Dzieje jednego pocisku - Andrzej Strug (gdzie za darmo czytać książki TXT) 📖

Żydów, przechadzały się patrole z policją, napotykali się oficerowie, urzędnicy w czapkach z gwiazdkami — ot, wybrać sobie coś z tego i dać folgę zemście za krzywdę towarzyszów! Ale równie dobrze miał rację strzelić przez okno do kupca w sklepie, do bogatego pana, rozpartego w powozie, do tej nędzarki, co sprzedaje ciastka na ulicy i która gotowa na wszystko, żeby tylko wyprzedać co dzień swój towar, do tego głupiego furmana, który ćwiczy bez litości konia, obciążonego ponad siły...

Wszyscy byli winni, wszystko było winne zguby dwu dobrych towarzyszy. Albo wszyscy są winni, albo nikt nie jest winien — cały świat sztamą ze sobą trzyma przeciwko prawdzie. Opasały Gryziaka zewsząd: ludzka krzywda i piekielna złość świata. Wszystko, na co spojrzał, było mu nienawistne. Każdy obcy człowiek był gotów zgubić go w każdej chwili i z czystym sumieniem: czy ten policjant, czy ten przechodzący pan, czy ten robotnik-socjalista, któremu też zawadza w tych jego planach na urządzenie świata. Tylko policjant zabierze go do cyrkułu, a stamtąd wyprawi na sąd, obcy pan doniesie na niego i będzie się radował, że zbrodniarz będzie ukarany, a robotnik-socjalista strzeli mu po prostu w łeb, jak temu psu wściekłemu, z którym jest tylko kłopot w tej ich socjalistycznej rewolucji. Samo zło, wszędzie zło...

Stanęła mu w pamięci, jakby przed samymi oczami, jedna chwila z dawniejszego życia.

 

...Stał na olbrzymim moście, wiszącym wysoko nad odnogą morską i nad kolosalnym miastem. W jedną stronę szedł ocean, zamykający się gdzieś wysoką linią horyzontu — w drugą ciągnęły się bez granic domy, kominy fabryczne, dachy — jedną, nieprzerwaną jak morze, zwartą masą, z której to tu, to tam wyrastały aż pod niebo poczwarne kadłuby trzydziestopiętrowych kamienic.

Zbliżał się wieczór — ocean z zielonego stał się szary, a miasto zaczynało już tonąć w dymach i mgłach. Tu i owdzie zapalały się światła, znacząc niezmierzone odległości w tym zbiorowisku ludzkich siedzib. Pod nogami przepaść, a na samym dole snują się okręty z kolorowymi latarniami, krążą małe, zwinne parowczyki, tkwią ciężko w wodzie kolosalne budowle pakiebotów transatlantyckich, które zwożą z całego świata nędzę ludzką do tej Ameryki, gdzie jest wolność, grunt za darmo i wielkie zarobki. Tłumy roją się na wybrzeżu portowym. Dymią lokomotywy i windy, zieją dymem i parą olbrzymie statki.

W jednej chwili zapaliły się w dole nieskończone sznury świateł elektrycznych na wybrzeżach, na tamach.

Zabłysły białym światłem oszklone hale, składy, biura... Nad czarnym miastem stała już ponura, ciemno-purpurowa łuna. Bieliły się martwym połyskiem niezliczone okna domów-wież i panowały w górze, patrząc bezczelnie i okrutnie na świat, spoczywający u ich stóp. Roje wielkich napisów z ognia, stojących na dachach, kolosalnymi literami obwieszczały światu panowanie pieniądza i obnażały bezwstydnie swoją przemoc i żądze zysku.

W ciszy i zgrozie stał przed nim okropny obraz świata. I pojął samotny, opuszczony chłopak swoje nieprawdopodobne koleje i wszystkie swoje niezliczone krzywdy. Ogarnął i wchłonął w siebie raz na zawsze utajony, prawdziwy sens świata. Jak gdyby ktoś roztworzył przed nim wielką księgę, gdzie wielkimi literami, w prostych i dla każdego zrozumiałych słowach wypisana była zabójcza prawda życia i spraw ludzkich.

