Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

szczęścia należy maksymalnie ograniczyć własne potrzeby i uniezależnić się od dóbr materialnych; według legendy sam prowadził ascetyczne życie, mieszkając w beczce. [przypis edytorski]

27. helwecki — szwajcarski; od nazwy staroż. celtyckiego plemienia Helwetów, którzy zamieszkiwali tereny dzisiejszej Szwajcarii. [przypis edytorski]

28. sceptyzm — dziś popr.: sceptycyzm. [przypis edytorski]

29. esprit (fr.) — myśl, dowcip, zdolność, duch. [przypis edytorski]

30. niepodobna (daw.) — nie można, nie da się, jest niemożliwe. [przypis edytorski]

31. stoiczny — dziś: stoicki; zalecany przez staroż. filoz. szkołę stoików: charakteryzujący się umiarem, opanowaniem i spokojem wewnętrznym niezależnie od sytuacji życiowych. [przypis edytorski]

32. arkadyjski — mający cechy sentymentalnej Arkadii, pasterskiej krainy beztroskiej szczęśliwości. [przypis edytorski]

33. panegirysta — osoba przesadnie wychwalająca kogoś; twórca panegiryków, tj. utworów pochwalnych. [przypis edytorski]

34. Pamiętniki pani d’Épinay [...] przez długi czas brane w rachubę przez wybitnych nawet krytyków — nowsza krytyka coraz bardziej podkopywała autentyczność i znaczenie tych „pamiętników”; w ostatnich zaś latach cenne rewelacje panny Macdonald (La legende de Jean-Jacqnes Rousseau, Paris 1909, przekład z angielskiego) obaliły doszczętnie wszelką ich wartość jako dokumentu. Panna M. znalazła rękopis tych rzekomych pamiętników, z którego niezbicie wynika, iż jest to po prostu swobodnie przez panią d’Épinay pisany romans w formie pamiętnika, i że, co więcej, po zerwaniu stosunków z Russem pani d’Épinay, po części pod dyktandem Diderota i Grimma, przerobiła go całkowicie, obciążając w tej nowej redakcji Russa mnóstwem tendencyjnych rysów, sprzecznych z pierwotnym tekstem. Pamiętniki te, zanim dostały się do druku, uległy jeszcze nowym przeróbkom. Pamiętniki pani d’Épinay miały być w tej wersji niewątpliwie odpowiedzią na Wyznania, które Rousseau od dawna zapowiadał, za życia jeszcze odczytywał w paryskich kołach, a które po śmierci jego obiegały w odpisach, zanim je wreszcie ogłoszono drukiem. [przypis tłumacza]

35. możebne — dziś: możliwe. [przypis edytorski]

36. nie wiedzą, w którym kierunku się obróci — istotnie, obróciła się przeciwko nim: Chateaubriand, wcielający w siebie reakcję romantyczno-chrześcijańską przeciw racjonalizmowi XVIII w., jest synem duchowym Russa. [przypis tłumacza]

37. amfitrion (daw.) — gościnny pan domu, gospodarz wydający ucztę a. fundator przyjęcia; od imienia króla Tyrynsu i Teb w mit. gr. [przypis edytorski]

38. robiąc zresztą na tym, odnośnie do swoich światowych i literackich aspiracji, znakomity interes — zabawnym zbiegiem okoliczności, w tym samym czasie kiedy Rousseau, na wpół wypędzony przez nią, opuszczał Pustelnię, pani d’Epinay przyjmowała w Genewie deputację obywateli, składających jej hołd za opiekę i przyjaźń okazane ich wielkiemu ziomkowi. Pani d’Houdetot też doczekała się apoteozy: rewolucja otoczyła ją nimbem, jako uwielbianą Muzę Jana Jakuba, i ten nimb pozostał jej do końca życia. [przypis tłumacza]

39. mondaine (fr.) — kobieta światowa. [przypis edytorski]

40. epistoła — daw.: list; przen. długi, nudny list. [przypis edytorski]

41. polor — dobre maniery, ogłada towarzyska. [przypis edytorski]

42. ergo (łac.) — więc, zatem. [przypis edytorski]

43. stać czymś (daw.) — istnieć dzięki czemuś; opierać się na czymś. [przypis edytorski]

44. każdy go mógł pozbawić czci, mienia i wolności — jeden przykład wśród tysiąca: młody literat Clément za krytykę literacką arcynudnego poematu Saint-Lamberta (tego samego, który odgrywa taką rolę w Wyznaniach) Pory roku, został dzięki osobistym stosunkom autora osadzony w więzieniu Fort-l’Evéque, a broszura jego wstrzymana w obiegu. Clément wprawdzie rychło wydostał się z więzienia, jednakże z pewnością nie siłą swej niewinności, ale znowuż dzięki zabiegom przyjaciół. Bezpośrednia przyczyna uwięzienia Diderota była niemal jeszcze błahsza. [przypis tłumacza]

45. polica (daw.) — polisa (lm: polisy), dokument potwierdzający zawarcie umowy ubezpieczeniowej. [przypis edytorski]

46. ad hoc (łac.) — doraźnie, bez wcześniejszego przygotowania. [przypis edytorski]

47. sofistyka — rozmyślne używanie nieuczciwej argumentacji w celu udowodnienia fałszywej tezy. [przypis edytorski]

48. Ciekawy to przyczynek do problemu, do jakiego stopnia u Russa linia talentu pociągnęła za sobą linię życia — nie mniej ciekawym jest ustęp w Wyznaniach, opowiadający (Część druga), jak jego niedomaganie pęcherza stało się główną przyczyną, iż uchylił się od audiencji u króla i przyjęcia pensji królewskiej, a w następstwie pchnęło go w objęcia ideologii republikańskiej. Zważywszy olbrzymi wpływ Russa na kształtowanie się umysłowości współczesnej, a zwłaszcza jej dynamikę, można sobie bez cienia żartu zadać pytanie, czy gdyby pęcherz jego był zdrowszy, czy rewolucja francuska byłaby przyszła do skutku, a w każdym razie, czy w tej samej formie? [przypis tłumacza]

49. koteria, której Rousseau się naraził, składała się z najbardziej wybitnych, ruchliwych i solidarnie trzymających się ludzi, których wpływy sięgały daleko poza granice Francji — niemałą siłą w ręku Grimma i jego koterii była „Correspondance littéraire”, rękopiśmienny dwutygodnik, który tenże, z współpracownictwem Diderota, pani d’Épinay, a w ostatnich latach Meistera, wydawał przez 40 lat blisko na użytek większości koronowanych głów i co najznamienitszych dostojników Europy. W piśmie tym, doskonale redagowanym, otrzymywali wysoko położeni abonenci przegląd najświeższych wiadomości paryskich, wolnych tu od knebla cenzury, ile że „Correspondance” była tajna, abonowana i przesyłana pod ścisłą dyskrecją. Było tam i sprawozdanie z ostatniej premiery, i plotka towarzyska, nieraz bardzo drastyczna, i wyciąg wszystkich, nawet najbłahszych nowości literackich, i wreszcie swobodne omówienie wypadków dnia. Łatwo zrozumieć, iż odnośnie do kształtowania opinii dziennik taki stanowił siłę, z którą dzisiejsza prasa, jawna, dająca możność dyskusji i polemiki i zresztą neutralizująca się wzajem, ani w przybliżeniu równać się nie może. Nie potrzeba dodawać, że „Correspondance” była oficjalnym organem koterii „filozofów” i że wszystkie hymny pochwalne — z wielką wszelako miarą i smakiem — są w niej na cześć świeczników Encyklopedii. Panna Macdonald, partyzantka teorii „spisku”, zestawia ustępy „Correspondance” dotyczące Russa i dopatruje się w nich konsekwentnego działania celem zgubienia pisarza w opinii Europy, oraz denuncjowania go niejako, właśnie w epoce, kiedy uchodząc z Francji, w tejże Europie musi szukać gościny. Faguet nie godzi się z tym zapatrywaniem i raczej skłonny jest dziwić się umiarkowanemu tonowi Grimma odnośnie do Jana Jakuba. Dla własnej ciekawości przewertowałem w kilkunastu tomach „Correspondance” wszystko, co w niej dotyczy osoby i pism Russa; oczywiście, życzliwym stanowisko Grimma nie jest, ale jakież mogło być inne w stosunku do pisarza, który mu był antypatyczny ideowo, a wrogi osobiście? Jakiegoś planowo wytyczonego działania wręcz na zgubę pisarza trudno mi się było dopatrzyć w tych ustępach, które zresztą rozproszone są na przestrzeni szeregu lat. [przypis tłumacza]

