Na zgliszczach Zakonu - Zuzanna Morawska (biblioteka internetowa darmowa txt) 📖

Po bitwie pod Grunwaldem tylu było rannych, zwłaszcza wziętych do niewoli Krzyżaków, że Sala z rozkazu Jana z Tarnowa musiała odjechać z nimi w głąb kraju.

— Szukaj jakiegoś bezpiecznego schronienia, posuń się ku dołowi Wisły. Tu ani jadła, ani wygody — mówił jej opiekun.

Sala byłaby rada dowiedzieć się czegoś o bracie i o Sienisze, lecz rozkazu trzeba było słuchać. Sama też wiedziała, że zwycięzcy nie potrzebują jej starań, a ranni żądni są bardzo wypoczynku.

„Gdzież może im być lepiej niż w Bobrownikach?” — pomyślała.

I rozkazała wozom, by się w tę stronę skierowały.

Wszyscy ranni, nie wyłączając jeńców krzyżackich, uważali ją za anioła opiekuńczego, najwięcej wszakże wdzięczność tę okazywał Karol, książę Fryzlandii. Od chwili jak przyszedł do przytomności, wypowiadał wyrazy podzięki, których wprawdzie Sala nie rozumiała, po sposobie jednak wyrażania, po głosie pełnym modlitewnego dźwięku, a przede wszystkim po spojrzeniu, domyślała się ich znaczenia. Nakazywała mu milczenie, które, jako ciężko choremu, koniecznie było potrzebne. Sama też unikała go i nieraz dzień cały nie zbliżała się do jego łoża. Wtedy Bonifacjusz, który nauczył się nieco mowy polskiej, zbliżał się i błagał, żeby choć na chwilę przyszła do jego wychowańca.

Tak książę, jak jego opiekun, między sobą rozmawiali w ojczystym swym języku, do porozumiewania się z otoczeniem i Salą używali mowy niemieckiej, której umyślnie się wyuczyli przed udaniem się do Malborka.

Sala przy częstych stosunkach z najeźdźcami z konieczności rozumiała tę mowę, starała się nawet o jej poznanie, mówiąc:

— Trzeba przecież wiedzieć, co oni między sobą szwargocą, jakie knują zamiary, aby łatwiej się od nich uchronić.

Od biedy mogła się nawet rozmówić niemiecką mową, używała jej jednak tylko z konieczności, a przy porozumieniu się tak z innymi, jak z księciem Fryzlandii, mówiła zawsze po polsku.

Po przybyciu do Bobrownik dała najlepszą, choć niewielką izdebkę dla Karola i Bonifacjusza.

— Najciężej chory, potrzebuje najlepszej wygody.

Więc chociaż sama nie zawsze się ukazywała, dbała, żeby gościom jej nie zbywało na niczym. A gości była moc. Zameczek bobrownicki nie mógł wszystkich pomieścić. Wielu umieściła w chatach chłopskich.

Przybora miał tyle do roboty, iż mimo całej czci, jaką nosił w sercu dla swej młodej pani, powtarzał:

— Jak dalej tak pójdzie, człowiekowi sił nie stanie! A mniejsza o siły, ale całe Bobrowniki pójdą na leki i jadło dla tych gości. Zjedzą je, ze szczętem zjedzą! I żeby to jeszcze swoi, aleć to Niemcy i zbieranina z całego świata, co nawet ludzkiej mowy nie rozumieją — dodawał.

Przy czym wykrzywiał się pociesznie, przekręcając jeszcze pocieszniej zasłyszane od onych obce wyrazy. Obawy wszakże, że całe Bobrowniki zjedzą owi goście, były płonne. Wieść bowiem o przybyciu całego obozu rannych rozeszła się po okolicy. Zaraz też z sąsiednich wiosek zaczęły się zgłaszać jejmoście, a która bogatsza, przewoziła do siebie po kilkunastu, inne zabierały choćby dwóch czy jednego, mówiąc:

— Jeżelić dziedziczka Bobrownik może mieć koło rannych staranie, pokażę, że i ja na Żabieńcu to samo potrafię!

A inne znów mówiły:

— Może tam mój syn, godnie pocięty, znajdzie u obcych opiekę...

— Albo i mój małżonek...

— Albo brat, ojciec — dodawały inne.

Boć przecie każda miała kogoś ze swoich bliskich na tej srogiej wojnie, na którą kto jeno mógł dźwignąć topór czy oszczep, pośpieszył, ostawiając na głowie niewiast starunek koło gospodarstwa i całego mienia.

