Żołnierz samochwał - Plaut (czytac .TXT) 📖

21. canticum (łac.) — pieśń; partia śpiewana. [przypis edytorski]

22. Menander (342–291 p.n.e.) — komediopisarz grecki, główny przedstawiciel komedii nowej i komedii charakterów. [przypis edytorski]

23. wysoki stopień oryginalności — por. Plautus, s. 377 i n. [przypis tłumacza]

24. par excellence (fr.) — w całym znaczeniu tego słowa, w najwyższym stopniu. [przypis edytorski]

25. nimim strzelać kazał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: nimi strzelać kazałem. [przypis edytorski]

26. wraz (daw.) — od razu, natychmiast, zaraz. [przypis edytorski]

27. skróś a. skroś (daw.) — wskroś, poprzez. [przypis edytorski]

28. jarząbek — ptak łowny z rodziny głuszcowatych. [przypis edytorski]

29. żołnierza, któremu nie pozwalają rozpuszczać języka — Epid. 454 i n. [Epidicus, polski tytuł: Epidikus; red WL] [przypis tłumacza]

30. zapowiada widzom (...) bo to (wyjątkowo) nie jest jego zwyczajem — Trin. 482 i n. [Trinummus, polski tytuł: Trzy grosze; red. WL] [przypis tłumacza]

31. korcy — dziś popr. forma D.lm.: korców; korzec: daw. jednostka objętości produktów sypkich (ziarna, mąki itp.); korzec rzymski (modius) liczył ok. 10,5 litra. [przypis edytorski]

32. fanfaronada — chełpliwość, przechwalanie się odwagą. [przypis edytorski]

33. Cyropedia a. Wychowanie Cyrusa — powieściowa biografia autorstwa Ksenofonta z Aten (ok. 430–ok. 355 p.n.e.), przedstawiająca króla Cyrusa Wielkiego jako przykład idealnego władcy, a monarchię perską jako idealne państwo. [przypis edytorski]

34. Ares (mit. gr.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

35. Ares złapany na gorącym uczynku — bóg wojny Ares miał romans z piękną boginią miłości Afrodytą, żoną kulawego boga-kowala, Hefajstosa. Zdradzany mąż przygotował cienką, niewidoczną metalową sieć, schwytał w nią śpiących w łożu kochanków i wystawił na pośmiewisko przed bogami olimpijskimi. [przypis edytorski]

36. farsa megarejska — gatunek staroż. niewybrednej komedii greckiej, pochodzący z doryckiego miasta Megara; w staroż. przeciwstawiany bardziej wyrafinowanej komedii attyckiej, czasem uważany za wcześniejszy. [przypis edytorski]

37. Arystofanes (ok. 445–ok. 385 p.n.e.) — grecki komediopisarz, najwybitniejszy z twórców komedii staroattyckiej. [przypis edytorski]

38. Lamachos — generał ateński w okresie wojny peloponeskiej (od ok. 435 p.n.e.), jeden z trzech dowódców zakończonej klęską wyprawy na Sycylię (415 p.n.e.), gdzie zginął w bitwie. [przypis edytorski]

39. Acharn. — Acharnejczycy, komedia Arystofanesa, wystawiona w 425 p.n.e. [przypis edytorski]

40. Kleonymos — generał ateński w czasach wojny peloponeskiej; w 424 p.n.e. porzucił tarczę podczas bitwy i uciekł, zyskując miano tchórza. [przypis edytorski]

41. Platon (komik), gr. Platon Komikos — komediopisarz grecki, przedstawiciel komedii staroattyckiej, tworzący ok. 428–389 p.n.e.; z jego sztuk zachowały się tylko fragmenty. [przypis edytorski]

42. Pisander, gr. Peisandros — generał spartański, podczas wojny korynckiej, w 395 p.n.e., otrzymał od swego szwagra, króla Agesilaosa II, dowództwo floty; zginął w pierwszym starciu, w bitwie koło przylądka Knidos (394 p.n.e.), zakończonej całkowitą klęską. [przypis edytorski]

