Płomienie - Stanisław Brzozowski (chcę przeczytać książkę w internecie .TXT) 📖

tarczą albo na tarczy — sentencja pożegnania wojownika wyruszającego na wojnę w Sparcie oznaczająca życzenie powrotu zwycięzcą albo poległym, ponieważ uciekając, żołnierze porzucali tarcze, aby lżej im było biec, natomiast poległych znoszono z pola bitwy, używając tarczy jako noszy. [przypis edytorski]

281. sylfida — żeńska postać sylfa, tj. duszka uosabiającego żywioł powietrza; przen. kobieta smukła, delikatna, pełna wdzięku. [przypis edytorski]

282. Hiperborejczycy (mit. gr.) — mieszkańcy legendarnej Hyperborei, krainy daleko na północy, położonej za siedzibą Boreasza, boga wiatru północnego. [przypis edytorski]

283. Puszkin, Aleksandr Siergiejewicz (1799–1837) — rosyjski poeta, dramaturg i prozaik, najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego. [przypis edytorski]

284. w Rzymie byłby Brutusem, w Grecji Peryklesem, a u nas nie oficerem huzarskim — dwa końcowe wersy z czterowiersza Puszkina pt. Na portret Czaadajewa, ze zmienioną końcówką (w oryginale: a tutaj on [jest] oficerem huzarskim). [przypis edytorski]

285. koleski registrator (ros.) — najniższa ranga w hierarchii urzędniczej w carskiej Rosji. [przypis edytorski]

286. Mikołaj Pawłowicz — car Mikołaj I. [przypis edytorski]

287. Kornelia Afrykańska Młodsza (190–100 p.n.e.) matka Grakchów, wzór matrony rzymskiej, łączącej cnoty żony i matki. [przypis edytorski]

288. Grakchowie — rzym. bracia Tyberiusz Semproniusz Grakchus (ok. 162–133 p.n.e.) i Gajusz Semproniusz Grakchus (ok. 152–121 p.n.e.), trybuni ludowi, którzy przeprowadzili reformy prawa rolnego na rzecz ubogich obywateli; prześladowani przez przeciwników polit., obaj zginęli tragicznie podczas zamieszek. [przypis edytorski]

289. Cezar tu spał i jego losy — parafraza słów Juliusza Cezara (100–44 p.n.e,) skierowanych do sternika, który obawiał się płynąć przez wzburzone morze: „Wieziesz Cezara i jego losy”. [przypis edytorski]

290. Bielinski, Wissarion Grigorjewicz (1811–1848) — rosyjski pisarz, myśliciel, krytyk literacki, przedstawiciel rewolucyjnych demokratów. [przypis edytorski]

291. koturny — obuwie o podwyższonej podeszwie; koturny w staroż. Grecji noszone były przez aktorów, stąd przen.: podniosłość, patos. [przypis edytorski]

292. Abadonna — imię zbuntowanego anioła w wierszu Wasilija Żukowskiego (1783–1852): dowodzi upadłymi aniołami w wojnie przeciwko Bogu, zostaje wygnany na ziemię i pragnie popełnić samobójstwo, jednak jest nieśmiertelny; również imię tytułowego bohatera powieści Nikołaja Polewoja (1796–1846) z roku 1834. [przypis edytorski]

293. citoyen (fr.) — obywatel. [przypis edytorski]

294. symbolum (łac.) — znak, symbol. [przypis edytorski]

295. Zeus (mit. gr.) — najważniejszy spośród bogów olimpijskich; bóg nieba i ziemi, władał piorunami. [przypis edytorski]

296. parol (daw.) — słowo, słowo honoru. [przypis edytorski]

297. Desmoulins, Lucile (1770–1794) — żona francuskiego publicysty i rewolucjonisty Camille’a Desmoulins, aresztowana w 1794 pod zarzutem spisku w celu uwolnienia swego męża (aresztowanego razem z Dantonem) i obalenia republiki, stracona tydzień po nim na gilotynie; jest jedną z bohaterek dramatu Karla Georga Büchnera Śmierć Dantona (1835). [przypis edytorski]

298. Desmoulins, Camille (1760–1794) — adwokat, publicysta i polityk, w czasie rewolucji francuskiej 1789 r. stronnik Dantona i adwersarz Robespierre’a. [przypis edytorski]