Nad tą rozwartą, żyjącą księgą stał głodny i sponiewierany chłopak, bez grosza w kieszeni, bez domu i jednej duszy znajomej wśród tych milionów zajętych sobą ludzi. W ciszy i zgrozie stał przed nim obnażony i okrutny świat i nie mogły się od niego oderwać zdumione oczy. Było wszystko jak niewiarygodny jakiś sen. Ten obraz wytrawiał się w mózgu i utrwalał się raz na zawsze. Nigdy o nim nie zapomni człowiek, który go raz ujrzał. Zawsze i na wszystko będzie patrzył przez ten obraz, jak przez malowaną szybę. Przeinaczy się w nim i spotwornieje pojęcie złego i dobrego i każde ludzkie uczucie, i każde ludzkie pragnienie, utraci swoją wartość życie, i nic nie będzie znaczyła śmierć...

Pamiętał, że w jakiejś chwili spostrzegł, że drga pod nim ziemia. Przypomniał sobie, że stoi na moście, że z tego mostu patrzy, że on żyje, że żyją obok niego ludzie. I w jednej chwili ogarnął go ogłuszający łoskot życia. Turkot wozów, ryki samochodów, przeraźliwe sygnały parowozów i statków, zgrzytanie wind i wieloraki, głuchy i nie milknący gwar ludzki: gorączkowe rozmowy, krzyki, śmiechy, jęki, nawoływania, westchnienia, rozkazy, przekleństwa...

— To tak? A więc to tak?

Tak zdumiewa się zawsze człowiek, który w jakiejś godzinie życia odgadnie w otaczającym go codziennym dniu jego prawdziwą tajemnicę i pozna tę jedyną — swoją prawdę...

Tę chwilę wspomniał sobie Gryziak i przypomniał sobie wszystko, co było potem, aż do chwili, kiedy o świtaniu obudził się i ujrzał w celi sołdatów. Kpinkowali towarzysze, ale zbierali się szybko. Chcieli mu jeszcze coś powiedzieć, i on chciał powiedzieć, ale tak jakoś im zeszło. Zapalili papierosy, wsadzili czapki na bakier i poszli.

Niech no by go kto teraz potrącił na ulicy, niechby mu kto powiedział co niemiłego... Niech no by go spytał o paszport ten przechodzący patrol...

Z dziką żądzą czekał na jakąś zaczepkę, na byle powód. Ale wszystko zajęte było sobą. Spojrzał na niego raz i drugi strażnik i obejrzał się na żołnierzy. Spojrzał jeszcze raz, ale Gryziak odpowiedział mu takim spojrzeniem, że policjant odwrócił się do niego plecami i zaczął tarmosić jakąś Żydówkę, która rozsiadła się na chodniku ze swoim kramem.

Nie wiadomo po co wlazł w jakieś podwórze i przystanął. Wychudzony pies z oblazłą sierścią wspinał się do zamkniętego śmietnika i na próżno starał się podważyć pokrywę. Rozglądał się niespokojnie nabiegłymi krwią oczami i szturmował zawzięcie.

Każde cierpienie ludzkie byłoby mu teraz przyjemne, ale nie mógł znieść tej psiej nędzy. Ułamał kawałek kiełbasy, którą wciąż nosił pod pachą w papierze i rzucił psu. Potem rzucił po raz drugi, trzeci, aż do końca. Pies połykał, nie gryząc. Wreszcie chłopak wyrwał się ze swego zamyślenia i poszedł dalej. Nic mu się nie chciało, ale siłą woli zmuszał się do jakichś planów. Trzeba było coś robić.

Spostrzegł, że jest obdarty i że zwraca na siebie uwagę. Poszedł więc na Wałówkę i wybrał sobie przyzwoity używany garnitur, paltot, długie buty, na miejscu się przebrał, a stare swoje rzeczy sprzedał hurtem za dwa złote. Na Wałówce spostrzegł, że jego pies idzie za nim i czeka przed każdym sklepem, jak na swojego pana. To mu się niezmiernie spodobało i pogłaskał psa.

Przebrawszy się, poszedł przejść się po Warszawie. Nie miał jednak w głowie żadnych chęci ani planów. Pies szedł za nim wciąż.

 

Gryziak czuł się zupełnie wykolejonym. Miał wrażenie, jak gdyby mu zabrakło powietrza do oddychania. Nie wiedział zupełnie, co ze sobą począć. Przystawał przed sklepami i szedł dalej, zbaczał w rozmaite ulice bez żadnego celu i wracał. Pies wlókł się za nim krok w krok. Tak błądzili po mieście ze dwie godziny.