50. w znacznej części były naturalnym następstwem jego śmiałych i nowatorskich wystąpień — trzeba mieć na uwadze, że Rousseau był w swojej epoce jedynym pisarzem poruszającym doniosłe kwestie filozoficzne i społeczne, który podpisywał swoje utwory. Było utartym zwyczajem, iż autor ogłaszał w takim razie swe pisma bezimiennie, a nawet w razie potrzeby wręcz ich się wypierał, na co władze patrzały chętnym okiem, ponieważ ta cicha umowa uwalniała je od niepopularnych represji. Mimo takich ostrożności tak Wolter, jak i Diderot i tylu innych zapoznali się w swoim czasie z więzieniem. Zagadkową jedynie w całej sprawie wydania Emila jest nieopatrzność pana de Malesherbes, człowieka, którego charakter stoi tak wysoko, iż nawet Rousseau, mimo tak fatalnego obrotu sprawy, nigdy ani na chwilę nie obrzucił go najlżejszym podejrzeniem. Zdaje się, trafnym jest tu wyrażone przez Russa przypuszczenie związku odnośnego stanowiska parlamentu w sprawie Emila z przypadającym na tę chwilę wygnaniem zakonu jezuitów. [przypis tłumacza]

51. Panna Levasseur była nieokrzesana, głupia, zazdrosna... — Faguet, Vie de Rousseau. [przypis tłumacza]

52. pamflet — utwór będący ostrą demaskatorską krytyką osoby, grupy lub instytucji, zwykle złośliwy, często anonimowy. [przypis edytorski]

53. co stanowiło największą pasję jego życia, tj. teatr — Wolter, mieszkający wówczas w Délices pod Genewą, marzył o tym, aby w tym mieście stworzyć teatr, którego brak czynił mu pobyt z dala od Paryża dolegliwym. Za jego inspiracją, a może i z jego współpracownictwem, d’Alembert, opracowując dla Encyklopedii artykuł pt. Genewa, wyraził w dłuższym ustępie żal, iż miasto tak oświecone nie posiada teatru. W odpowiedzi Rousseau wystosował słynny List do d’Alemberta o widowiskach, w którym broni „czystości obyczajów” swego rodzinnego miasta przed niepowołanymi nowatorami. List ten, będący równocześnie pamfletem przeciw teatrowi i wytaczający proces tej instytucji w osobie najświetniejszego jej przedstawiciela, Moliera, zyskał olbrzymi rozgłos i wywołał polemikę liczącą blisko 400 pism i broszur. [przypis tłumacza]

54. sfingowany list, jakoby Fryderyka II do Russa — autorem listu, ukutego w salonie pani du Deffant, był Horacy Walpole; podobno jednak i Hume współpracował w tym żarcie. [przypis tłumacza]

55. modus vivendi (łac.) — sposób życia; tu: zasady współżycia. [przypis edytorski]

56. herboryzować — zajmować się zbieraniem roślin w celach naukowych. [przypis edytorski]

57. z umysłu (daw.) — umyślnie, celowo. [przypis edytorski]

58. Konstytuanta — właśc. Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne, nazwa przyjęta przez Stany Generalne we Francji w 1789 w związku z podjęciem prac ustawodawczych nad ustrojem państwa. [przypis edytorski]

59. Panteon — budowla w Paryżu, w Dzielnicy Łacińskiej, miejsce pochówku osób szczególnie zasłużonych dla Francji. [przypis edytorski]

60. arcydzieło poezji Villona — Wielki Testament (1461) François Villona. [przypis edytorski]

61. biorą oni swe kreacje w całej pełni z siebie — pytano raz Flauberta, skąd zaczerpnął postać pani Bovary; odpowiedział: „Pani Bovary — to ja”. [przypis tłumacza]

62. (1712–1719) — daty przed akapitami zostały wprowadzone przez wydawców. [przypis edytorski]