Tak więc Drobin, Raciąż, Bieżuń aż po Wkrę z prawej strony do Raciąża i dalej, a za Wisłą po lewej stronie do Osięcin, a niżej za Duninowo, Gąbin aż do Wyszogrodu, wszędzie pełno było wylizujących się z ran swych chorych. Wszędzie doznawali gościnności i opieki. W niejednym z rannych poznawano krewniaka, a i wcale bliskiego sobie, wtedy nie było końca radości i wypytywaniu o przygody wojenne.

Swojacy, jak tylko mogli dźwignąć się o swoich siłach, pośpieszali do swoich siedzib, aleć było dużo Litwinów, którzy, jakkolwiek tęsknili do swoich lasów i domowych progów, nie mogli jeszcze tak od razu w tak daleką puszczać się drogę. Ile że listopad, nie czekając świętego Marcina, sypnął śniegiem, a i mrozem postraszał. Z konieczności musieli pozostać, a długie wieczory przy buchającym ogniem kominie nie cniły się nikomu.

Niewiasty i dziewczęta przędły, przygodni goście opatrywali oszczepy, wiązali sieci, śpiewali pieśni, powiadali o wojnie, to o zwyczajach litewskich i nawzajem uczyli się, jak też to żyją nad Wisłą. Żmudzini, że to jeszcze w pogaństwie żyli, nie mogli się wydziwić, że Bóg jeden, którego nad Wisłą wyznają, mocen jest nad wszystkich i wszystkiemu radę daje, kiedy u nich tyle bogów i do każdego trzeba się udawać, chcąc sobie jakąś łaskę wyprosić. Najwięcej zaś nie mogło im się pomieścić w głowie, że ten Bóg, wziąwszy na siebie postać człowieka, dał się umęczyć z wielkiej miłości dla ludzi i ludziom też wzajem kazał się miłować. I oto wśród tych gawęd padło pierwsze ziarno wiary, która potem z wielką gorliwością na całej Żmudzi się rozrodziła. A jak w pieśniach dziewczęta nie dały się wyprzedzić i ucząc się żmudzkich, pouczały swych gości tych, które nad Wisłą śpiewają, tak znów w opowiadaniu o świętej wierze starsze kobiety były niewyczerpane.

Po powrocie spod Malborka i ojcowie rodzin, i synowie ściągać do dom poczęli. Wielu się nie doliczono, ale przybyli upewniali, żeć ich widzieli żywych, jeno że albo się gdzie na Żmudź lub Litwę podczas odwrotu Witolda dostali, albo liżą się z ran jeszcze. Wtedy niewiasty z radością tego słuchały, pomnąc, iż mówiły:

— Może tam gdzie opiekę znajdzie...

I z większym jeszcze staraniem opiekę przygarniętym świadczyły. A tak owym obcym było dobrze, że niejeden, zwłaszcza z młodych Żmudzinów i Litwinów, myślał:

„Żebym sobie łaskę u ojców zaskarbił, może by mi córkę dali?... Ile że krzywym okiem na mnie nie patrzy...”

— Dobrze by też taką żonkę na Żmudź przywieźć. Wiela by nauczyć mogła, a też dzieci inaczej wychowała — dodawano.

A ktoś z Litwinów myślał sobie:

„Jeżelić Jagiełło wziął sobie żonkę w Polsce i taką z niej miał świętą panią, czemuż bym i ja nie miał na taką trafić...”

I tak sobie myślano, i tak sobie dogadywano w ciszy, a owo przyjęcie pod dach chorych stało się zadatkiem połączenia rodzin polskich, litewskich, żmudzkich i zbrataniem dwóch sąsiednich, a jednakowo przez krzyżacką pięść nękanych narodów.

A kiedy święta Bożego Narodzenia nadeszły w każdym dworze nakryto stół utkanym obrusem, podesłano sianem, w którym ukryto po kilka orzechów, goście wydziwić się temu nie mogli. Pytali więc każdego:

— Co to? Na co to?

— Obaczycie! — odpowiadały figlarnie dziewczęta, stawiając mak mielony z miodem, gotowane ulęgałki i pierniki staraniem ich upieczone.

Pan domu, jeżeli już przybył, albo dziadziuś stary, lub sama jejmość wziąwszy opłatek, z każdym go łamała, dodając życzenie:

— Obyśmy w dobrym zdrowiu za rok znowu się wszyscy naleźli...