Wciąż była koło niego pustka. Nigdy nie doznawał nic podobnego. Gdzie się podziała zawzięta, nienasycona ochota do życia, która paliła się w nim zawsze i wszędzie i pchała do przygód, do niebezpieczeństwa? Urwała się namiętna ciekawość, która kazała mu mierzyć świat wzdłuż i w poprzek, poznawać mnóstwo dziwnych ludzi, zaglądać w oblicze śmierci i na tysiąc sposobów próbować swojej tężyzny. Nie chciało mu się nic — dusiła go nuda. Kazał sobie myśleć: za trzy dni muszę wyjechać, trzeba się obejrzeć za pieniędzmi. Ale wiedział, że nie ruszy palcem. Myślał — muszę jechać, a nie chciało mu się zupełnie wyjeżdżać. — Po co jadę? — pytał. — A po co zostanę?

Ogarnęło go dziwnie jasne i świadome przeczucie jakiejś nieogarnionej nicości.

— To musi być tak samo, jak człowiek już nie żyje. To przyjemne...

— A po co ja mam żyć?!

Ta szybka myśl zdusiła go w na wpół bolesnym, na wpół rozkosznym dreszczu. Powtórzyła się niezapomniana, straszliwie rozkoszna chwila, którą miał już raz w życiu. Kiedyś, dawno, jeszcze w Ameryce, kiedy to po raz pierwszy odważył się zamordować człowieka.

— Ano — ano...

Gryziak nigdy nie namyślał się długo. Bez namysłu mordował ludzi, bez namysłu trwonił zrabowane pieniądze, bez namysłu puszczał się tylekroć razy na najryzykowniejsze kawały. Zawsze był gotów, bo całe jego życie składało się z chwil i zachceń.

Już wydobył broń zza pasa, kiedy zdjął go nagły wstyd.

Nie wiadomo skąd wziął się teraz ten wstyd, kiedy znikło już wszystko. Podziała się i złość ku ludziom, i żądza krwi i prawdy, i wiara w naprawę świata, i pamięć o kolejach życia, i wszelkie pragnienia. Pozostał jeno ów kawalerski ambit, jedyny punkt honoru straconego człowieka.

— Nie, Gryziak, nie po burżujsku!

Pogłaskał jeszcze psa, który patrzył mu w oczy rozumnie i poważnie, jak gdyby już wiedział o wszystkim.

— Chodź, piesku, choć zobaczyć, jak po raz ostatni spaceruje po świecie Gryziak, wolny człowiek, którego towarzysze nazywali „ten, co gryzie”!

Przystanął na rogu Bielańskiej i czekał: spodobał mu się jeden elegancki pan, który jechał dorożką na gumach ze wspaniałymi walizkami z żółtej skóry. Jechał z dworca, rozparty wygodnie, z pysznym pudlem na kolanach. Gryziak zmierzył i strzelił — nie trafił. Poprawił jeszcze raz, ale elegancki pan, obejrzawszy się na huk wystrzału, zobaczył, że celują do niego i instynktownie przypadł głową do kolan.

Naokoło uczyniła się pustka. Ludzie wpadali do bram i uciekali na wszystkie strony.

Gryziak już widział patrol — czterech żołnierzy, biegnących z policjantami. Wyszedł na środek ulicy i wziął się pod boki. — Ruki wwierch! — krzyknął pierwszy policjant, gruby, szpakowaty chłop, mierząc w niego z rewolweru, i w tejże chwili padł twarzą do ziemi. Gryziak strzelił jeszcze raz — trafił w żołnierza, który upuścił karabin, ale ustał na nogach. Reszta żołnierzy, jak na komendę, przypadła na jedno kolano i zaczęła się strzelanina.

Oprócz „bandyty” padł jeszcze na miejscu Lejzor Skała, dorożkarz, „ojciec siedmiorga dzieci, zamieszkały przy ulicy Nowolipie 63”, oraz została ciężko ranioną Felicja Ćwikler, „kapitalistka z Jędrzejowa, która zaledwie przed półgodziną przybyła do Warszawy, którą odwiedzała po raz pierwszy w życiu i wyszła była z Hotelu Polskiego, gdzie się zatrzymała w celu obejrzenia miasta”. Tak zapisały ten wypadek pisma wieczorne.

O osobie Gryziaka dodano, że był to jeden z najbardziej niebezpiecznych bandytów, że („jak nas zapewniają”) jeszcze niedawno odgrywał on wybitną rolę w jednej z partii skrajnych, która ponosi zatem całkowitą odpowiedzialność itd., itd.

