Dziecko przez ptaka przyniesione - Andrzej Kijowski (nowoczesna biblioteka szkolna TXT) 📖

skrajności. Co robisz, dziecko? Podnosisz chłopstwo przeciw władzy, kozaków spijasz wódką siwą i zbroisz w kosy oszalałą czerń hajdamacką? Sztandar niesiesz pożogi, buntu — prawa depcesz, pod Parlamenty ogień kładziesz, dziecko potworne, dziecko święte, skrajności cnotą opętane!

Przyszedł twój dzień.

Znów do gazet trzeba mi sięgnąć:

„Dzisiaj z rana...” albo raczej: „w godzinach ran­nych pod Województwa gmachem stanął tłum, który wznosił wrogie krzyki i kamieniami ciskał w okna biur. Policja położyła kres gorszącym zajściom”. Tyle IKAC.

Ach, stylu, stylu dziennikarski, o, boska sztuko eufe­mizmu i omówienia! Tobie winna epoka nasza spokój sumień i jakie-takie zdrowie ducha. „Gorszące zaj­ścia” albo „burdy... którym kres położono...”. „Siły porządku uśmierzyły... I przywróciły ruch normalny... Spokój panuje... Centra miasta mocno strzeżone... Obaw żadnych nie budzi nastrój mas”.

To znaczy:

Krew na bruku zmieszana z końskim łajnem i bło­tem w lepką maź, płachtą przykryty papierową po­dłużny kształt — i honorową straż trzymają cztery cegły bacząc, aby papieru wiatr nie porwał.

To twoje dzieło, dziecko krwawe, te trupy śpiące pod płachtami. Twój o jedności doskonałej przeczysty sen i twoja święta pogodzonego świata wizja, tu, w prochu, w łajnie poniżona, gdy huczą salwy ba­talionów.

„Ubolewania godne fakty...”.

„Ta krew na głowy rządu spada!”.

„Krwawe tym razem żniwo zbiera antypaństwowa prowokacja obcym pieniądzem opłacana!”.

„Na równi płaczmy krew przelaną żołnierzy oraz ro­botników, bo braćmi byli jedni drugim, tej samej matki dziećmi...”.

(Matką ojczyznę u nas zwano, chociaż „ojciec” jest rdzeniem tego słowa. Rzecz to znamienna, lecz nie trzeba snuć na ten temat spekulacji, bo cóż, słowo...)

Matka więc płacze, gdy jej dzieci walczą ze sobą. Kochałem ciebie, matko Polsko, i z tej miłości pokój chciałem na naszej ziemi zaprowadzić. Gdy tylko pierwsze wieści przyszły o niespokojnych zgromadze­niach (w Alei Wieszczów, koło mostu, gdzie Dom Gór­nika) — rozkaz dałem: — Arterii strzec, co dostęp dają do śródmieścia; od tłumów z dala, aby nie draż­nić ich widokiem hełmów i pałek — niechaj w bra­mach policja siedzi, wyjść gotowa dopiero w chwili ostatecznej.

A tłumom rzekłem:

— Towarzysze! Dokąd was będzie rząd tumanić pla­nami reform i poprawy, dokąd plewami w oczy rzu­cać patriotyzmu i jedności! Nie ma jedności, gdzie bogaci tuczą się kosztem biednych ludzi. Jedność prawdziwą wprowadzimy, kiedy krwiopijcy pójdą precz! Więc naprzód, wiara, niechaj będzie jedna owczarnia, pasterz jeden — krzyknąłem gromko, ręką lewą znak dając tłumom rozgniewanym, a prawą po­licjantom, aby spełnili swą misję.

„Wtedy do smutnych doszło zajść...”.

Kamienie wyrywano z bruku nagimi dłońmi — za­dzwoniły stalowe hełmy pod ciosami, i ten i ów po­licjant padł, i runął tłum na Somosierry ulic zamglo­nych mżawką siną, bo to listopad — niebezpieczny spod znaku Strzelca, dla Polaków, miesiąc był wła­śnie — a rok który? Nie pomnę, bo to dawno było — może nie byłem jeszcze sobą — Dzieciną, chłopcem złotowłosym, lecz w jakiejś innej formie latał mój duch nad miastem oszalałym? Wszak nie biografię opowiadam, ani historię obiektywną, ale wyznaję winy — cudze; odpowiedzialność biorę, aby...

Aby powiązać słowo z słowem zasadą trwalszą niż formalna.

Zatem wyznaję: wezwałem wojsko, broń kazałem nabić.

— Strzelajcie — rzekłem — nie panu Bogu w okna ani mieszczanom, lecz w pierś lub w łeb. Niechaj ta bitwa będzie krwawa, niech nas oczyści i pojedna trup, nad którym płakać będziemy wszyscy społem.

Tak powiedziałem.

— A wy — dodałem — towarzysze, dajcie się gnie­wu ponieść skrzydłom, jak burza idźcie pod urzędy, gdzie was czekają bataliony pułku piechoty, który Dziećmi swymi nazywa miasto Kraków.

Jednym i drugim rzekłem:

— Dzieci! Do krwi się bijcie o dziedzictwo po wa­szej matce (która jest ojcem jednocześnie). Niechaj gęsto zaściele trup alejki, w których rozbrzmiewał dotąd gwar wesoły ludzkości, co się nie odważa tak samej sobie spojrzeć w twarz, jak bratu patrzy w oczy brat, gdy nóż unosi lub karabin i „zginiesz”, szepce, „lub ja zginę”... Niechaj się spełni do ostatka mit, który głoszę: mit człowieka, co tożsamości swej za­przecza.

Gdy rozkaz dałem, padły strzały.

Reszta znana z gazet, a nawet z podręczników no­wszej historii. Oto relacja naocznego świadka — cy­tuję z materiałów procesu, co się odbył potem w krakowskim sądzie wojewódzkim przeciw przy­wódcom demonstracji.

— Stałem — powiedział świadek X (zwykły prze­chodzień, bezpartyjny) — naprzeciw województwa; miałem sprawę... mniejsza z tym jaką, chciałem tylko powiedzieć, żem nic wspólnego nie miał z zajściami. Patrzę — wojsko idzie — cztery kompanie, w heł­mach wszyscy. Lubię jak wojsko maszeruje, na defi­ladach zawsze bywam, dreszcz jakiś czuję, kiedy walą o bruk podkute grubo buty. A gdy zagrają — niech to nagła... zda mi się wtedy, że ulatam troszkę do góry...

— Niech pan się streszcza — sędzia wtrącił — i niech nam powie, kiedy sam ujrzał demonstrantów.

— Stanęło wojsko w dwuszeregu i „w kozły broń” — komendę dano, a nawet palić pozwolono. I ja paliłem z żołnierzami, częstując nawet chłopców, którym na tytoniu nigdy nie zbywa. To jeszcze dodam, że nie mogłem zrozumieć, co się w mieście dzieje. Ja z Gdo­wa jestem. Coś mi w pociągu powiadali o jakimś strajku generalnym... Ja tam się nie znam na tych sprawach. Do województwa tylko chciałem...

— No, dobrze, dobrze — przerwał sędzia — co z demonstracją?

— Nagle przyszli — z przestrachem w głosie odparł świadek — nagle wybiegli z wszystkich ulic, przez Planty biegli depcząc trawę i łamiąc krzewy — a krzy­czeli! I krwią zalane mieli twarze niektórzy — a w rę­kach łomy i wyrwane deski z parkanów, kamienie, pręty żelazne...

— Dużo ich było? — spytał sędzia.

— Panie! Chmara! — wykrzyknął świadek. — Ja wtedy... Coś się wtedy stało ze mną... sam nie wiem, jak to było... Mówiłem przedtem, że się wznoszę troszkę do góry, gdy posłyszę podkutych butów stuk miarowy — wrażliwy jestem — ale wtedy to samo stało się na widok tej chmury...

— Jakiej chmury? — skrzywił się sędzia.

— Chmary, mówię, czyli gromady, tłumu, fali!

— Panie!

— Przepraszam, jeszcze płonę na to wspomnienie lotu.

— Co pan?!

— Leciałem jak na skrzydłach z nimi.

— Świadka widziano z karabinem — wtrącił gwał­townie prokurator — jak do żołnierzy strzelał, okna rozbijał kolbą — podważam zatem wartość tych ze­znań!

— Niech pan mówi: kto strzelił pierwszy?

— Nie wiem! Z góry — tak! — jakby z góry padły strzały... A potem wszyscy już strzelali: który z żoł­nierzy zdążył chwycić karabin z kozłów — na bruk padał i nie celując szył przed siebie — trach-trach — ale niewielu było szczęśliwców, którzy ocalili broń i żołnierski honor pułku. Bo tłum był szybszy: roze­brali w mig karabiny i ukryci w krzewach, co rosną wzdłuż ulicy, trach-trach walili do żołnierzy.

— Z kim był więc świadek?

— Nie wiem, panie...

