Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

w jakim pozwalamy sobie na wniknięcie w ten fakt... 414.

My nieliczni czy mnodzy, którzy się ważymy znów żyć w świecie odmoralizowanym, my poganie z wyznania: pierwsi prawdopodobnie jesteśmy, którzy pojmują, czym jest wiara pogańska: być zmuszonym do wyobrażania sobie istot wyższych niż człowiek, lecz poza dobrem i złem; i każde „wyższym być” oceniać zarazem jako „być niemoralnym”.

415.

Wyłączne zajmowanie się sprawami moralnymi sprowadza umysł do rzędu niższego: dowodzi to braku w nim instynktu praw wyjątkowych, à parte, poczucia wolności natur twórczych, „dzieci boskich” (lub diabelskich). Przy tym obojętna, czy się głosi moralność panującą, czy też przykłada własny ideał gwoli krytyce moralności panującej: przez to należy do stada — chociażby był najwyższą jego potrzebą, „pasterzem”...

416.

Są tacy, którzy starają się wynaleźć, gdzie znajduje się coś niemoralnego. Kiedy wydają sąd: „to jest niesprawiedliwie”, sądzą, że należy to usunąć i zmienić. Odwrotnie, ja nie znajduję nigdzie spokoju, póki wobec jakiejś sprawy nie wyjaśnię sobie, co jest w niej niemoralnego. Skoro wydobędę to, równowaga mi powraca.

417.

Komu cnota łatwo przychodzi, ten w dodatku jeszcze sobie z niej żartuje. Powagi w cnocie zachować nie można: osiąga się ją i przez nią przeskakuje — w co? W diabelskość.

Jak inteligentnymi stały się tymczasem wszystkie nasze złe skłonności i popędy! Jak wiele ciekawości naukowej męczy je! Tyleż wędek poznania!

418.

„Obiektywizm” w filozofie: moralny indyferentyzm względem siebie, ślepota na dobre i złe skutki: nieprzebieranie między środkami niebezpiecznymi; perwersyjność i wielorakość charakteru uznawana za zaletę i wyzyskiwana.

Moja głęboka obojętność względem siebie: nie pragnę żadnej korzyści ze swego poznania i nie usuwam się też przed szkodami, które mi ono wyrządza. Tutaj włączam i to, coby można było nazwać zepsuciem charakteru; obojętny jestem na tę perspektywę: posługuję się swoim charakterem, lecz nie myślę ani go zrozumieć, ani zmieniać — osobista kalkulacja cnoty ani przez chwilę nie przychodziła mi do głowy. Wydaje mi się, iż wrota poznania przed sobą zamyka, kto interesuje się swoim wypadkiem osobistym — lub chociażby „zbawieniem swej duszy”!... Moralności swojej zbyt uroczyście brać nie należy i skromnego prawa do jej przeciwieństwa odejmować sobie pozwalać nie trzeba...

Trzeba, być może, w tym wypadku przypuszczać rodzaj odziedziczonego bogactwa moralnego: wyczuwa się, że można wiele z tego strwonić i przez okno wyrzucić, nie ubożąc się przy tym szczególniej. Nigdy nie odczuwać pokusy „podziwiania pięknych dusz”; uważać się zawsze za wyższego nad nie. Potwory cnoty spotykać z wewnętrznym szyderstwem; déniaiser la vertu225 — ukrytym zadowoleniem.

Wkoło siebie samego się toczyć; żadnych pragnień stania się „lepszym” lub w ogóle tylko „innym”. Samemu być w tym zanadto zainteresowanym, żeby nie zarzucać na rzeczy macek i sieci wszelkiej moralności.

419.

Rozmyślanie nad kwestiami najogólniejszymi jest zawsze objawem zacofania: np. najdalsze pragnienia względem ludzkości nigdy właściwie przez filozofów nie były uważane za problemat. O „poprawianiu” człowieka wszyscy oni stanowią naiwnie, jak gdybyśmy, dzięki jakiejś intuicji, byli wyniesieni ponad pytajnik, dlaczego „poprawiać”? O ile jest do życzenia, żeby człowiek stawał się cnotliwszym? Lub mądrzejszym, lub szczęśliwszym? Zgodziwszy się, że w ogóle nie znamy „dlaczego?” przeznaczenia człowieczego, żadne z takich pragnień nie ma sensu; i jeżeli się chce jednego, kto wie? może się nie ma wtedy prawa chcieć drugiego? Czy pomnożenie cnotliwości daje się jednocześnie pogodzić z pomnożeniem mądrości i wniknięcia? Dubito; aż zanadto będę miał okazji dowiedzenia czegoś przeciwnego. Czy cnotliwość jako cel, w sensie ścisłym, nie była dotychczas rzeczywiście w sprzeczności ze szczęśliwością? Czyż nie potrzebuje ona z drugiej strony nieszczęścia, niedostatku i samoumartwiania jako koniecznego środka? I jeśliby najwyższe wniknięcie było celem, czyby nie trzeba było wtedy właśnie pomnożenia szczęścia się wyrzec? I niebezpieczeństwo, przygody, niedowierzanie i pokusę obrać jako drogę do wnikania?... A jeśli szczęścia się pragnie, tedy trzeba chyba do „ubogich duchem” się przyłączyć.

420.

Schopenhauer wykładał wysoki intelektualizm jako zerwanie z wolą; nie chciał widzieć oswobodzenia się od przesądów moralnych, towarzyszącego rozpętaniu się ducha wielkiego, typowej niemoralności geniuszu; sztucznie ustanowił to, co sam czcił jedynie, moralną wartość „wyjścia poza siebie”, także jako warunek duchowej działalności, „obiektywnego” wejrzenia. Nawet w sztuce „prawda” występuje po odciągnięciu woli...

Poprzez wszelką idiosynkrazję226 moralną widzę z gruntu odmienne szacowanie wartości: nie znam takiego niedorzecznego rozdziału między „geniuszem” a światem woli moralnej i immoralnej. Człowiek moralny jest niższą odmianą niż człowiek niemoralny, odmianą słabszą; ba — z moralności nawet jest typem, tylko nie typem swoim własnym; jest kopią, dobrą kopią w najlepszym razie — miara jego wartości znajduje się zewnątrz niego. Cenię człowieka według quantum227 mocy i pełni jego woli: nie zaś według osłabienia i wygaśnięcia jej; filozofię, która uczy zaprzeczania woli, uważam za naukę poniżania i oczerniania... Cenię moc woli podług tego, jak wiele może znieść oporu, bólu, tortur i umie je obrócić na swą korzyść; nie poczytuję istnieniu za zarzut jego charakteru złego i bolesnego, lecz czerpię stąd nadzieję, że kiedyś będzie ono gorsze i boleśniejsze niż dotychczas...

Szczytem duchowym, jaki wyimaginował Schopenhauer, było to, żeby dojść do poznania, iż nic nie ma sensu, krótko mówiąc, to poznać, co instynktownie człowiek dobry sam przez się czyni... Neguje on, żeby mogły istnieć wyższe rodzaje intelektu — wniknięcie swoje uważał za non plus ultra... Obok Schopenhauera chciałbym scharakteryzować Kanta (Goethego ustęp o złu radykalnym): nic greckiego, absolutnie antyhistoryczny (ustęp o Rewolucji francuskiej) i fanatyk moralności. I u niego także na tylnym planie świętość... Potrzebna mi krytyka świętego...

421.

Schopenhauer wypowiada życzenie, żeby łajdaków kastrowano, a gęsi zamykano w klasztorze: z jakiego punktu widzenia życzyć by sobie tego było można? Łajdak to ma przed innymi, iż nie jest mierny; a głupi to przed nami, iż nie cierpi na widok mierności... Bardziej by było do życzenia, żeby przepaść stała się większą — żeby łajdactwo i głupota wzrastały... W ten sposób rozszerzyłaby się natura ludzka... Wreszcie jest to nawet i konieczne; dzieje się tak i nie czeka, czy chcemy tego lub nie. Głupota, łajdactwo rosną: należy to do „postępu”.

422.

Kramarska filozofia pana Spencera: zupełny brak ideału, oprócz ideału człowieka miernego. Instynkt zasadniczy wszystkich filozofów, historyków i psychologów: wszystko, co jest cennego w człowieku, sztuka, historia, nauka, religia, technika, musi być dowiedzione, jako moralnie cenne, moralnie uwarunkowane przez swoje cele, środki i rezultaty. Wszystko pojmować pod kątem najwyższej wartości: jak np. pytanie Rousseau w stosunku do cywilizacji „stajeż się człowiek przez nią lepszy?” — pytanie komiczne, ponieważ jasne jak na dłoni, że rzecz się ma przeciwnie i że to właśnie przemawia na korzyść cywilizacji. Tutaj duchowość umieszczono o wiele niżej pod dobrocią: najwyższą jej wartością (np. sztuki) byłoby doradzać, przygotowywać zwrot moralny: absolutne panowanie wartości moralnych...

423.

Przeciw czemu protestuję? Żeby tej małej, spokojnej mierności, tej równowagi duszy, która nie zna wielkich popędów wielkiego nagromadzenia sił, nie brano za coś wysokiego, ba, nawet zgoła za miarę człowieka. Bacon z Verulam228 mówi: „Infimarum virtutum apud vulgus laus est, mediarum admiratio, supremarum sensus nullus229”. Owóż chrześcijanizm, jako religia, należy do vulgus: dla najwyższego rodzaju virtus zmysłu nie posiada.

424.

Oceniać wartość człowieka według tego, czy ludziom przynosi pożytek, czy ich przyprawia o koszty lub czy im szkodzi: znaczy to samo, ani mniej, ani więcej, co oceniać dzieło sztuki według skutków, które wywiera. Ale przez to zgoła nie dotyka się wartości człowieka w porównaniu z innymi ludźmi. Moralne szacowanie wartości, o ile jest społeczne, mierzy człowieka bezwzględnie według jego skutków. Człowieka ze swoim własnym smakiem na końcu języka, człowieka zamkniętego i skrytego w swej samotności, nieudzielającego się i niedającego się udzielić — nieobliczalnego, a więc wyższego, w każdym razie innej species: jakżeż chcecie go oceniać, kiedy poznać, kiedy go porównywać nie możecie?

Moralna ocena wartości pociągnęła za sobą największe stępienie sądu: wartość człowieka samego przez się została niedoceniona, niemal przeoczona, niemal zaprzeczona. Pozostałość naiwnej teologii: wartość człowieka tylko ze względu na ludzi.

425.

Występni i nieochełznani230: ich wpływ deprymujący na wartość żądz. Straszliwe barbarzyństwo obyczajów jest tym, co, szczególniej w wiekach średnich, zmusza do prawdziwego „związku cnoty” — obok równie straszliwej przesady w tym, co stanowi wartość człowieka. Walcząca „cywilizacja” (oswojenie) potrzebuje żelaza i tortur wszelkiego rodzaju, aby się ostać przed straszliwością i drapieżnością natury.

Tutaj pomieszanie jest zupełnie naturalne, chociaż wywiera wpływ najgorszy: to, czego ludzie, posiadający moc i wolę, mogą wymagać od siebie, stanowi miarę tego, co sobie przyznawać mogą. Natury takie są przeciwieństwem występnych i nieochełznanych, chociaż w pewnych okolicznościach popełniają rzeczy, dla których człowiek lichszy byłby przekonany o występność i nieumiarkowanie.

Tutaj nadzwyczaj szkodzi pojęcie o „równości ludzi wobec Boga”; zabroniono postępków i sposobu myślenia, które, same w sobie, należą do prerogatyw ludzi silnych i udanych — jak gdyby one same przez się nie były godne człowieka. Osławiono wszystkie tendencje ludzi silnych, wystawiając jako normę wartości środki zabezpieczające najsłabszych (przeciw najsłabszym również).

Pomieszanie zachodzi tak daleko, że właśnie największych wirtuozów życia (których panowanie nad sobą stanowi najostrzejsze przeciwieństwo z występnymi i nieochełznanymi) piętnowano najgorszymi wyrazami. Jeszcze dziś mniema się, że należy potępiać jakiegoś Cezara Borgię; jest to po prostu śmieszne. Kościół wyklinał cesarzy niemieckich dla ich występków: jak gdyby jakiś mnich lub kapłan miał prawo zabierać głos także w tym, czego taki Fryderyk Drugi może żądać od siebie. Don Juana wysłano do piekła: jest to bardzo naiwne. Czyście zauważyli, że w niebie brak zgoła ludzi interesujących?... To tylko wskazówka dla kobietek, gdzie najpewniej znajdą swe zbawienie... Jeśli się pomyśli cokolwiek konsekwentniej i krom tego z pogłębionym wniknięciem w to, czym jest „człowiek wielki”, wtedy nie będzie ulegać żadnej wątpliwości, że kościół wszystkich „ludzi wielkich” wysyła do piekła — że walczy przeciw wszelkiej „wielkości w człowieku”...

426.

Przede wszystkim, moi panowie cnotliwcy, nie macie wyższości nad nami: chcemy nauczyć was pięknie skromności: nędzne to samolubstwo i przebiegłość doradzają wam waszą cnotę. I jeślibyście mieli więcej siły i odwagi, nie zniżylibyście się w ten sposób do poziomu cnotliwych zer. Robicie z siebie to, co możecie: po części co musicie — do czego was wasze warunki zmuszają — po części co wam sprawia przyjemność, po części co wam się wydaje pożytecznym. Lecz jeśli czynicie tylko to, co jest zgodne z waszymi skłonnościami lub czego od was wymaga konieczność, lub co wam korzyść przynosi, nie macie prawa ani chwalić się, ani być chwalonymi... Jest się z gruntu maleńkim rodzajem człowieka, jeśli się jest tylko cnotliwym: nic nie powinno pod tym względem w błąd wprowadzać! Ludzie, pod jakimkolwiek względem wybitni, nie byli nigdy takimi osłami cnotliwymi: ich instynkt najwnętrzniejszy, instynkt ich quantum231 mocy, nie wychodził w ten sposób na swoim: kiedy tymczasem wasza minimalność mocy nic wam nie ukazuje bardziej roztropnym niż cnotę. Lecz wy macie za sobą liczbę: i o ile chcecie tyranizować nas, chcemy walczyć z wami...

427.

Dziś rozpowszechniła się w społeczeństwie wielka ilość względności, taktu i oszczędzania, uprzejmego powstrzymywania się przed cudzymi prawami, nawet przed cudzymi pretensjami; wiele znaczy pewnego rodzaju życzliwa ocena instynktowna ludzkiej wartości w ogóle, wyrażająca się w zaufaniu i kredycie wszelkiego rodzaju. Szacunek dla ludzi — i nie tylko dla ludzi cnotliwych — jest, być może, pierwiastkiem, który nas najsilniej dzieli od chrześcijańskiego oceniania wartości. Odczuwamy sporą dozę ironii, kiedy słyszymy, iż jeszcze głoszą moralność, poniża się w naszych oczach i staje komicznym, kto moralność głosi.

Ten liberalizm moralny należy do najlepszych oznak naszego czasu. Jeśli spotykamy wypadki, gdzie go brak stanowczo, tedy wydaje się nam to jakby chorobą (Carlyle w Anglii, Ibsen w Norwegii, pesymizm schopenhauerowski w całej Europie). Jeśli cokolwiek może pogodzić z naszą epoką, to wielkie quantum232 immoralności, na które ta sobie pozwala, nie myśląc z tego powodu o sobie gorzej. Przeciwnie! Cóż bowiem stanowi wyższość kultury nad brakiem kultury? Odrodzenia np. nad wiekami średnimi? Zawsze tylko to jedno: wielkie quantum immoralności, na które sobie ono pozwala. Stąd z koniecznością wypływa, czym wszystkie szczyty rozwoju ludzkiego muszą się przedstawiać oczom fanatyków moralności: jako non plus ultra zepsucia (przypomnieć sobie należy sąd Savanaroli o Florencji, sąd Platona o Atenach Peryklesowych, sąd Lutra o Rzymie, sąd Rousseau o społeczeństwie wolteriańskim, niemiecki sąd contra Goethe).

428.

Unaturalnienie człowieka w wieku XIX (wiek XVIII jest wiekiem elegancji, subtelności i sentiments généreux233). Nie „powrót do natury”: bowiem nie było nigdy ludzkości naturalnej. Scholastyka wartości nienaturalnych i przeciwnych naturze jest regułą, jest punktem wyjścia; do natury przychodzi człowiek po długiej walce — nie „wraca” nigdy... Natura: tzn. ważyć się na to, żeby być niemoralnym jak natura.

Jesteśmy grubsi,