Elegancki pan, do którego strzelano na Bielańskiej, był to zamożny obywatel z Lubelskiego, który w jednym z dzienników wieczornych stał się ofiarą terroru strajkowego, w co sam uwierzył, zważywszy, że miał on nieostrożność wezwać pomocy wojska podczas strajku rolnego na wiosnę. Przybył do Warszawy w celu spokojnego spędzenia tygodnia przy niejakiej M-lle Andouillette, której wynajmował mieszkanko przy ulicy Szopena, ale po nocy, spędzonej bezsennie, nie wychyliwszy nosa z hotelu, w zamkniętej karecie pojechał na poranny pociąg i uciekł przed zemstą rewolucjonistów aż za granicę, gdzie sądzonym mu było spędzić długie miesiące.

Mniejsza jednak o to, albowiem nasze opowiadanie i tak już od dawna zagubiło swój wątek. Była to bowiem jeno puszka z lanego żelaza, z pokrywą wkręcaną na śrubie... Nic więcej...

Jak odszukać ten drobny przedmiot na szerokim świecie? Jak tu do niego wrócić przez gęstwinę ludzi i wypadków?

W owych czasach w wirze rozkołysanego życia ginęły rzeczy nierównie większe i znikały bez śladu. Ginęła wiara, ginęły nadzieje...

Na próżno szukali ich wszędzie zapalczywi ludzie, na próżno wmawiali w siebie i w drugich, że wszystko idzie, jak szło, że nic się nie zmieniło, że „fala wzbiera”, że nie dalej jak jutro mogą zajść wypadki, które zrealizują i podsumują ostatecznie wszystko, co zostało dokonane przez siły rewolucyjne...

Co dzień od paru lat chwiał się carat, codziennie od paru lat leciał z niego gruz na głowy szturmujących tłumów, ale runąć jakoś nie chciał. Tedy jaki taki wziął i odstąpił. Inny powiedział sobie: poczekam, popatrzę. Jeszcze inny plunął i zaklął: „oszukano mnie”! Inny powiedział sobie filozoficznie: „klapa”. Jedni mówili, że za dużo było strajków, inni, że jeszcze, niestety, za mało. Jedni mówili, że za mało było bomb i brauningów, inni, że, niestety, za dużo. Jedni wołali: „dość ofiar”, inni wzywali w tym samym czasie: „unurzajmy się we krwi”!

A na morze ludowe zeszła godzina odpływu. Próżne były wysiłki ludzi mocnych. Odchodziło morze od brzegu, poniechało zajadłej swojej pracy, wracało do dawnej granicy.

Kiedyś powróci — znowu o swojej godzinie, w nowym jakimś pokoleniu.

Tymczasem było coraz gorzej. Podupadły na siłach potężne partie — zdziesiątkowane były masy przez potworne aresztowania, zabrakło bohaterów, bo wygarnęła ich śmierć. Dusili się ludzie z ciasnoty po wszystkich więzieniach — coraz przestronniej robiło się na robotniczych wiecach.Co tydzień odchodziły tysiączne etapy na katorgę, na Syberię, na dalekie zesłanie — a nie rodzili się na poczekaniu gotowi bojownicy. Pleniła się jeno, jak robactwo na trupie, zdrada i odstępstwo. Wyginęła pierwsza linia, wyczerpywały się rezerwy... Ot i już. Co dzień było gorzej.

I co dzień było lepiej.

Wracał po trosze spokój i wszystko, co dawne, za czym już wytęskniła się dusza. Odetchnął ten przemysłowiec, i ten kupiec, i ten majsterek. Uchyliły się po bankach ciężkie wrotnie skarbców ogniotrwałych. Pokazała się między ludźmi ostrożna gotówka i zaczął ją żreć całym pyskiem wyposzczony szwindelek. Ustalał się kredyt, zaczęło powracać do Warszawy „towarzystwo” i ożył handel przedmiotami zbytku, który jest sprawdzianem kultury. Raz i drugi raz pokazał się na ulicy sam generał-gubernator. Zajaśniały znowu światłem od frontu ulic okna burdelów. Zapowiadał się nareszcie prawdziwy karnawał ku uciesze szwaczek i panien na wydaniu.

I, jak Noe po dniach potopu, wyjrzał z okienka publicysta spod ciemnej gwiazdy i badał pogodę, czy już można „jechać na całego”? Czy już można „po naszemu”?

 

O tej to godzinie dziejowej stary nędzarz, Symcha Habergryc, pracował w swojej norze. Pracował