj. zrealizowanie, wykonanie. [przypis edytorski]
414. w zdarzonej okoliczności — postępowanie Czartoryskich w czasie bezkrólewia 1764 r. [przypis redakcyjny]
415. sztupaj (z ros. stupaj!: ruszaj!) — pogardliwe oznaczenie żołnierza rosyjskiego. [przypis redakcyjny]
416. znamię — tu: sztandar. [przypis edytorski]
417. puszki rychtować — wycelować armaty. [przypis edytorski]
418. pod karabiny — dziś popr. forma N. lm: pod karabinami. [przypis edytorski]
Darmowe książki «Przestrogi dla Polski - Stanisław Staszic (biblioteka online dla dzieci .txt) 📖» - biblioteka internetowa online dla Ciebie
Podobne książki:
Dodaj komentarz
Uwagi (0)