Płomienie - Stanisław Brzozowski (chcę przeczytać książkę w internecie .TXT) 📖

href="part12.xhtml#anchor-456">456. pożałujtie (ros.) — proszę ze mną. [przypis edytorski]

457. subiekt (daw.) — sprzedawca. [przypis edytorski]

458. Trzeci Wydział — oficjalnie: III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości, stanowiący najwyższy organ tajnej policji Imperium Rosyjskiego, utworzony w 1826, zajmujący się m.in. zbieraniem informacji o tajnych stowarzyszeniach i inwigilacją podejrzanych; w 1881 jego obowiązki przejęła Ochrana. [przypis edytorski]

459. fracht — tu: list przewozowy, zawierający opis i wartość przewożonych towarów oraz dane nadawcy i odbiorcy, często stanowiący podstawę dla służb celnych do kontroli i pobrania opłat. [przypis edytorski]

460. Nadieżda Lebiedziewa — zapewne mowa o Tatianie Iwanownie Lebiediewej (1850–1887), rosyjskiej rewolucjonistce, działaczce Narodnej Woli, aresztowanej po udanym zamachu na cara w 1881, skazanej na karę śmierci, zamienioną potem na dożywotnią katorgę. [przypis edytorski]

461. Czawczewadze — popr.: Czawczawadze, nazwisko gruzińskiej rodziny książęcej; trudno jednak ustalić tożsamość wskazanej osoby. [przypis edytorski]

462. rotmistrz — stopień wojskowy w kawalerii, odpowiednik kapitana. [przypis edytorski]

463. mat — stopień podoficerski we flocie, odpowiadający kapralowi w wojskach lądowych. [przypis edytorski]

464. Wasze błagorodie (ros.) — wielmożny panie; tytuł stosowany w carskiej armii przy zwracaniu się do oficerów do podpułkownika włącznie. [przypis edytorski]

465. którąm znał — inaczej: którą znałem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

466. heraldia, popr.: heroldia — po powstaniu listopadowym dekretem carskim powołano, na wzór analogicznej instytucji rosyjskiej, Heroldię Królestwa Polskiego (1836–1861), która zajmowała się sprawdzaniem dowodów szlachectwa i prowadzeniem ksiąg szlachty; po rozwiązaniu instytucji jej dokumenty trafiły do Petersburga. [przypis edytorski]

467. Allez plus vite, plus vite (fr.) — jedź szybciej, szybciej. [przypis edytorski]

468. prawowied (ros.) — znawca prawa, wykształcony prawnik. [przypis edytorski]

469. Czaadajew, Piotr Jakowlewicz (1794–1856) — rosyjski filozof i publicysta. W 1836 publikacja gazetowa pierwszego z jego Listów filozoficznych, wychwalających idee Europy Zachodniej i skrajnie krytycznych wobec Rosji, spowodowała skandal i interwencję cara Mikołaja I. Gazetę zamknięto, Czaadajew został uznany za niepoczytalnego i umieszczony w areszcie domowym, w którym poddano go przymusowemu leczeniu. Zakazano jakichkolwiek jego publikacji i z nim związanych. [przypis edytorski]

470. nowej rangi, nieprzewidzianej przez Piotra Wielkiego — car Piotr I wprowadził tabelę rang urzędniczych, jednolity schemat stopni urzędniczych i oficerskich, funkcjonujący, z nowelizacjami, do końca caratu. [przypis edytorski]

471. Czworonogi gotują wielki proces — był to tzw. proces 193, w którym oskarżono narodników o szerzenie rewolucyjnej propagandy wśród chłopów, odbywający się od października 1877 do stycznia 1888; spośród licznych aresztowanych w l. 1873–77 przesłuchano ok. tysiąca osób, postawiono przed sądem 193 osoby; proces szeroko komentowała prasa zagraniczna. [przypis edytorski]

472. karetka — tu: karetka więzienna, pojazd przeznaczony do przewozu aresztowanych i więźniów. [przypis edytorski]

473. raskolnicy (z ros.) — dosł: rozłamowcy; dawne, pejoratywne określenie staroobrzędowców, starowierców. [przypis edytorski]

474. Poleżajew, Aleksandr Iwanowicz (1805–1838) — poeta rosyjski, romantyk; za napisanie autobiograficznego poematu satyrycznego Saszka (1825, wyd. 1861 w Londynie), w którym opisywał swoje życie studenckie, przymusowo wcielony do wojska. [przypis edytorski]

475. Bardina, Sofia Iłłarionowna (1853–1883) — rosyjska działaczka ruchu narodników, w 1877 skazana w moskiewskim „procesie 50”, w 1880 uciekła z katorgi za granicę. [przypis edytorski]

476. siostry Lubatowicz — ros. działaczki ruchu narodników, skazane w tzw. procesie 50 na zesłanie: Olga Spirydowna Lubatowicz (1854–1917), która po ucieczce i powrocie do kraju wstąpiła do Narodnej Woli, oraz jej siostra Wiera Spirydowna Lubatowicz (1855–1907). [przypis edytorski]

477. Czajkowski, Nikołaj Wasiliewicz (1851–1926) — ros. rewolucjonista, związany z narodnikami, później z eserowcami; podczas studiów dołączył do rewolucyjnego koła studentów, zwanego później „kółkiem Czajkowskiego”, zajmującego się samokształceniem oraz drukowaniem i dystrybucją literatury naukowej i rewolucyjnej. [przypis edytorski]

478. Wenus z Milo — słynna marmurowa rzeźba z końca II w. p.n.e., przedstawiająca półnagą grecką boginię miłości Afrodytę (rzymska Wenus), znaleziona na wyspie Milo w 1820, eksponowana w Luwrze; ręce posągu nie zachowały się. [przypis edytorski]

479. barysznia (ros.) — panna, panienka. [przypis edytorski]

480. Wenera Medycejska, dziś zwykle: Wenus Medycejska — marmurowy posąg nagiej bogini Afrodyty, będący kopią brązowej rzeźby Praksytelesa Afrodyta z Knidos; znaleziony w Rzymie, trafił do kolekcji Medyceuszy. [przypis edytorski]

481. Labruyère a. La Bruyère, Jean de (1645–1696) — francuski pisarz, moralista, autor Charakterów, w którym przedstawił różnorodne typy ludzkie i krytykę ówczesnego społeczeństwa. [przypis edytorski]

482. que le paysan est aussi un homme (fr.) — że chłop też jest mężczyzną. [przypis edytorski]

483. niwa (daw.) — pole, ziemia uprawna. [przypis edytorski]

484. Myszkin, Hipolit Nikitycz (1848–1885) — ros. rewolucjonista, narodnik; prowadził tajną drukarnię, po jej wykryciu uciekł za granicę, powrócił w 1875 z zamiarem uwolnienia Czernyszewskiego; jako oskarżony w tzw. „procesie 193” 27 XI 1877 wygłosił płomienną mowę demaskującą carat, opublikowaną przez prasę światową; skazany na katorgę, następnie osadzony w Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie został rozstrzelany za znieważenie nadzorcy. [przypis edytorski]

485. bon ton (fr.) — dosł.: dobry ton; umiejętność zachowania się, dobre maniery. [przypis edytorski]

486. stenografista — dziś: stenograf, osoba notująca metodą stenografii, tj. zapisująca systemem skrótów; przed rozpowszechnieniem techniki nagrań dźwiękowych stenografia była popularną metodą w pracy protokolantów, dziennikarzy i sekretarek, stosowano ją także w wojsku. [przypis edytorski]

487. zjazd ziemski — zjazd ziemian, mieszczan i zamożnych chłopów należących do danego ziemstwa (organu samorządowego wprowadzonego w części guberni carskiej Rosji), decydujący o najważniejszych sprawach lokalnych. [przypis edytorski]

488. Flerowski (pseud.), właśc. Wasilij Wasiljewicz Berwi (1829–1918) — rosyjski socjolog, publicysta, narodnik; autor m.in. książki Sytuacja klasy robotniczej w Rosji (1869) oraz Abecadła nauk społecznych (1871); wywarł duży wpływ na uczestników „wędrówek w lud”. [przypis edytorski]

489. Korolenko, Władimir Gałaktionowicz (1853–1921) — rosyjski pisarz ukraińsko-polskiego pochodzenia, publicysta i dziennikarz. W tekście mowa o opowiadaniu В дурном обществе (W złym towarzystwie, 1885). [przypis edytorski]

490. Iżeś mnie zrozumieć chciała — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: iż chciałaś mnie zrozumieć, że chciałaś mnie zrozumieć. [przypis edytorski]

491. bieżyć (daw.) — biec, śpieszyć, iść. [przypis edytorski]

492. satrapa — namiestnik prowincji (satrapii) w starożytnej Persji, który posiadał uprawnienia administracyjne, sądowe i wojskowe; synonim tyrana. [przypis edytorski]

493. bilet prostytutki — od 1843 prostytucja w Imperium Rosyjskim była legalna; prostytutki rejestrowano w komisjach medyczno-policyjnych i zamiast paszportów wewnętrznych wydawano im specjalne dokumenty, zwane potocznie „żółtymi biletami”. [przypis edytorski]

494. policmajster (z niem.) — naczelnik policji. [przypis edytorski]

495. Pisacane, Carlo (1818–1857) — włoski rewolucjonista, historyk; bohater walk narodowo-wyzwoleńczych, w 1849 naczelny dowódca sztabu armii Republiki Rzymskiej. [przypis edytorski]

496. około (daw.) — w pobliżu. [przypis edytorski]

497. Anhelli — poemat prozą Juliusza Słowackiego, w którym tytułowy bohater podróżuje po Syberii i spotyka polskich zesłańców. [przypis edytorski]

498. Eloe — postać z poematu Anhelli Słowackiego, kobiecy anioł, wcielenie litości, opiekunka grobów zesłańców. [przypis edytorski]

499. Jakuci — naród turecki zamieszkujący wsch. Syberię. W carskiej Rosji zamieszkiwana przez nich kraina, Jakucja, była od XIX w. miejscem karnego zesłania. [przypis edytorski]

500. papież — wówczas Pius IX, konserwatysta. [przypis edytorski]

501. cesarzowa Eugenia — Eugenia María Ignacia Augustina de Palafox y KirkPatrick (1826–1920), żona cesarza Napoleona III, ostatnia monarchini francuska (1853–1871). [przypis edytorski]

502. klejnot — tu: herb szlachecki. [przypis edytorski]

503. kacap (pogardl.) — Rosjanin. [przypis edytorski]

504. francuska choroba (pot.) — kiła, choroba weneryczna. [przypis edytorski]

505. chodaczkowy szlachcic — ubogi, prosty szlachcic. [przypis edytorski]

506. mila — daw. miara odległości o różnej wartości; mila rosyjska wynosiła ok. 7,5 km. [przypis edytorski]

507. zbudowanie — tu: budujące, ulepszające moralnie nauczanie. [przypis edytorski]

508. farmazon (z fr. franc-maçon) — wolnomularz, mason; także: wolnomyśliciel, liberał, niedowiarek. [przypis edytorski]

509. Kirgiza albo Buriata — Kirgizowie: naród turecko-mongolski zamieszkujący gł. Kirgistan, w większości wyznający islam; Buriaci: naród mongolski zamieszkujący region jez. Bajkał, w większości wyznający szamanizm i lamaizm (buddyzm tybetański). [przypis edytorski]

510. Sołowjow, Aleksandr Konstantynowicz (1846–1879) — rosyjski rewolucjonista-narodnik; działając na własną rękę, 20 kwietnia 1879 dokonał nieudanego zamachu na cara Aleksandra II, został pojmany i stracony. [przypis edytorski]

511. Goldenberg, Grigorij Dawidowicz (1855–1880) — rosyjski rewolucjonista, członek Narodnej Woli; w lutym 1879 zastrzelił gubernatora Charkowa, księcia Kropotkina, w listopadzie uczestniczył w przygotowaniach do zamachu na Aleksandra II; aresztowany, popełnił samobójstwo w więzieniu. [przypis edytorski]

512. Michajłowski, Nikołaj Konstantynowicz (1842–1904) — rosyjski socjolog, publicysta i krytyk literacki; jeden z głównych ideologów narodnictwa; współtwórca (razem z P. Ławrowem) tzw. socjologii subiektywnej, wg której czynnik subiektywny, jakim jest wola ludzka, może świadomie i skutecznie kierować procesem rozwoju społecznego, utworzonej w opozycji do koncepcji bezosobowego postępu przebiegającego wg obiektywnych praw; autor artykułu Bohater i tłum (1882), w którym uznawał masy za bierne, w ważnych momentach zdolne do zbiorowego czynu pod psychologicznym wpływem osób postrzeganych jako stojące na czele, niekoniecznie wybitnych. [przypis edytorski]

513. antropocentryzm (filoz.) — przekonanie, wg którego człowiek to ośrodek świata, a wszystko w przyrodzie dzieje się ze względu na niego. [przypis edytorski]

514. epigon (z gr.: później urodzony) — mało zdolny naśladowca, następca wielkich poprzedników. [przypis edytorski]