299. stójkowy — szeregowy policjant w zaborze rosyjskim. [przypis edytorski]

300. bojarzyn a. bojar — możnowładca ruski. [przypis edytorski]

301. knut — bat, narzędzie chłosty używane w carskiej Rosji. [przypis edytorski]

302. Eskulap (mit. rzym.) — zlatynizowana forma imienia Asklepiosa, greckiego boga sztuki lekarskiej. [przypis edytorski]

303. Sokrates (469–399 p.n.e.) — wybitny filozof gr., żył i zmarł w Atenach, uprawiał filozofię i nauczał, wciągając do dyskusji przechodniów na ulicy. Wśród jego uczniów byli m. in. Platon, Antystenes i Ksenofont. Sokratesowi wytoczono proces o niewyznawanie bogów uznawanych przez państwo i demoralizację młodzieży. Został skazany na śmierć przez wypicie trucizny. Według Platona (dialog Fedon) jego ostatnie słowa przed śmiercią brzmiały: „Nie zapomnijcie koguta ofiarować Asklepiosowi!”. [przypis edytorski]

304. Ksantypa — żona Sokratesa, której późniejsze źródła przypisywały nieznośny charakter. [przypis edytorski]

305. Karamzin, Nikołaj Michajłowicz (1766–1826) — ros. pisarz, publicysta i historyk, reformator rosyjskiego języka literackiego; najważniejszy autor rosyjskiego sentymentalizmu, twórca powieści historycznych oraz apologetycznej Historii państwa rosyjskiego (12 tomów wyd. 1816–1829). [przypis edytorski]

306. szynel — mundurowy płaszcz wełniany, noszony przez wojskowych, policjantów oraz urzędników w Rosji w XIX i na pocz. XX w. [przypis edytorski]

307. Falstaff — fikcyjna postać ze sztuk Szekspira o Henryku IV i w Wesołych kumoszkach z Windsoru: stary, otyły szlachcic, rubaszny, gadatliwy i dowcipny opój. [przypis edytorski]

308. cyrkuł — komisariat policji w Rosji carskiej i w zaborze rosyjskim. [przypis edytorski]

309. bakenbardy — bokobrody. [przypis edytorski]

310. Malczat! (ros.) — milczeć. [przypis edytorski]

311. Nie razsużdat! (ros.) — nie dyskutować. [przypis edytorski]

312. kajet (daw.) — zeszyt. [przypis edytorski]

313. cywilista (daw. gw.) — cywil, osoba nienależąca do uzbrojonej formacji mundurowej; dziś: specjalista prawniczy, znawca prawa cywilnego. [przypis edytorski]

314. aktów — dziś w tym znaczeniu („dokumenty”) D.lm: akt. [przypis edytorski]

315. wieszadło (daw.) — wieszak, mebel z kołkami a. haczykami do zawieszania ubrań. [przypis edytorski]

316. Gogol, Nikołaj (1809–1952) — rosyjski pisarz, publicysta; sięgał po groteskę i fantastykę; jego satyryczna twórczość miała wpływ na rozwój realizmu krytycznego; najwybitniejsze dzieła to komedia Rewizor (1836) i powieść Martwe dusze (1842). [przypis edytorski]

317. kazamaty — podziemne cele w ciężkim więzieniu. [przypis edytorski]

318. Newa — rzeka w Rosji, wypływa z jeziora Ładoga i uchodzi do Zatoki Fińskiej w Sankt Petersburgu. [przypis edytorski]

319. Miedziany jeździec — pot. nazwa pomnika Piotra I w Petersburgu, jednego z symboli miasta. Został odsłonięty w 1782 dla upamiętnienia założyciela miasta. Posąg jeźdźca umieszczony jest na ogromnym postumencie wykonanym z granitowego głazu narzutowego. Jego nazwa upowszechniła się za sprawą poematu Puszkina Jeździec miedziany (Медный всадник, wyd. 1837), zainspirowanego pomnikiem. [przypis edytorski]

320. złom — odłamek, blok skalny. [przypis edytorski]

321. Gmach zbudowałem, co przestoi wieki — nawiązanie do słów rzym. poety Horacego (Pieśń III, 30): „Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu...” (tł. L. Rydel), oraz do faktu, że Piotr I nakazał zbudować miasto Sankt Petersburg, swoją nową stolicę; Na kościach zbudowany...: Petersburg zaplanowano na podmokłym gruncie, jego wybudowanie kosztowało życie tysięcy ściągniętych do przymusowej pracy robotników. [przypis edytorski]

322. zaparty (daw.) — zamknięty. [przypis edytorski]

323. bekiesza (z węg.) — daw. strój męski, płaszcz podszyty futrem, wcięty w talii, ozdobiony szamerunkiem. [przypis edytorski]

324. sebastopolski żołnierz, dziś popr.: sewastopolski — żołnierz, który brał udział w ciężkich walkach w obronie oblężonego Sewastopola podczas wojny krymskiej (1853–1856). [przypis edytorski]

325. lazaret — wojskowy szpital polowy. [przypis edytorski]

326. kantonista — chłopiec wychowywany w tzw. szkołach kantonistów do służby w Armii Imperium Rosyjskiego; po ukończeniu szkoły kantoniści byli obowiązani do odsłużenia w wojsku, tak jak inni poborowi, 25 lat; zgodnie z dekretem carskim z marca 1831 dzieci powstańców listopadowych miały być traktowane jako kantoniści i kierowane do specjalnych batalionów wojsk rosyjskich. [przypis edytorski]

327. partia — w okresie powstania styczniowego: powstańczy oddział partyzancki. [przypis edytorski]

328. Sierakowski, Zygmunt (1827–1863) — polski generał, działacz niepodległościowy, dowódca powstania styczniowego na Żmudzi, naczelnik wojenny województwa kowieńskiego; ciężko ranny w bitwie, został ujęty do niewoli, powieszony w Wilnie. [przypis edytorski]

329. piszczyk (daw., lekcew.) — pisarczyk; niższy urzędnik kancelaryjny, kancelista. [przypis edytorski]

330. taki (reg.) — jednak. [przypis edytorski]

331. puścić czerwonego kogutka — wzniecić pożar, podpalić. [przypis edytorski]

332. imać (daw.) — chwytać. [przypis edytorski]

333. mużyk (ros.) — chłop. [przypis edytorski]

334. siermiężny — tu: noszący siermięgę, dawną chłopską odzież wierzchnią z grubego materiału. [przypis edytorski]

335. jąć (daw.) — chwycić. [przypis edytorski]

336. starowiercy a. staroobrzędowcy — wyznanie powstałe wskutek rozłamu w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, nieuznające reformy liturgicznej z lat 1652–56, upodabniającej obrzędy do greckich; kiedy w 1667 sobór moskiewski uznał stare obrzędy za herezję, władze kościelne i świeckie rozpoczęły masowe prześladowania starowierców; pełnię praw obywatelskich uzyskali w 1905, po wydaniu przez cara Mikołaja II edyktu tolerancyjnego. [przypis edytorski]

337. eter (pot.) — eter dietylowy, łatwopalna ciecz o odurzającym zapachu, mająca właściwości narkotyczne, nasenne i znieczulające; nałogowe wąchanie lub spożywanie eteru to eteromania. [przypis edytorski]

338. Dobrolubow, Nikołaj Aleksandrowicz (1836–1861) — rosyjski publicysta, krytyk literacki i poeta; przedstawiciel rewolucyjnych demokratów. [przypis edytorski]

339. Wesen des Christenthums — pol.: O istocie chrześcijaństwa, książka niem. filozofa Ludwiga Feuerbacha (1804–1872), wyd. w 1841, zawierająca krytykę religii; uważana za najważniejsze dzieło tego autora. [przypis edytorski]

340. spirytualizm (filoz.) — stanowisko głoszące, że realnie istnieją wyłącznie byty duchowe (dusze). [przypis edytorski]

341. materializm (filoz.) — stanowisko głoszące, że jedynym realnie, samoistnie istniejącym bytem jest materia; w szczególności jest ona pierwotna wobec świata duchowego, będącego wytworem przyrody i społeczeństwa i pozostającego w ścisłej wobec nich zależności. [przypis edytorski]

342. fellach — chłop egipski. [przypis edytorski]

343. atawizm — ujawnienie się sposobu zachowania charakterystycznego dla odległych przodków. [przypis edytorski]

344. Suchard, Philippe (1797–1884) — szwajcarski przemysłowiec, producent czekolady. [przypis edytorski]

345. strejk (daw., z ang. strike) — strajk, protest pracujących. [przypis edytorski]