Goście wtedy szeroko otwierali oczy i ze zdziwienia wyjść już nie mogli, bo takiego obyczaju zgoła jeszcze nie znali. Ale jakoś, patrząc na gospodarzy i domowników, na ich powagę i rozrzewnienie, wprędce się pomiarkowali, a do obyczaju się przystosowawszy, pięknie przy łamaniu opłatkiem wdzięczność swą wypowiadali. A zerkając na dziewczęta, z całego serca powtarzano:

— Obyśmy w dobrym zdrowiu za rok znowu wszyscy się naleźli!

Kiedy zaś poczęto stawiać misy ryb gotowanych i pieczonych, a pan domu nalawszy kubek miodem syconym, wychylając, zawołał:

— Za zdrowie moich gości! — goście, wznosząc napełnione kubki, łzami się zalewali i radości swej i rozrzewnienia nie mogli dość wypowiedzieć.

Nie tylko więc opowiadanie, ale i obyczaj do wiary świętej usposabiał, siejąc braterstwo między tymi znad Niemna a tymi, co nad Wisłą siedzieli.

W tym posiewie dopomogli wiela żaki45, co ze szkółek podczas Bożego Narodzenia na wieś się zgłosiwszy, nie tylko kolędy śpiewali, ale też, przebrani stosownie, piękne opowiadania prowadzili.

Sala wraz z domownikami i gośćmi właśnie wieczerzę wigilijną kończyła, a sięgnąwszy pod obrus, wyjęła z siana garstkę orzechów.

— Co to, co to znaczy? — spytał Karol von Leuwarden.

Z chwilą bowiem wstąpienia do komnaty jadalnej i z całego wigilijnego obrządku rozumiał, że każdy ruch, każda czynność ma dziś w tym kraju symboliczne znaczenie. Poetyczna jego wyobraźnia, podniecona jeszcze długą chorobą, przedstawiała sobie nie tylko Bobrowniki i ich właścicielkę, lecz wprost całą Polskę, cały naród jako w jakąś mistyczną szatę spowity.

„Kraj nasz może piękniejszy, bogatszy, ma ludzi uczonych, prowadzi handel z innymi narodami, ale w kraju naszym i wiara jest inna, choć niby taka sama, i rycerskość inna. A zwłaszcza Sala...” — myślał sobie.

Nic więc dziwnego, że widząc ową garstkę orzechów w ręku dziedziczki Bobrownik, z wielką skwapliwością po dwakroć zapytał:

— Co to znaczy?

— Wyjmijcie spod obrusa garstkę, jeżeli znajdziecie do pary, dola wasza będzie szczęśliwa — odrzekła Sala.

Karol skwapliwie spełnił rozkaz. Przeliczył orzechy. Było ich siedemnaście. Posmutniał i westchnął. A Sala, widząc, że mu to przykrość sprawiło, przeliczyła szybko swoje orzechy i tęż samą liczbę znalazła. I ona jakoś posmutniała, a nawet lica jej nieco pobladły. Pokonała wszakże chwilowy smutek i odsuwając jeden ze swoich orzechów, rzekła:

— Weźcie ten jeszcze. Będziecie mieli do pary.

— I tak smutnej doli nie odwrócę — rzekł drżącym głosem Leuwarden. — Wezmę go jednak, nosić będę na sercu, jako dar z waszej ręki pochodzący.

Spojrzeli na siebie.

Oczy ich były smutne i tym smutkiem chwilę się porozumiewały. Sala pierwsza wzrok swój w inną skierowała stronę, a Karol, wyjąwszy z zanadrza duży złoty medalion wiszący na złotym łańcuchu, otworzył go i między włosy matki w nim będące dar Sali skwapliwie ukrył.

Wtem z podsienia ozwały się wesołe głosy. Byli to żacy z Lipna, ze szkółki przy kościele, oznajmiający, że z kolędą przybyli. Wprowadzono ich zaraz.

A oto trzech strojnych było w krasne szaty, z długimi brodami z konopi i przedstawiało trzech królów; trzech miało w ręku piszczałki; jeden zaś, najwyższy, dzierżył wielką tykę, na której w kształcie kuli obciągnięty był kawał wywoskowanego płótna, wewnątrz olejną lampką oświetlony. Migocąc ową kulą, niby gwiazdą, śpiewać poczęli: