Kiwony - Tadeusz Dołęga-Mostowicz (czytać książki online za darmo .txt) 📖

głosem. — Przyszła mi bowiem myśl, czy nie jest to sylwetka pańskiej babki...

— Zdaje się — wyjąkał Domaszko — że to jest niemożliwe, bo Balladyna była pisana jeszcze w Genewie... Natomiast moja babka poznała wieszcza znacznie później w Paryżu

Czuł się ogromnie zażenowany i gdyby nie otucha, jakiej dodawała mu obecność potomka Skargi, nie umiałby słowa z siebie wydobyć.

Na szczęście przyszło jeszcze dwóch panów: poeta liryczny Wargus i reżyser Markes, uczeń Picassa. Pani domu przywitała się z nimi i zabrała Józefa do dalszego pokoju:

— Nie znoszę tego tłoku — powiedziała bez uśmiechu — usiądziemy tu. Ten pokój robi na mnie bardzo przykre wrażenie i dlatego bardzo go lubię. Uważam, że przykre wrażenia zaostrzają w nas te funkcje intelektu, które nazywam wtórnymi.

— To znaczy? — zaciekawił się Józef, rozglądając się po wygodnym, nowocześnie umeblowanym pokoiku z witrażami treści religijnej w oknach.

— Funkcje wtórne — mówiła pani Krotyszowa — w mojej nomenklaturze oznaczają refleksy myśli świadomych na szarym miąższu podświadomości, przez co wydobywają z niej emanacje o niewiadomym podłożu nawarstwień psychicznych. A w czymże można znaleźć większą rozkosz, niż w męce wyławiania niedających się uplastycznić emanacji drugiej naszej jaźni?

— Mówi pani o rodzaju psychoanalizy? — usiłował połapać się Józef.

— Nie, a raczej tak. W każdym razie nie we freudowskim tego słowa znaczeniu. W tej pracy zapożyczam się u fizyków, transponując ich metody poznawania atomów. Po prostu myśl świadoma spełnia tu rolę promieni „gamma”, którymi bombarduję złoża nieświadomej istności psychicznej, próbując oderwać od niej elektrony półmyśli i półdoznań drzemiące na dnie. Czy nie pociągało to pana nigdy? Czy nie szukał pan warunków najbardziej odpowiednich dla zagłębiania się w te otchłanie drugiego życia? Jest to sport jedynie pasjonujący i jedynie zdolny zastąpić tęsknotę człowieka do wiecznego poznawania.

— Istotnie — przyznał Józef — poznawanie swej natury w jej nieuzewnętrzniających się cechach może pociągać równie silnie jak eksploracje nieznanych lądów, czy poszukiwanie nowych gniazd.

— Bardziej — potrząsnęła głową pani Krotyszowa. — Stokroć bardziej...

Mówiła, a w jej cichy, równomierny, skupiony głos przez niedomknięte drzwi wpadały hałaśliwe okrzyki profesora i śmiech reszty towarzystwa.

Domaszko przyglądał się jej wąskim, subtelnym ustom, gładko zaczesanym włosom koloru hebanu i dłoniom o niezwykle długich i wąskich palcach. Było w niej coś niesamowitego, przerafinowanego, niemal perwersyjnego. W oczach szarych jak dwie wielkie krople rtęci, w nieporuszających się wargach zdawała się kryć jakaś niespodziewana, wulkaniczna siła.

Przypomniał sobie, co mówiono o niej na Wilczej, i doszedł do przekonania, że wszelkie charakterystyki w stosunku do tej kobiety muszą być powierzchowne, przedwczesne i niewyczerpujące. Sam miał uczucie onieśmielenia. Z natężoną uwagą usiłował gonić myśli towarzyszki.

— ...czyż zresztą praca w ogóle istnieje jako pojęcie filozoficzne — mówiła. — Wszystko zależy od zabarwienia emocyjnego i od kierunku impulsów. Czy woli pan Miscatta z jego teorią celowości? Co do mnie, rezygnuję ze skończonego poglądu w każdym zagadnieniu. Skończone, skrystalizowane poglądy są groźnym przeciwnikiem rozsądku, tego jedynego narządu, który pozwala nam kwestionować bezapelacyjnie wnioski rozumu. Gdybym nie obawiała się zbudowania paradoksu, powiedziałbym, że rozsądek przez swą irracjonalność daje właśnie gwarancję racjonalnego ustosunkowania się do wszystkiego, co leży w poznawalności, zmiennej przecież i ulegającej niezliczonym fluktuacjom.