515. rentier — osoba utrzymująca się z odsetek od kapitału ulokowanego w banku lub na giełdzie. [przypis edytorski]

516. filisteria (rzad.) — filisterstwo, sposób myślenia cechujący filistrów; filister (pogardl.) : mieszczuch o ograniczonych horyzontach, prozaiczny materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

517. protagonista — w staroż. teatrze greckim: pierwszy aktor, prowadzący dialog z chórem; dziś: osoba odgrywająca główną rolę; przywódca. [przypis edytorski]

518. Achilles (mit. gr.) — syn Peleusa, króla Ftyi, i Tetydy, boginki morskiej, najdzielniejszy z Greków walczących w wojnie trojańskiej; kiedy Agamemnon, wódz naczelny wyprawy trojańskiej, musiał zwrócić wolność swojej brance, Chryzeidzie, i w zamian zabrał ulubioną brankę Achillesa, Bryzeidę, zagniewany Achilles zaprzestał udziału w wojnie; ponownie podjął walkę, dopiero gdy zginął jego przyjaciel Patrokles. [przypis edytorski]

519. szarpie — dawny materiał na opatrunki sporządzany z nitek wyskubywanych z kawałków płótna. [przypis edytorski]

520. Orsini, Felice (1819–1858) — włoski rewolucjonista, organizator nieudanego zamachu na cesarza francuskiego Napoleona III Bonaparte. [przypis edytorski]

521. Traugutt, Romuald (1826–1864) — polski generał, dyktator powstania styczniowego, stracony przez powieszenie w okolicy Cytadeli Warszawskiej. [przypis edytorski]

522. Worcell, Stanisław Gabriel (1799–1857) — działacz polit. i publicysta, krzewiciel idei socjalizmu utopijnego; uczestnik powstania listopadowego; na emigracji był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, następnie jednym z założycieli Gromad Ludu Polskiego, należał do Zjednoczenia Emigracji; współpracował z Mazzinim i Hercenem. [przypis edytorski]

523. Turgieniew, Iwan (1818–1883) — pisarz rosyjski, przedstawiciel realizmu, mistrz analizy psychologicznej, autor m. in. powieści Ojcowie i dzieci (1862). [przypis edytorski]

524. non plus ultra (łac.) — nic ponadto; nieprzekraczalna granica; tu: szczyt doskonałości. [przypis edytorski]

525. burłak — robotnik rzeczny w dawnej Rosji, pracujący przy wiosłach lub holowaniu statków na linie. [przypis edytorski]

526. Bayard, Pierre du Terrail de (1473–1524) — utalentowany francuski dowódca wojskowy, owiany legendą „rycerz bez strachu i skazy”. [przypis edytorski]

527. Kobylański, Ludwik (1859–1886) — rewolucjonista, uczestnik zamachu na gubernatora Charkowa, księcia Kropotkina; aresztowany, osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej, następnie w Szlisselburskiej, gdzie zmarł. [przypis edytorski]

528. Kromwell, właśc. Cromwell, Oliver (1599–1658) — polityk ang., główna postać angielskiej wojny domowej (1642–1651, zw. też rewolucją angielską), zyskał znaczenie jako zwycięski dowódca, który rozgromił siły rojalistów, stłumił powstanie w Szkocji oraz krwawo ujarzmił Irlandię; doprowadził do postawienia przed Najwyższym Trybunałem Sądowym króla Karola I Stuarta, który został publicznie ścięty 30 I 1649, co oznaczało obalenie monarchii i ustanowienie republiki w Anglii; od 1653 jako lord protektor sprawował dyktatorskie rządy. [przypis edytorski]

529. Magna Charta [Libertatum] — Wielka Karta [Swobód], akt wydany w Anglii w 1215 przez króla Jana bez Ziemi, pod naciskiem możnowładztwa wzburzonego samowolą władcy, ograniczający władzę królewską i określający przywileje i swobody poddanych; w ustawodawstwie anglosaskim uznawana za fundament porządku konstytucyjnego i gwarancję wolności obywatelskich, a także za początek parlamentarnej demokracji brytyjskiej. [przypis edytorski]

530. Zasulicz, Wiera Iwanowna (1849–1919) — rosyjska marksistka, pisarka i rewolucjonistka; w 1878 postrzeliła i ciężko zraniła gubernatora Sankt Petersburga, ponieważ wcześniej kazał wychłostać jednego z więźniów politycznych za brak szacunku; podczas głośnego procesu została uniewinniona. [przypis edytorski]

531. jurodiwyj (ros.) —