346. table d’hôte (fr.) — posiłki podawane w hotelu, pensjonacie itp. wszystkim gościom o ustalonej porze i w stałej cenie. [przypis edytorski]

347. lektorka — tu: kobieta czytająca komuś na głos. [przypis edytorski]

348. Monsieur Michel Kaniowski, n’ est-ce pas? (fr.) — Pan Michał Kaniowski, nieprawdaż? [przypis edytorski]

349. Non, monsieur, Emanuel Rauh (fr.) — Nie, proszę pana, Emanuel Rauh. [przypis edytorski]

350. Parfaitement, monsieur, c’est la même chose (fr.) — Doskonale, proszę pana, to to samo. [przypis edytorski]

351. fiakier a. fiakr (daw., z fr.) — dorożka; także: dorożkarz, woźnica. [przypis edytorski]

352. purytanie (z łac. puritas: czystość) — wyznawcy purytanizmu, ruchu religijno-społecznego w XVI i XVII-wiecznej Anglii, dążącego do zwiększenia czystości doktrynalnej Kościoła anglikańskiego oraz propagującego wstrzemięźliwy tryb życia. W 1640 zdominowali Izbę Gmin w parlamencie, uchwalili szereg ustaw ograniczających władzę królewską, co doprowadziło do wojny domowej zwanej rewolucją angielską, zakończonej zwycięstwem parlamentarzystów pod przywództwem Olivera Cromwella, publiczną egzekucją króla Karola I Stuarta i ogłoszeniem Anglii republiką (1649). [przypis edytorski]

353. kolonistów amerykańskich — mowa o kolonistach angielskich w Ameryce Płn., którzy zbuntowali się przeciwko monarchii angielskiej i w wyniku tzw. rewolucji amerykańskiej (1775–83) uzyskali niepodległość dla swoich 13 kolonii, które utworzyły republikę federacyjną: Stany Zjednoczone Ameryki. [przypis edytorski]

354. Drugie Cesarstwo Francuskie — okres w historii Francji od koronacji Napoleona III na Cesarza Francuzów (grudzień 1852) do jego detronizacji i proklamowania III Republiki Francuskiej (wrzesień 1870). [przypis edytorski]

355. le vieux Aldy ne danse plus (fr.) — stary Aldy już nie tańczy. [przypis edytorski]

356. Décidément (...) deviens patriarche (fr.) — Zdecydowanie (...) zostanę patriarchą. [przypis edytorski]

357. l’esprit gaulois (fr.) — duch galijski (tu: francuski). [przypis edytorski]

358. le pur sang (fr.) — czysta krew. [przypis edytorski]

359. Komuna Paryska — krwawo stłumione powstanie ludności Paryża w dniach 18 marca–28 maja 1871 roku. [przypis edytorski]

360. zdrój letejski — w mit. gr. Lete to rzeka zapomnienia w podziemnej krainie zmarłych: łyk jej wody miał przynosić duszom utratę pamięci o przeżytym życiu. [przypis edytorski]

361. viens poupoule, viens poupoule (fr.) — chodź laleczko, chodź laleczko. [przypis edytorski]

362. kankan — żywy, skoczny taniec popularny w kabaretach francuskich w 2. poł. XIX w., charakteryzujący się wysokim unoszeniem nóg przez tancerki; był uważany za skandalizujący. [przypis edytorski]

363. francmasoni (z fr. franc-maçons) — dziś: masoni, wolnomularze, tj. członkowie ruchu powstałego w XVIII w., mającego na celu moralne i społeczne doskonalenie człowieka, braterstwo ludzi różnych religii, narodowości i poglądów. [przypis edytorski]

364. Mort à calotins (fr.) — śmierć klechom. [przypis edytorski]

365. Hekate (mit. gr.) — bogini ciemności i magii, pokuty i zemsty. [przypis edytorski]

366. Tu vas défendre ces saletés-là, les saligauds! (fr.) — Będziesz bronił tych plugawców, tych łajdaków! [przypis edytorski]

367. zakrystian — sługa kościelny opiekujący się świątynią, przedmiotami liturgicznymi (naczyniami i szatami) oraz przygotowujący kapłanów do obrzędów w kościele rzymskokatolickim. [przypis edytorski]

368. Rzucisz dom twój