— Wnoszę o areszt tego świadka, co broń miał w rękach podczas zajść! Sam to przyznaje.

— Tak, przyznaję — odparł przechodzień i chciał coś dodać, lecz „dziękuję!” — zawołał drwiąco pro­kurator.

I wprowadzono następnego.

To był policjant. Nieszczęśliwiec! Bez czapki, zbity, rozbrojony przemykał chyłkiem w stronę koszar, gdy właśnie Dziadek wkroczył w akcję.

— Jak wzięto Dziadka? Świadek widział?

— O, tak, widziałem, panie sędzio... Ulicą Karme­licką szedłem, kryjąc się pod ścianami domów, bo ku­le, panie, tak gwizdały, jak pod Łowczówkiem, w noc pamiętną, kiedyśmy z Dziadkiem, panie...

— Dobrze — łagodnie przerwał sędzia. — Teraz niech pan o zajściach opowiada, a nie o wojnie, w któ­rej udział miał pan chwalebny.

— Szedłem zatem, a raczej kusztykałem, panie, bo nogę miałem uszkodzoną płytą wyrwaną z trotuaru, którą pod stopy mi rzucono, gdym tłum rozpraszał. Ulica pusta, jakby noc była głucha, chociaż w samo południe z ciężkiej służby szedłem przewiązywać rany moje... Wtem słyszę tarkot... Zrazu słaby, jakby zwy­kłej furmanki chłopskiej, co gościńcem z dala nad­jeżdża. Nic nie widzę, bo mgła była tego dnia krytycz­nego — o, gęsta, jak pod Kostiuchnówką, gdyśmy...

— Innym razem!

— Tak jest, panie sędzio. A to słyszę, już nie wóz jedzie, ale walec się toczy i zgarnia przed sobą wszyst­ko, co napotka. Nie walec, lecz dom jakiś ruszył — może ziemia pęka, bo drżenie poczułem, jak pod Gor­licami, kiedy artylerie trzech armii przemówiły razem.

— Przesada! — ktoś zakrzyknął.

— Być może — on odrzekł — opowiadam, co czu­łem, wtedy, gdy ten czołg się toczył wprost na mnie. Więc stanąłem...

— I w nogi! — znów okrzyk (śmiech na sali).

— Cisza! Niech świadek swą powieść bez prze­szkód podejmie.

— Tak, uciekłem, przyznaję... Biegłem co sił, kule­jąc, w stronę bitwy, co wrzała wokół Esplanady... Klamki bram szarpałem po drodze, szukając schro­nienia. Zamknięte na głucho! Okna osłonione — noc! W biały dzień, chociaż mglisty, noc! Policjant zna dobrze samotność wśród domów uśpionych, w tej ci­szy, co jak łoskot idącemu huczy. Teraz kanonada, krzyk, grzechot sunącego czołgu tak były ogromne, że mnie ogłuszyły — zdało mi się, że to cisza o skro­nie tak bije, jak na posterunku...

— Poeta — zakrzyknięto.

I znowu:

— Spokój! Bo każę publiczność usunąć — rzekł sędzia. A do świadka chłodno:

— Więc, hm... Głośno było czy cicho?

— Głośno przeraźliwie — ten odparł.

— A Dziadek?

— Ujrzałem go nagle, jak z mgły się wynurzył. Przywarłem do ściany, jakbym wejść w nią pragnął, stać się cieniem przechodnia rzuconym na chropawą powierzchnię. On szedł w chmurze błękitnej. Aż stanął o krok, tak blisko, jak... o! — wskazał stół sędziowski. Ktoś parsknął i ucichł.

— Czekałem — rzekł policjant — patrząc w lufy uniesione, którymi najeżony był jego pancerz. Na salwę czekałem w tłum, który w osłonę rozbitych tramwajów, wozów, aut, do góry kołami leżących na grzbietach jak chrząszcze, cofał się, bez popłochu, czujny i, jak mi się zdało, gotowy do skoku w chwili, gdy zabłyśnie w lufach uniesionych ogień. On czekał. Jakby się zadumał...

Głos:

— Sprzęt wojenny nie duma!

— Cisza! Wyprowadzić każę! Cóż Dziadek?

— Nie strzelał. Tłum, milcząc, poskramiał.

— A tłum?

— Walką rozszalały nie przyjął wezwania. Strze­lono raz — dwa, jakby drażniąc olbrzyma. Gdy mil­czenia nie przerwał — ruszono...

— I bez strzału wrogowi zdano czołg, który imie­niem Marszałka, Wodza Narodu, Ojca Armii zwany, symbolem był miłości, jaką naród żywi dla tego, co go do historii rozbudził, z niewoli wskrzeszając — bez strzału? — zawołał prokurator.