43. Ksenofont z Aten (ok. 430–ok. 355 p.n.e.) — grecki pisarz i historyk, żołnierz najemny, uczeń Sokratesa; znany m.in. z pamiętników wojskowych pt. Anabaza, opisujących liczącą 1000 mil drogę powrotną do ojczyzny armii 10 tysięcy najemników greckich zwerbowanych przez satrapę perskiego Cyrusa Młodszego przeciwko jego bratu, królowi Persji Artakserksesowi II. [przypis edytorski]

44. epoka aleksandryjska — epoka hellenistyczna, okres w dziejach regionu M. Śródziemnego i Bliskiego Wschodu trwający od śmierci Aleksandra Wielkiego (323 p.n.e.) do podboju przez Rzym ostatniego niezależnego państwa hellenistycznego, ptolemejskiego Egiptu (30 p.n.e.). [przypis edytorski]

45. inkarnacja — wcielenie. [przypis edytorski]

46. farsa atellańska — popularna improwizowana farsa rzymska; nazwa od zamieszkiwanej przez italski lud Osków miejscowości Atella w Kampanii, jednej z pierwszych posiadających teatr, skąd w 391 p.n.e. zapożyczono te sztuki w Rzymie. [przypis edytorski]

47. potomstwo jego jest Legion — wyrażenie pochodzące od biblijnego wspólnego imienia grupy demonów, które opętały jednego człowieka (Mk 5,9; Łk 8,30); znaczenie: jego potomstwo jest bardzo liczne. [przypis edytorski]

48. ośmiu pieczeniarzy Plautowskich — Asin., Bacch., Capt., Curc., Men., Mil., Pers., Stich. [skróty łacińskich tytułów komedii Plauta: Komedia ośla, Siostry, Jeńcy, Wołek zbożowy, Bracia, Żołnierz samochwał, Pers, Stichus; red. WL]. [przypis tłumacza]

49. totumfacki — osoba zaufana i wypełniająca bez sprzeciwu wszelkie polecenia. [przypis edytorski]

50. zresztą (daw.) — co do reszty, poza tym. [przypis edytorski]

51. Epicharmos z Kos (ok. 550–ok. 460) — grecki dramaturg i filozof, uważany czasem za jednego z pierwszych komediopisarzy. [przypis edytorski]

52. Kleon (zm. 422 p.n.e.) — ateński wódz i polityk, demagog, przeciwnik Peryklesa. [przypis edytorski]

53. sempre nello stomaco [hai] dieci lupi affamati (wł.) — zawsze w żołądku [ma] dziesięć głodnych wilków. [przypis edytorski]

54. karagöz — tradycyjny turecki teatr cieni, w którym występuje dwóch protagonistów: prostak Karagöz i wykształcony Hacıvat, oraz stały zestaw stereotypowych postaci; spopularyzowany w czasach Imperium Osmańskiego, rozprzestrzenił się na większości terenów objętych jego panowaniem, gł. w Turcji i Grecji. [przypis edytorski]

55. Ulixes (łac.) — Ulisses, Odyseusz. [przypis edytorski]

56. Agatokles (360–289 p.n.e.) — tyran Syrakuz od 317 p.n.e., król Sycylii od 304 p.n.e. [przypis edytorski]

57. Atrydzi (mit. gr.) — synowie Atreusa: Agamemnon i Menelaos. [przypis edytorski]

58. Pergam — tu: trojański akropol (ufortyfikowane wzgórze wewnątrz miasta). [przypis edytorski]

59. con amore (wł.) — z miłością; z zamiłowania. [przypis edytorski]

60. la providence des canailles (fr.) — opatrzność hultajów. [przypis edytorski]

61. licet haec Athenis nobis (łac.) — to nam wolno w Atenach. [przypis edytorski]

62. której (...) używa w Polsce (choć w innej sztuce) Piotr Ciekliński („Potrójny z Plauta”) — por. Plautus, s. 499 i n. [przypis tłumacza]

63. W literaturze polskiej... — szereg cennych informacji pochodzi z niedrukowanej pracy mej uczennicy p. Wacławy Potemkowskiej, pt. Postać żołnierza-samochwała w komedii rzymskiej a jego potomkowie w komedii polskiej. [przypis tłumacza]

64. rybałt — daw. wędrowny śpiewak, muzykant, aktor i sztukmistrz. [przypis edytorski]

65. nie rzkąc (daw.) — nie mówiąc o, cóż dopiero. [przypis edytorski]

66. regimentować (daw.) — dowodzić regimentem, wojskiem. [przypis edytorski]

67. Nie rzkąc regimentować, ale ani postać — nie mówiąc nawet, że dowodzić (wojskami), ale choćby w nich postać (być, zjawić się). [przypis edytorski]

68. bisurmański (daw., pogard.) — muzułmański; tu: turecki a. tatarski. [przypis edytorski]

69. demesza (daw.) — szabla; od nazwy miasta Damaszek, skąd pochodziła ceniona słynna z twardości i elastyczności stal damasceńska, o charakterystycznych wzorach na powierzchni. [przypis edytorski]

70. czy istotnie cała intryga „Zemsty” opiera się na fabule „Żołnierza” Plautowskiego — Tadeusz Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, Kraków 1918, s. 14: „Pyrgopolinik, co zakrada się po cudzą żonę (schwytany, twierdzi, że uważał ją za wdowę, V, w. 16), a tymczasem traci kochankę, znajduje się w tym samym położeniu, co Rejent, który zabrał Cześnikowi wdowę, a równocześnie stracił na jego rzecz syna”. Por. s. 13. [przypis tłumacza]

71. intryga ta (...) ma nadzwyczaj mało prawdopodobieństwa — np. Cześnik nie zna (nawet z widzenia!) syna swego sąsiada, Podstolina i Wacław, mieszkając obok siebie o mur, ani raz przedtem się nie widzieli, małżeństwo młodych tak nagle, z miejsca, bez żadnych przygotowań i in. [przypis tłumacza]

72. comédie larmoyante (fr.) — łzawa komedia, najwcześniejsza odmiana sentymentalnego dramatu mieszczańskiego, powstała we Francji w XVIII wieku. [przypis edytorski]

73. maschere (wł.: maski) — typowe postacie włoskiej komedii dell’arte, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, odgrywane w maskach i w charakterystycznych kostiumach. [przypis edytorski]

74. jak śliczne loki — Fredrowskie „włos w pierścienie” dosłownie niemal w Żołnierzu, w. 923: moechum cincinnatum, por. w. 768: miles caesariatus. [przypis tłumacza]

75. sklamrzeć — narzekać, jęcząc, prosić wciąż o coś monotonnym, płaczliwym głosem. [przypis edytorski]

76. te (i inne jeszcze) cechy... — scena zastraszenia Papkina wezwaniem służących (III. 4, w. 266 i n.) bardzo przypomina analogiczną scenę w Punijczyku Plauta, p. wyżej, s. XXI. [przypis tłumacza]

77. Dlatego to możliwe są zestawienia postaci Papkina z analogicznymi włoskimi lub francuskimi kreacjami... — Władysław Folkierski, Fredro a Francja, Kraków 1925, Papkiniana, s. 33 i n. Por. Gustaw Przychocki, Papkin i Pyrgopolinices, „Pamiętnik Literacki”, R. XXV (1928), s. 276 i n. [przypis tłumacza]

78. asumpt (przest.) — impuls, pobudka. [przypis edytorski]

79. Pyrgopolinices (z gr. Πυργοπολινίκης) — szumne nazwisko przesławnego — w swym samochwalstwie — wojownika: „Warownych grodów pogromca”, „Basztomiastoburz”. [przypis tłumacza]

80. Artotrogus (z gr. Άρτότρωγος) — „Chlebogryz” czy też „Łuszczybochenek”, jak Ciekliński i Pasek nazywają żarłocznych pieczeniarzy. [przypis tłumacza]

81. Filokomazjum (z gr. Φιλόκωμος) — „Lubiąca biesiady”. [przypis tłumacza]

82. hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka) — kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze. [przypis edytorski]