Józef był zmęczony. Odetchnął z ulgą, gdy weszła panienkowata pokojówka z dwiema filiżankami zielonej herbaty. Postawiła tacę między nimi na niskim stoliku i zapytała:

— Czy pan Domaszko, proszę pani, zostanie na seansie?

— Nie, kochanie — po raz pierwszy uśmiechnęła się pani Barbara — dziś mamy przedostatni z serii renesansowej. Pan Domaszko zacznie z nami serię romantyków.

Gdy dziewczyna wyszła, pani Krotyszowa wyjaśniła:

— Mówiłam o seansach spirytystycznych.

— Ach tak?

— Pan nie interesował się spirytyzmem?

— Jak dotychczas...

— Polubi pan to. Ta mała jest świetnym medium.

— Tak? Nie wygląda na to.

— Żaden człowiek nie wygląda na to, czym jest w istocie. Nie zgodzi się pan ze mną?

— No, nie zawsze. Nie w każdym wypadku.

— W każdym — powiedziała po chwili namysłu. — Mówię oczywiście o inteligentnym obserwatorze. Każdy człowiek eksponuje pewien swój obraz i ten, naturalnie, przy obserwacji odrzucamy jako sztuczny. Pod nim odnajdujemy ten, który wydaje się istotny, a nigdy nie bierzemy pod uwagę obrazu bezpośredniego, niezależnego od obiektu.

— Czyli powierzchowności?

— Tak. Ludzie uzewnętrzniają swą treść w najbardziej prymitywnej powierzchowności.

Spojrzał na nią.

— Wiem, o czym pan myśli.

— Chyba nie — uśmiechnął się.

— O mojej powierzchowności?

— Tak — przyznał.

— I cóż pan widzi?

— O, definicja byłaby zbyt trudna.

— Jednakże, w głównych zarysach? — nalegała.

— Doprawdy nie potrafię — jąkał się — robi pani na mnie wrażenie bardzo egzotycznego storczyka.

Zaśmiała się cicho:

— Kiedyś, gdy poznamy się lepiej, pozna pan jego zapach.

Nie wiedział, jak to ma rozumieć, więc milczał.

— Chciałabym tylko wiedzieć, do jakiego typu badaczy pan należy?

— Pod względem?...

— Metody. Czy kraje pan oglądany przedmiot na drobne części, szukając w jego morfologii odpowiedzi na to, czym on jest, czy bierze pan sumę wrażeń w całości.

— To zależy od obiektu.

Do pokoju wszedł redaktor Swojski:

— Nie mogę znaleźć papierosów — powiedział takim tonem, jakby pani domu była winowajczynią.

Józef wydobył papierośnicę, a pani Barbara westchnęła:

— Zostawię panów samych. Mam przecież obowiązki.

Swojski usiadł na jej miejscu i puszczając misterne kółka dymu, zaczął:

— Właściwie mówiąc, od dawna chciałem pana poznać.

— Bardzo mi miło.

— Słyszałem o panu wiele.

— Zapewne od Piotrowicza.

— O nie. Tego, co mówi pan Piotrowicz, nigdy nie biorę serio. Czy pozwoli pan, że będę otwarty?

— Ależ proszę.

— Uważam pana Piotrowicza za człowieka wielkich zalet, ale narwańca.

— O, co to, to tak — westchął Józef.

— Zdaje się, że pan ma dostateczne powody, by być mego zdania?

— Nie poskąpił mi ich.

— Tak, to narwaniec i ma pasję do sądów apodyktycznych. Przyznam, że dziwiłem się temu, że pan jemu powierzył prowadzenie swego pisma.

— Tak się złożyło.

— Z pańskiego wyrazu twarzy wnioskuję, że nie uważa pan tego „złożenia się” za specjalnie korzystne dla siebie.

— Powiedziałbym nieprawdę, gdybym zaprzeczył.

Swojski podciągnął nogawki świetnie zaprasowanych spodni:

— Jeżeli pan nie czuje się zbyt uszczęśliwiony towarzystwem Piotrowicza — powiedział, podnosząc brwi — nie rozumiem, dlaczego pan z nim pozostaje.

— Bo i ja nareszcie przestałem rozumieć. Dlatego też postanowiłem raz wreszcie z tym skończyć.

— A... więc wylewa pan Piotrowicza?

— Jak to wylewam?

— No, daje mu pan dymisję?

Domaszko szeroko otworzył oczy. Rzeczywiście nie rozumiał, co Swojski ma na myśli.

— Przecież pan jest wydawcą „Tygodnika”, pan jest właścicielem tego pisma?

— No tak, dotychczas jeszcze jestem, niestety.

— Dlaczego zatem nie ma pan pozostać nim nadal?

— Bo mi obrzydło, bo mam tego powyżej uszu — zirytował się Józef niepojętnością Swojskiego.

— Ależ panu obrzydło nie pismo, lecz sposób jego redagowania — i dodał po chwili: — najprościej zatem zmienić ten sposób.

— O, proszę pana, zmienić sposób jest nie sposób.

— Więc usunąć Piotrowicza, a powierzyć kierownictwo redakcji komuś, do kogo ma pan zaufanie.

Józefowi nigdy to dotychczas na myśl nie przyszło i teraz był wprost oszołomiony prostotą sytuacji.

Naturalnie! Jest właścicielem Tygodnika” i w każdej chwili ma prawo Piotrowicza usunąć. Tylko, że zrobić to...

— Widzi pan — zaczął — właściwym założycielem jest Piotrowicz.

— Za pańskie pieniądze — podpowiedział Swojski.

— Za moje. Ale... to poza tym mój kolega szkolny. Ja po protu nie umiałbym, nie zdobyłbym się na to, by jemu tak prosto w oczy powiedzieć... Nie, panie, machnę na to ręką i koniec.

— Bardzo się panu dziwię. Przede wszystkim byłaby to dobroczynność i to dobroczynność na rzecz człowieka, który nadużył pańskiego zaufania, nieprawdaż?

— Oczywiście, nadużył. Gdybym wiedział, co on będzie wyprawiał, grosza bym nie dał.

— Właśnie — przytaknął Swojski — po wtóre nie znam cyfry pańskiego majątku, ale sądzę, że w każdym majątku taki dochód, jaki daje pański tygodnik, nie może być pozycją do pogardzenia. Nakład jak na nasze stosunki bardzo duży, a ma wszelkie szanse dalszego wzrostu. Poza tym powinny przyjść ogłoszenia, które obecnie Piotrowicz wystrasza.

— Ja myślę, że wystrasza! Kto zechce dać ogłoszenie do pisma tego rodzaju?!

— Otóż to. Tak się przedstawia strona materialna. Pan daruje, że ośmielam się wtrącić w jego sprawy, ale jako fachowiec...

— O, bardzo pana proszę.

— Zatem, daruje pan, ale wręcz szaleństwem byłoby wyrzekanie się takiego przedsiębiorstwa. A teraz jeszcze cała strona moralna, ideowa, kwestia ratowania placówki kulturalnej! To nie można zlekceważyć.

— Ma się rozumieć — rozłożył ręce Domaszko — lecz ja tego nie zrobię, wprost nie potrafię przyjść do Piotrowicza i powiedzieć: wynoście się.

— No, nie potrzebuje pan sam. Może pan komuś powierzyć wykonanie tej misji. Któż zabroni panu dać plenipotencję panu Iks, czy panu Igrek?

Józef zamyślił się.

Rzeczywiście to byłoby wyjście. Sam mógłby na ten czas wyjechać, choćby za granicę. Gdy wróciłby, już byłoby po operacji.

— Jeżeli pan nie ma nic przeciw szerszemu omówieniu tej sprawy — łagodnie podsunął Swojski — mógłbym ewentualnie odwiedzić pana? Przyznam się, że mnie kwestia „Tygodnika Niezależnego” obchodzi również osobiście.

— Czy... czy... zamierzałby pan...

— Kandydować na stanowisko redaktora. Tak się złożyło, że od roku nie prowadzę już swego dziennika i po prostu tęskno mi do pracy, a w „Tygodniku” widzę szerokie dla niej pole. Oto mój adres i telefon.

Podał Józefowi swój bilet wizytowy. Ten z kolei wręczył mu swój i powiedział:

— Jeżeli pan ma jutro rano czas wolny, miło by mi było, gdyby wpadł pan do mnie do biura.

W drzwiach stała pani Krotyszowa:

— Buba — odezwała się obojętnym głosem — spodziewam się, że nie wyzwałeś pana Józefa na udeptaną ziemię.

— Nie, Basiu — zaśmiał sę Swojski — wymiana kart była raczej manifestacją przymierza.

— Zajmij się więc czarnym pokojem.

Posłusznie wstał i, skłoniwszy się uprzejmie i z wdziękiem Józefowi, wyszedł. Pani Krotyszowa zajęła jego miejsce:

— Jakże się panu podoba ten młody człowiek? — zapytała, patrząc w przestrzeń.

— Owszem, proszę pani, bardzo.

— Tak. On ma swoje zalety. Podobno nawet odznacza się dość znośną inteligencją i sprytem.

— Jest bardzo miły.

— O tak. Lubią go wszyscy.

— Ale wybaczy pani, dlaczego pani powiedziała przy wzmiance o inteligencji pana Swojskiego „podobno”?

— Ach, bo ja o tym nic bliższego nie wiem. Widzi pan, jestem bardzo leniwa i nie lubię zmieniać kochanków, bo to zawsze sprawia masę kłopotów. A sądzę, że typ inteligencji Buby znudziłby mnie zbyt szybko.

Józefowi zaparło dech w płucach.

— Nuda zaś jest jedyną rzeczą, której znieść nie umiem — ciągnęła, nie zmieniając tonu, pani Barbara — dlatego też trzymam się zasady nierozmawiania o rzeczach ogólnych z Bubą, gdyż poza tym jestem z niego zadowolona. Jest młody, wesoły, niehałaśliwy, zdrowy... Tak. On ma dużo zalet.

— Oczywiście — chrząknął Domaszko.

— Może dziwi pana, że oceniam w nim te właśnie zalety, ale innych nie znam i nie staram się poznać. W ogóle sądzę, że ludzie popełniają głupstwo, starając się poznać rzeczy z natury swej poznawalne. Wierzą oni w truizm, że poznać, to znaczy polubić. Dzieci psują zabawki, by poznać ich mechanizm, a zaspokoiwszy swój popęd badawczy, odrzucają je na śmietnik. My robimy to samo. Przestajemy się interesować obiektami poznanymi. Przypuszczam. że znaczny procent samobójstw wywodzi się z wesołej rady filozofa greckiego, zalecającego poznanie siebie samego. Nie odnosi się to tylko do wad, do tak zwanych wad. Największą zaletą otaczającego nas świata są wady i objawy chorobliwe. One urozmaicają monotonność obrazu. Pan nie znajduje?

— Jeżeli cel naszej egzystencji będziemy upatrywali w urozmaiceniu, to ma pani słuszność.

— Niech pan mnie nie martwi. Jedyna obawa, jaką żywię, to obawa przed słusznością. Całą pociechą jest to, że w wielowymiarowości, której nie znamy, niemożliwe są absolutne prawdy i że ku naszej radości wciąż możemy stwierdzać, że nie mieliśmy racji, że popełniamy jeden błąd za drugim. Myślenie byłoby w ogóle najgłupszą z funkcji fizjologicznych, gdyby odbywało swą drogę po ubitych szosach, obstawionych nieomylnymi napisami: „rechts gehen — links gehen62”, gdyby nie paradowało z pewną siebie miną w kompletnym chaosie, w labiryncie bez wyjścia.

— Jednakże musimy po prostu ze względów praktycznych — zaoponował Józef — uznać te a te punkty za aksjomaty.

— Dlaczego?

— No, bo... bo po prostu ludzkość nie mogłaby stworzyć cywilizacji. Nie mogłaby stworzyć nauk ścisłych, które dały nam tę cywilizację.

— I cóż z tego? — wzruszyła ramionami.

— Żylibyśmy do dziś dnia w jaskiniach. Nawet gorzej. Bez oparcia myśli na empirycznej prawdzie, że jaskinia chroni od deszczu, chłodu i od wrogów, że kij czy kamień mogą być narzędziem obrony i napadu, prawdopodobnie ludzkość żyłaby w stanie zupełnie nieucywilizowanym.

— Wątpię — powiedziała po namyśle — raczej mniemam, że wytworzyłaby inną cywilizację. Jakąś z dzisiejszego punktu widzenia również irracjonalną, jak i nasza byłaby niedorzeczną z tamtego. Czy pan jest humanistą, czy przyrodnikiem?

— Humanistą, proszę pani.

— Wolę humanistów, przepraszam, wolę ich typ umysłowości. Intelekty ukonstytuowane na apodyktycznościach przyrodoznawstwa z konieczności ulegają ograniczeniu.

— Czy... pani jest zwolenniczką mistycyzmu? — zaryzykował Józef.

— Bynajmniej. W ogóle jedyna rzecz, jakiej