A potem, kiedy świadek milczał smutno, przedsta­wiciel państwa podniósł dłoń i skończył.

— Więcej pytań nie mam. Następny, proszę.

Tu ja wkroczę.

Nad gazetami dziadek ślęczał, które znoszono mu co rano, i sprawozdania wszystkie czytał, paszkwile, polemiki, mowy, które płynęły rzeką druku przez lata po tej rewolucji, co ją „krakowską” nazywano.

Kiedy się czyta pamiętniki wcześniej ode mnie uro­dzonych, szczęśliwszych dzieci, ich lekturą były „Dzwoneczki”, „Pszczółki”, „Słonka” lub „Illustracye” staroświeckie: długie kominy lokomotyw jak sa­mowary ozdobione ornamentami; wystawy dalii, które inauguruje cesarz z małżonką — cesarz z bródką i cesarzowa z długim trenem, którego każdy fałd i frędzel odrysowany cienkim piórkiem pobudza po­dziw dla precyzji i cierpliwości epok dawnych. Da­leko — wojny egzotyczne toczą się pośród plemion dzikich z wojskami, które w krótkich gatkach albo w spódniczkach, w hełmach z korka, niosą kulturę w głąb pustyni. Co się kraju tyczy, włościanie i rze­mieślnicy związki tworzą, aby oświatę propagować, zwalczać złe wpływy i pijaństwo. „Módl się i pracuj hasłem będzie przyszłej epoki” — głosi tytuł czcionką ozdobną drukowany, w winietce z kwiatów, w orna­mencie pługów i młotów, słońc i krzyżów, i olbrzym z jaśniejącą twarzą, w zgrzebnej koszuli, ale czys­ty, patrzy z nadzieją w lepsze jutro, kobietę mając obok siebie zacną, choć prostą, oraz dziatek całą gro­madę.

Ja zaś czytam:

„Zbrodnia czy rozpacz”.

„Ręka i miecz”.

I: „Jaką rolę w zajściach odegrał osobnik tajemniczy, który...”.

Tajemniczy osobnik... Zły duch, mąciciel czystej wody, przybysz z obcych, niewiadomych stron, męż­czyzna w podniszczonym palcie i w kapeluszu mięk­kim, z wstążką; osobnik z teczką, który zniknął, lecz każdy widział go wśród tłumu, jak judził, szeptał, śledził — czujny, skupiony, ukrywający twarz, — gdy tylko stanął oko w oko z zwykłym człowiekiem. To on pierwszy kamieniem rzucił, za nim inni ulegli magnetycznym prądom, którymi tłum naładowany — on iskrę rzucił na dynamit zbiorowych uczuć; on — ten obcy — był ręką, która miecz podniosła, on winien śmierci, jego ścigać winna policja. Niech w ślad za nim pójdą czujni, jak on mizerni osobnicy w szarych paletkach, w kapeluszach miękkich z zatłuszczoną wstążką, także z teczkami, także cisi. Oni się znają dobrze z sobą — ci tajemniczy osobnicy.

Tu, w jawnej życia sferze — krew, krzyk, wy­strzały, szarże, szturmy, pieśni; padają ludzie, wie­rząc słowom, które wzywają ich do walki w służbie rewolty albo prawa — giną — a potem im pogrzeby jedna lub druga strona sprawia, na grobach jeszcze pisząc hasła, którym ich śmierć pożywką będzie co rok — w rocznicę uroczystą.

Tak na powierzchni: słowa, słowa — i czyny, co się z słowem kłócą, zdradzone hasła, kruche prawa, wątpliwe prawdy — sprzeczność wszędzie, niekon­sekwencja, nieład, niesmak i ni pies ni wydra dwu­znacznych cnót, sprzecznych zasad, ogólny chaos, roz­przężenie, „stan, co sanacji szybkiej żąda”, „kryzys wartości” i zwątpienie, i jak to jeszcze wszystko na­zwać: mętlik ogólny, „Untergang59...” czy „ciemnych sił podziemny spisek”?

Właśnie: oni! Tajemni osobnicy — nowy ład two­rzą w ciszy, zgodni w tym tylko, by zredukować kategorie, których za dużo jest w użyciu oraz po­działy nazbyt liczne — na partie, prawdy, prawa, wiary — zastąpić jednym — ostatecznym: na wy lub my, na prawo — lewo, wam śmierć lub życie, albo nam, nóż czy pistolet, białe — czarne, potem jed­ność