Amy Foster - Joseph Conrad (czytaj książki przez internet za darmo .txt) 📖

Kennedy jest wiejskim doktorem i mieszka w Colebrook, na wybrzeżu Eastbay. Pagórek wznoszący się stromo za czerwonymi dachami miasteczka przyciska uroczą ulicę High Street do obmurowania, które broni mieszkańców przed morzem. Za obmurowaniem wije się na całe mile rozległym i foremnym zakolem jałowy brzeg pokryty grubym żwirem, ze wsią Brenzett ciemniejącą po drugiej stronie wody, wieżą wśród grupy drzew; dalej prostopadła kolumna latarni morskiej, nie większa w dali od ołówka, wskazuje, gdzie się kończy ląd. Za Brenzett ciągnie się płaska nizina, lecz zatoka jest doskonale zasłonięta od fal i zdarza się niekiedy, że jakiś duży statek, oczekujący na pomyślny wiatr lub też zagnany przez niepogodę, korzysta z kotwicowiska półtorej mili na północ, licząc odległość od tylnych drzwi gospody „Pod Okrętem” w Brenzett. Rozwalony wiatrak w pobliżu, wznoszący poharatane skrzydła z pagórka nie wyższego od kupy śmieci, i wieża Martello przykucnięta u skraju wody, pół mili na południe od domków straży nadbrzeżnej, dobrze są znane szyprom małych statków. Są to oficjalne znaki morskie, wskazujące godny zaufania kawałek dna, przedstawiony na mapach admiralicji, jako nieregularny owal z kropek, z kilku rozsianymi po nim szóstkami, malutką kotwiczką pośrodku i napisem: „muł i muszle”, biegnącym poprzez owe kropki.

Szczyt płaskowzgórza góruje nad czworokątną wieżą kościoła w Colebrook. Zbocze jest zielone i przewiązane białą drogą. Idąc tędy w górę, wchodzi się do szerokiej i płytkiej doliny, rozległego, zielonego jaru z pastwiskami i żywopłotami, które stapiają się w zamykającej widok perspektywie o tonie purpurowym i falujących liniach.

Ta dolina schodzi do Brenzett i Colebrook, a wznosi się aż do Damford, targowego miasteczka oddalonego o czternaście mil. Jest to teren pracy mego przyjaciela Kennedy’ego, który zaczął praktykować jako lekarz w marynarce, a potem był towarzyszem pewnego znakomitego podróżnika, w czasach kiedy istniały jeszcze kontynenty o niezbadanym wnętrzu. Referaty o faunie i florze zjednały mu sławę w kołach naukowych. A teraz zajął się praktyką wiejską z własnego wyboru. Przenikliwość jego umysłu, działająca jak żrący płyn, niszczyła zapewne jego ambicję. Inteligencja Kennedy’ego należy do typu naukowych; badawcza z nawyku, odznacza się tą nienasyconą ciekawością, która wierzy, iż każda tajemnica kryje w sobie cząstkę ogólnej prawdy.

Kennedy zaprosił mnie do siebie kiedyś przed wielu laty, po moim powrocie z zagranicy. Przyjechałem bardzo chętnie, a że nie mógł zaniedbywać pacjentów dla dotrzymywania mi towarzystwa, zabierał mnie na swoje popołudniowe objazdy, które wynosiły czasem około trzydziestu mil. Czekałem na niego na drodze; koń sięgał po liściaste gałęzie, a ja tkwiłem na wysokim siedzeniu dwukółki i przez na wpół otwarte drzwi jakiejś chaty słyszałem śmiech Kennedy’ego, głośny, serdeczny śmiech, który by pasował do mężczyzny dwa razy większego. Kennedy miał żywe obejście, ogorzałą twarz i siwe, niezmiernie bystre oczy; miał również talent wyciągania ludzi na swobodną rozmowę i niewyczerpaną cierpliwość w słuchaniu ich opowiadań.

Pewnego dnia, gdy wyjeżdżaliśmy kłusem z dużej wsi, kierując się ku cienistej drodze, zobaczyłem po lewej stronie niską, czarną chatę, z malutkimi szybkami w oknach, pnącymi roślinami na tylnej ścianie, gontowym dachem i różami, które wiły się z rzadka po zniszczonym okratowaniu ganku. Kennedy ściągnął lejce i koń przeszedł w stępa. W pełnym słońcu stała kobieta i zarzucała ociekającą wodą derkę na sznur przeciągnięty między dwiema starymi jabłoniami. A gdy kurtyzowany kasztan o długiej szyi, wyrywając się naprzód, szarpnął lewą rękę doktora obciągniętą w grubą skórzaną rękawiczkę, ten zawołał poprzez żywopłot do kobiety: „Jak tam dziecko, Amy?”

Miałem czas przypatrzyć się jej tępej twarzy, czerwonej, ale jakby nie od rumieńca, tylko od tęgiego policzka; zapamiętałem również krępą postać i rzadkie, ciemnobrunatne włosy, ściągnięte w ciasny węzeł z tyłu głowy. Wyglądała zupełnie młodo. Jej głos brzmiał cicho i nieśmiało; słychać było wyraźnie, że brak jej tchu.

– Chłopiec zdrów, dziękuję panu.

Pojechaliśmy dalej kłusem.

– Jakiś mały pacjent? – zapytałem, a doktor, zacinając z roztargnieniem kasztana, mruknął:

– Jej mąż był moim pacjentem.

– Wygląda na tępą – zauważyłem od niechcenia.

– Właśnie – rzekł Kennedy. – Bardzo jest bierna. Dość spojrzeć na te czerwone ręce, wiszące u końca krótkich ramion, na powolne, wypukłe piwne oczy, by zdać sobie sprawę z bezwładu jej umysłu, bezwładu, który powinien był ją na zawsze zabezpieczyć przed wszelkimi niespodziankami wyobraźni. A jednak któż z nas jest bezpieczny? W każdym razie Amy, taka, jak ją pan widzi, miała dość wyobraźni, by się zakochać. Ona jest córką niejakiego Izaaka Fostera, który był drobnym farmerem i zjechał na owczarza; początek jego nieszczęść datuje się od chwili, gdy uciekł z kucharką swego ojca, zamożnego hodowcy bydła, wdowca skłonnego do apopleksji, który w pasji wykreślił z testamentu imię syna i odgrażał się, że go zabije. Ale ta stara historia, dość skandaliczna, by służyć za temat do greckiej tragedii, wynikła z podobieństwa ich charakterów. Są inne tragedie, mniej skandaliczne, a subtelniejsze i bardziej przejmujące, które powstają z nie dających się pogodzić różnic i z trwogi przed Niezrozumiałym, które wisi nad głowami nas wszystkich, nad głowami nas wszystkich... Zmęczony kasztan przeszedł w stępa, a brzeg tarczy słonecznej, całej czerwonej na niebie bez skazy, zetknął się poufale z gładkim szczytem zoranego pagórka blisko drogi, podobnie jak stykał się w mych oczach niezliczoną ilość razy z odległym morskim horyzontem. Jednostajna brunatność zbronowanego pola żarzyła się różową barwą, jak gdyby sproszkowane grudy wypociły w drobniutkich perełkach krwi znój nieprzeliczonych oraczy. Od skraju zagajnika wóz zaprzężony w dwa konie toczył się z wolna wzdłuż grzbietu wzgórza. Wzniesiony na widnokręgu ponad naszymi głowami, rysował się na tle czerwonego słońca tryumfalnie wielki, ogromny, jak rydwan olbrzymów ciągniony przez dwa stąpające z wolna rumaki o fantastycznych rozmiarach. A niezdarna postać człowieka, kroczącego ciężko przed lejcowym koniem, odcinała się na tle Nieskończoności z heroiczną niezgrabnością. Koniec bicza woźnicy drżał wysoko w błękicie. Kennedy rozprawiał:

– Ona jest najstarsza z licznej rodziny. Kiedy miała piętnaście lat, oddali ją na służbę do farmy New Barns. Leczyłem panią Smith, żonę dzierżawcy, i tam zobaczyłem Amy po raz pierwszy. Pani Smith, pretensjonalna osoba o ostrym nosie, kazała jej zawsze kłaść czarną suknię po południu. Nie wiem, z jakiego powodu w ogóle tę dziewczynę zauważyłem. Są twarze, które przyciągają uwagę przez dziwny brak czegoś określonego w wyglądzie; tak samo, idąc wśród mgły, jesteśmy czasem pociągnięci przez jakiś niewyraźny kształt, który może się okazać czymś równie ciekawym i osobliwym jak słup przydrożny. Jedynym znakiem szczególnym, jaki w niej zauważyłem, było lekkie zacinanie się, coś w rodzaju jąkania, które mija po wymówieniu pierwszego słowa. Gdy się ktoś ostro do niej zwrócił, natychmiast traciła głowę; ale serce miała złote. Nie słyszano nigdy, aby wyrażała się nieprzyjaźnie o jakiejkolwiek ludzkiej istocie, a odnosiła się z tkliwością do wszelkich żyjących stworzeń. Przywiązała się do pani Smith, do pana Smitha, do ich psów, kotów, kanarków; a co się tyczy szarej papugi Smithowej, szczególne właściwości zamorskiego ptaka wywierały na Amy istny urok. Ale kiedy papuga napadnięta przez kota skrzeczała o pomoc ludzkim głosem, Amy wypadła na podwórze z zatkanymi uszami i nie zapobiegła zbrodni. Dla pani Smith stanowiło to jeszcze jeden dowód głupoty Amy; z drugiej jednak strony brak wdzięku służącej był wielkim plusem wobec znanej frywolności Smitha. Krótkowzroczne oczy Amy napełniały się łzami litości na widok biednej myszy schwytanej w pułapkę, a raz kilku chłopców widziało dziewczynę, jak klęczała w mokrej trawie, opiekując się ropuchą w opałach. Jeśli to prawda, że, jak powiedział pewien Niemiec, nie ma myśli bez fosforu, jeszcze głębszą prawdą jest, że nie ma dobroci bez pewnej dozy wyobraźni. Amy miała trochę wyobraźni. Miała jej nawet więcej, niż trzeba, aby zrozumieć cierpienie i kierować się litością. Zakochała się wśród warunków, które nie zostawiają pod tym względem żadnych wątpliwości; bo trzeba wyobraźni, aby w ogóle sobie stworzyć pojęcie piękna, a tym bardziej, aby odkryć swój ideał w niezwykłej postaci.

Jak w niej powstała ta możliwość i co ją rozwinęło, jest niezgłębioną tajemnicą. Amy urodziła się w tej wsi i nigdy nie była dalej jak w Colebrook lub może w Damford. Służyła przez cztery lata u Smithów. New Barns jest osamotnioną zagrodą o milę od drogi i Amy dzień w dzień zadowalała się widokiem tych samych pól, dolinek, wyniosłości, tych samych drzew i żywopłotów, a także i twarzy czterech mężczyzn pracujących przy gospodarstwie, zawsze tych samych – dzień po dniu, miesiąc po miesiącu, rok po roku. Nie zdradziła się nigdy z chęcią rozmowy i jak mi się zdawało, nie umiała się uśmiechać. Czasami w piękne niedzielne popołudnie wkładała najlepszą suknię, grube trzewiki, duży, popielaty kapelusz ozdobiony czarnym piórem (widziałem ją w tej toalecie), chwytała śmiesznie długą i cienką parasolkę i minąwszy dwie kładki, wędrowała przez trzy pola oraz dwieście jardów drogi – nigdy dalej. Stała tam chata Fosterów. Amy pomagała matce dać podwieczorek młodszej dzieciarni, po czym myła naczynia, całowała dzieci i wracała na farmę. To było wszystko. Cały jej wypoczynek, cała rozmaitość, całe wytchnienie. Zdawała się nigdy niczego więcej nie pragnąć. A potem zakochała się. Zakochała się skrycie, uporczywie, może bezwolnie. Przyszło to powoli, ale kiedy już nią owładnęło, działało jak potężny czar; była to miłość, jak ją rozumieli starożytni: władczy, nieuchronny poryw – opętanie! Tak, ona miała w sobie zdolność poddania się czarowi czyjejś twarzy, czyjejś obecności, nieodparcie, jakby była pogańską czcicielką kształtu pod radosnym niebem; i w końcu ocknęła się z tego tajemniczego zapamiętania, z tego czaru, z tych uniesień wśród trwogi podobnej do niewytłumaczalnego strachu bydlęcia...

Pod słońcem wiszącym nisko u swego zachodniego kresu przestrzeń łąk, ujętych z obu stron w skarpy wznoszącego się gruntu, oblokła się we wspaniałość i mrok. Uczucie dojmującego smutku, niby natchnione przez jakąś uroczystą melodię, płynęło z ciszy pól. Ludzie, których spotykaliśmy, przechodzili koło nas wolnym krokiem, bez uśmiechu, ze spuszczonymi oczami, jakby melancholia przemęczonej ziemi obciążyła ich nogi, pochyliła ramiona, wbiła w ziemię oczy.

– Tak – rzekł doktor w odpowiedzi na moją uwagę – można by pomyśleć, że ziemia jest przeklęta, bo ze wszystkich jej dzieci te, które najściślej z nią współżyją, wyglądają nieokrzesanie i mają chód tak ołowiany, jakby ich serca były spętane łańcuchem. Ale tu, na tej samej drodze, można było zobaczyć pośród ciężkich ludzi człowieka zwinnego, giętkiego, o długich członkach, prostego jak sosna, rwącego się w górę, jak gdyby serce w jego piersi ciągnęło wzwyż. Może działo się to tylko siłą kontrastu, ale gdy ten człowiek mijał któregoś z tutejszych wieśniaków, jego stopy zdawały się nie dotykać kurzu na drodze. Skakał przez kładki, przemierzał zbocza długim, elastycznym krokiem, który można było rozpoznać na wielką odległość, a oczy miał czarne i świecące. Różnił się tak dalece od ludzi z tych okolic, że jego swobodne ruchy, łagodne, trochę lękliwe oczy, oliwkowa cera i obejście pełne wdzięku, cała jego istota przywodziła mi na myśl jakiś leśny stwór.

– Przybył stamtąd. – doktor wskazał batem. Ze szczytu zbocza ujrzeliśmy ponad rozchwianymi wierzchołkami drzew w parku ciągnącym się obok drogi gładkie morze daleko pod nami jak posadzkę olbrzymiego gmachu wykładaną pasami ciemnych zmarszczek i spokojnymi smugami blasku, które zlewały się w taśmę szklistej wody u stóp nieba. Leciutki cień dymu z niewidzialnego parowca rozpływał się w wielkiej przejrzystości widnokręgu jak mgła oddechu na zwierciadle; a bliżej lądu białe żagle przybrzeżnego statku zdawały się wyplątywać powoli spod gałęzi i oddzieliły się wreszcie od drzew.

– Okręt rozbił się w tej zatoce? – spytałem.

– Tak, był to rozbitek. Biedny emigrant ze środkowej Europy, płynący do Ameryki i wyrzucony przez morze na brzeg podczas burzy. Dla niego, który nic o świecie nie wiedział, Anglia była krajem jeszcze nie odkrytym. Dopiero po pewnym czasie dowiedział się jego nazwy i sądzę, że mógł się spodziewać znalezienia tu dzikich bestii lub dzikich ludzi – kiedy pełznąc w ciemności po falochronie, stoczył się na drugą stronę i wleciał do rowu z wodą, gdzie się znów tylko jakimś cudem nie utopił. Ale walczył instynktownie o życie jak zwierzę schwytane w sieci i to ślepe szamotanie wyrzuciło go na pole. Był widać z twardszej gliny, niż się zdawało, jeśli wyżył mimo ciężkiego potłuczenia, nadludzkich wysiłków i strachu. Opowiadał mi później tą swoją łamaną angielszczyzną, dziwnie podobną do mowy małego dziecka, że oddawał się już Bogu w opiekę, myśląc, że jest na tamtym świecie. Istotnie, dorzucał, skądże miał wiedzieć. Przedzierał się na czworakach przez deszcz i wichurę i doczołgał się wreszcie między owce zbite w kupę pod żywopłotem chroniącym je od wiatru. Rozbiegły się na wszystkie strony, becząc w ciemności, a on powitał z radością ten pierwszy znajomy głos, który posłyszał na brzegu. Musiała być wtedy druga nad ranem. Oto wszystko, co wiemy o jego wylądowaniu, choć nie przybył bynajmniej sam jeden. Tylko że jego straszna kompania dostała się na brzeg dopiero znacznie później, już za dnia...

Doktor zebrał lejce i cmoknął; zjechaliśmy kłusem ze wzgórza. Potem prawie natychmiast skręciliśmy pod ostrym kątem na High Street; dwukółka zaturkotała po kamieniach i byliśmy w domu. Późnym wieczorem Kennedy otrząsnął się z posępności, która go napadła, i powrócił do swej historii. Paląc fajkę, chodził z końca w koniec po długim pokoju. Stojąca lampa skupiała całe światło na papierach leżących na biurku. Siedząc przy otwartym oknie, widziałem po bezwietrznym, upalnym dniu chłodną wspaniałość mglistego morza leżącego nieruchomo pod księżycem. Żaden szept, żaden plusk, żadne skrzypnięcie żwiru, żaden krok czy westchnienie nie dochodziło z dołu od ziemi, żaden znak życia prócz woni pnącego jaśminu; a głos Kennedy’ego, który opowiadał za moimi plecami, przechodził przez szeroki otwór okienny i znikał w chłodnej wspaniałej ciszy.

– Dawne relacje z katastrof okrętowych mówią nam o wielkich cierpieniach. Zdarzało się często, że rozbitkowie ocaleli od utonięcia tylko po to, aby umrzeć z głodu na jałowym wybrzeżu; inni padali ofiarą gwałtownej śmierci lub niewoli, pędząc latami życie niepewne jutra wśród ludzi, dla których ich obcość była źródłem podejrzeń, niechęci lub trwogi. Czytaliśmy o tych rzeczach, budzących wielką litość. Istotnie, ciężko jest człowiekowi, gdy znajdzie się w sytuacji zagubionego, bezsilnego, niezrozumiałego cudzoziemca o tajemniczym pochodzeniu, rzuconego w jakiś głuchy kąt ziemi. A jednak wśród poszukiwaczy przygód, którzy ulegali rozbiciu w przeróżnych stronach świata, nie ma, zdaje mi się, ani jednego, któremu by przypadł los tak prosty w swoim tragizmie jak człowiekowi, o którym mówię, temu najniewinniejszemu z poszukiwaczy przygód, wyrzuconemu przez morze w zakątku zatoki prawie że widocznym z tego okna.

Ów człowiek nie wiedział, jak się nazywał jego okręt. Z czasem odkryliśmy, że nie wiedział, iż w ogóle okręty mają nazwy „jak chrześcijanie”, a gdy pewnego dnia ujrzał ze szczytu Talfourd Hill morze rozpostarte przed sobą, zapatrzył się w dal, ogarnięty szalonym zdumieniem, jakby nigdy w życiu nie widział nic podobnego. I pewnie tak było. O ile się mogłem dorozumieć,