83. Kario (z gr. Καρίων) — zwykła nazwa niewolnika (którym tu jest kucharz), od Karii, nadbrzeżnego kraju południowej Małej Azji. W innych sztukach Plauta mają kucharze czasem „imiona mówiące”, jak np. Cylindrus: „Wałek do ciasta” lub Anthrax: „Węgiel”. Por. uwagi w Braciach (s. 3 i nast.) co do spisów osób, imion mówiących, wyglądu sceny, masek i in. [przypis tłumacza]

84. Akt I — co do podziału na akty zob. Bracia (s. 57). Mówione są ww. 1–159; 549–670; 923–983; 1251–1295; 1476–1507; 1591–1611 (w oryginale w jambicznych senarach) przełożone wierszem trzynastozgłoskowym; poza tym są partie recytowane przy akompaniamencie muzyki, względnie śpiewane (cantica, zob. Wstęp do Braci, s. XVII), przełożone wierszem czternastozgłoskowym (zob. Wstęp do Braci, s. XLII nast.). [przypis tłumacza]

85. puklerz — rodzaj okrągłej tarczy. [przypis edytorski]

86. sklamrzeć — narzekać, jęcząc, prosić wciąż o coś monotonnym, płaczliwym głosem. [przypis edytorski]

87. Mars (mit. rzym.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

88. na polach... Wołkowych (in campis Curculionieis) — nazwa zmyślona, od słowa curculio, „wołek, robak toczący zboże”, zawiera zapewne jakiś ukryty żart, lepiej zrozumiały dla Rzymian ówczesnych, przeważnie rolników, walczących wiele z tą plagą ziarna. [przypis tłumacza]

89. Bombomachides-Klutomestorides-Archides — tak czytam zam. Clutomestoridesarchides, Li., coś niby jak: „Ten, który walczy z hałasem i dąży do sławy i władzy”, nazwisko niewątpliwie przez Plauta zmyślone, nie tylko dla ośmieszenia buńczucznego żołnierza (zob. Wstęp, s. XVIII), ale dla wyśmiania w ogóle nazwisk greckich, które Rzymian, przywykłych do imion skromnych i prostych, a nieraz pochodzących nawet od ułomności ludzkich, raziły swą samochwalczością (tak częsty w nich pierwiastek „sławy”: kleo-klyt lub „władzy”: arch-). [przypis tłumacza]

90. Neptun (mit. rzym.) — bóg morza, odpowiednik gr. Posejdona. [przypis edytorski]

91. ser w sosie (epityra) — smakowita jakaś przekąska (greckiego pochodzenia), która przypomina się pieczeniarzowi i nie pozwala mu tak łatwo pożegnać się z jego obecnym panem, a raczej z dobrym jadłem u niego. [przypis tłumacza]

92. gdyby z wysiłkiem (...) przez pysk by (...) było (...) przelazło! — przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą niż opisana czasem przeszłym lub niezrealizowaną możliwość. [przypis edytorski]

93. słuchami / Słuchać trzeba, by zębom nie przyszło ząbkować — przekład usiłuje oddać Plautowską grę słów: auribus / perhaurienda (tak, zam. peraudienda, Li.) sunt, ne dentes dentiant. Chodzi, zdaje się, o to, że zęby, niezajęte przy jedzeniu — gdy pasożyt głoduje — nazbyt by wyrosły. [przypis tłumacza]

94. Chcesz pewnie tabliczek? Mam je, rylec także — w starożytności zapiski prowadzono rylcem na poręcznych drewnianych tabliczkach pokrytych po jednej stronie woskiem. [przypis edytorski]

95. Cylicja — kraina nadmorska w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej między Pamfylią a Syrią. [przypis tłumacza]

96. Scytolatronia — zmyślony przez pieczeniarza (tzn. Plauta) kraj, pełen żołdaków (latrones), w sam raz dla żołnierza-samochwała. [przypis tłumacza]

97. Kapadocja — kraina historyczna we wsch. części Azji Mniejszej, na Wyżynie Anatolijskiej. [przypis edytorski]

98. życiem im darował