63. imać się czegoś (daw.) — zabierać się do czegoś, brać się za coś. [przypis edytorski]

64. jeśli będzie miał czoło (książk.) — mieć odwagę, czelność. [przypis edytorski]

65. Izaak i Zuzanna — w protestanckich rodzinach zwyczajne są te imiona, czerpane ze Starego Testamentu. [przypis tłumacza]

66. Izaaka Rousseau, obywatela, i Zuzanny Bernard, obywatelki — w Genewie status obywateli (fr. citoyens), posiadających pełnię praw politycznych, przysługiwał tylko osobom urodzonym w mieście i pochodzącym ze stanu mieszczańskiego; było to ok. 1500 osób na 20 tysięcy ludności. Pozostali należeli do urodzonych w mieście natifs, nieposiadających czynnych praw politycznych, oraz do habitants (mieszkańców), bez żadnych praw politycznych. [przypis edytorski]

67. Treille — najstarsza promenada Genewy. [przypis edytorski]

68. bogdanka (daw.) — ukochana. [przypis edytorski]

69. Eugeniusz Sabaudzki, właśc. Eugène-François de Savoie (1663–1736) — książę Sabaudii, krainy hist. w płd.-wsch. Francji, przy granicy ze Szwajcarią i Włochami, dowódca cesarskiej armii austriackiej, jeden z najwybitniejszych wodzów nowożytnych. [przypis edytorski]

70. seraj — pałac władcy w krajach muzułmańskich. [przypis edytorski]

71. przenieść (daw.) — znieść. [przypis edytorski]

72. zaród dolegliwości, która wzmogła się z latami — wrodzona wada pęcherza, utrudniająca oddawanie moczu. [przypis tłumacza]

73. folga (daw.) — ulga, odpoczynek. [przypis edytorski]

74. Agesilaus, Brutus i Arystydes — postacie historii starożytnej, bohaterowie biograficznych Żywotów Plutarcha, przedstawieni w nich jako wzory cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

75. Orondat, Artamen, Juba — postacie z XVII-wiecznych poczytnych, ckliwych romansów rycerskich: Orondat i Juba z powieści Gauthiera La Calprenède’a Cassanddre (1642) i Cleopatre (1647), Artamen z powieści Madeleine de Scudéry Artamène, ou le grand Cyrus (1649–1653). [przypis edytorski]

76. obywatel rzeczypospolitej — Genewa w czasach autora była republiką; dołączyła do Konfederacji Szwajcarskiej w 1815 roku. [przypis edytorski]

77. Scewola — właśc. Gaius Mucius Cordus; legendarny bohater rzymski, który został wysłany, by zamordować króla etruskiego Porsennę oblegającego ze swą armią Rzym w 508 p.n.e.; gdy został jednak schwytany w obozie wroga, włożył rękę w ogień, by dowieść, że nie straszne mu tortury ani śmierć; takie męstwo przekonało Porsennę, by puścić wolno zamachowca; nosił on odtąd z chlubą przydomek Scaevola, tzn. Mańkut. [przypis edytorski]

78. swywola (daw.) — swawola. [przypis edytorski]

79. wisus (daw.) — urwis. [przypis edytorski]

80. jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

81. zresztą (daw.) — co do reszty, poza tym. [przypis edytorski]

82. fizjonomia (daw.) — twarz. [przypis edytorski]

83. mantyka — zrzęda. [przypis edytorski]

84. niepodobna (daw.) — nie można, nie da się, jest niemożliwe. [przypis edytorski]

85. Bossey — wioska ok 5 km na płd. od Genewy. [przypis edytorski]

86. możebne — dziś: możliwe. [przypis edytorski]

87. cierpiałem, ale się nie buntowałem... — w. 21 i nast. Cały ten zawiły opis wyraża, iż Rousseau podlegał znanemu w medycynie zboczeniu płciowemu, które kazało mu najwyższą rozkosz fizyczną pokładać w tym, aby być oćwiczonym przez kobietę. [przypis tłumacza]

88. substytucja — zastępowanie, wymiana czegoś. [przypis edytorski]

89. Chimera (mit. gr.) — ziejący ogniem potwór z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża; przenośnie: