Charaktery i anegdoty - Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (gdzie można czytać za darmo książki txt) 📖

byleby nie wymyślano faktów równocześnie z okolicznościami; słowem, byle potwarz nie dostarczała wraz i treści, i formy. Powiedziałbym złośliwym: uważam za naturalne, aby mi ktoś szkodził, byleby, szkodząc mi, miał w tym jakiś interes osobisty; słowem, aby mi nie wyrządzano złego bezinteresownie, jak się to zdarza”.

N... lubi, aby mówiono, że jest złośliwy, mniej więcej tak, jak jezuici dość byli radzi, aby mówiono, że oni mordują królów. To duma, która nad słabością ludzką chce panować postrachem.

Kawaler, którego namawiano, aby się ożenił, powiadał uciesznie: „Proszę Boga, aby mnie strzegł od kobiet równie skutecznie, jak ja się ustrzegę od małżeństwa”.

Pytałem pana R..., człowieka dowcipnego i utalentowanego, czemu nie brał udziału w rewolucji roku 1789; odpowiedział: „Bo od trzydziestu lat poznałem ludzi jako tak złych pojedynczo i prywatnie, że nie śmiałem niczego oczekiwać po nich publicznie i zbiorowo”.

„Musi policja być czymś bardzo strasznym, mówiła uciesznie pani de..., skoro Anglicy wolą złodziei i morderców, a Turcy dżumę”.

„Co czyni świat tak niemiłym, powiadał pan de L..., to najpierw łajdaki, a potem porządni ludzie; aby całość była znośna, trzeba by wytępić jednych, a przerobić drugich; zniszczyć piekło, a przeobrazić niebo”.

Kiedy pani de F... zręcznie wyrazi jakąś ładną myśl, zdaje się jej, że już wszystko uczyniła; tak, że gdyby któraś z jej przyjaciółek robiła za nią to, co tamta mówi, że trzeba zrobić, stworzyłyby we dwie prawdziwą filozofkę. Pan de... powiadał o niej, że skoro powie coś zgrabnego o emetyku62, dziwi się sama, że jeszcze nie idzie na stronę.

Pewien dowcipny człowiek określał Wersal jako krainę, gdzie spadając trzeba udawać, że się idzie w górę; to znaczy szczycić się zażyłością z ludźmi, którymi się gardzi.

N... mówił mi, że zawsze dobrze wychodził z kobietami na takich zasadach: mówić stale dobrze o płci pięknej w ogólności; chwalić te, które są miłe; milczeć o innych; obcować z nimi mało; nie ufać im nigdy; i nigdy nie uzależniać swego szczęścia od jakiejkolwiek kobiety.

Pewien filozof mówił mi, że zgłębiwszy społeczeństwo, studiuje już tylko dzikich w książkach podróżników, a dzieci w życiu codziennym.

N... raczej dławi swoje namiętności, niż umie nimi powodować. Powiadał mi w tym przedmiocie: „Podobny jestem do człowieka, który siedząc na koniu i nie umiejąc kierować ponoszącym go wierzchowcem, pali mu w łeb z pistoletu i pada wraz z nim”.

Pytałem pana N..., czemu odrzucił wiele stanowisk; odpowiedział: „Nie chcę niczego, co stawia rolę w miejsce człowieka”.

„Że inteligentny człowiek (powiadał śmiejąc się pan de...) może mieć wątpliwości co do swej kochanki, to można pojąć; ale co do swojej żony! Nie, to trzeba być skończonym głupcem”.

„W świecie, powiadał pan N..., masz trzy rodzaje przyjaciół: przyjaciół, którzy cię kochają; przyjaciół, którzy gwiżdżą na ciebie; przyjaciół, którzy cię nienawidzą”.

N... powiadał: „Nie wiem, czemu pani de L... tak pragnie, abym u niej bywał, bo kiedy jakiś czas jej nie widzę, mniej nią gardzę”. Można by to powiedzieć o świecie w ogólności.

D..., ucieszny mizantrop, powiadał w przedmiocie złości ludzkiej: „Jedynie bezużyteczność pierwszego potopu sprawia, że Bóg nie zsyła drugiego”.

Pan de... mówił, że nie powinno się nic odczytywać na publicznych posiedzeniach Akademii poza tym, co nakazuje statut; motywował swoje zdanie, powiadając: „W zakresie rzeczy zbytecznych wystarczy to, co niezbędne”.

N... powiadał, że przykrość znajdowania się poniżej książąt wynagrodzona jest hojnie tym, że się jest od nich daleko.

Proponowano panu N... małżeństwo; odpowiedział: „Dwie rzeczy zawsze kochałem do szaleństwa: kobiety i bezżeństwo. Straciłem pierwszą namiętność, trzebaż zachować drugą”.

„Rzadkość prawdziwego uczucia sprawia, że zatrzymuję się czasem na ulicy, aby patrzeć, jak pies ogryza kość: zwłaszcza wracając z Wersalu, z Marly, z Fontainebleau (powiadał pan de...) najbardziej łaknę tego widowiska”.

Pan Thomas mówił mi raz: „Nie potrzebuję współczesnych, ale potrzebuję potomności”; bardzo kochał sławę. Odpowiedziałem: „Piękny rezultat filozofii, móc się obejść bez żywych, a potrzebować tych, co się nie urodzili”.

N... powiadał do pana Barthe: „Od dziesięciu lat, jak pana znam, zawsze sądziłem, że niepodobna być pańskim przyjacielem, ale omyliłem się, byłby na to sposób. — Jaki? — Wyrzec się zupełnie samego siebie i ubóstwiać bez przerwy pański egoizm”.

Pan de R... był niegdyś mniej surowy i mniej krytyczny niż dziś; zużył całą swoją pobłażliwość, a tę odrobinę, która mu została, zachowuje dla siebie.

Proponowano pewnemu kawalerowi, aby się ożenił; odpowiedział żarcikiem; że zaś żarcik był dowcipny, ktoś rzekł: „Pańska żona nie nudziłaby się”; na co ów odrzekł: „O ile by była ładna, oczywiście bawiłaby się jak inne”.

Oskarżano pana N..., że jest mizantropem. „Ja! odparł; wcale nie; ale groziło mi, że nim zostanę, i doprawdy dobrzem uczynił, żem temu zapobiegł63. — A w jaki sposób? — Zostałem samotnikiem”.

„Czas jest, powiadał N..., aby filozofia miała swój indeks, tak jak Inkwizycja w Rzymie i w Madrycie. Powinna ułożyć listę książek, które potępia, a spis ten będzie o wiele obszerniejszy niż u jej rywalki. Nawet w książkach, które pochwala w ogólności, ileż poszczególnych myśli musiałaby potępić jako sprzecznych z moralnością, a nawet zdrowym rozumem!”

„Tego dnia byłem bardzo miły, nie brutalny”, mówił mi pan S..., który w istocie łączył obie te cechy.

N... mówił mi raz uciesznie o kobietach i ich wadach: „Trzeba wybierać: albo kochać kobiety, albo je znać; nie ma środka”.

Pana N..., który wydał świeżo dzieło bardzo udatne, namawiano, aby wydał drugie, które przyjaciele jego wysoko cenili. „Nie, odparł: trzeba zostawić zawiści czas na otarcie piany”.

Pewien młody człowiek pytał mnie, czemu pani de B... odtrąciła jego hołdy, aby się uganiać za panem de L..., który widocznie lekceważył jej względy. Odpowiedziałem: „Drogi panie, Genua, bogata i potężna, ofiarowała swoje władztwo wielu królom, którzy je odrzucili; toczyli natomiast wojnę o Korsykę, która rodzi tylko kasztany, ale która była dumna i niepodległa”.

Jeden z krewnych pana de Vergennes pytał go, czemu dopuścił do ministerstwa Paryża barona de Breteuil, w którym widziano jego następcę. Odpowiedział: „To jest człowiek, który zawsze przebywał za granicą, tutaj jest nieznany, reputacja jego jest sztuczna, ale wielu ludzi uważa go za godnego teki ministra. Trzeba ich wywieść z błędu, postawić go na świeczniku i pokazać, co to jest baron de Breteuil”.

Wyrzucano panu L..., literatowi, że nic już nie ogłasza. „Co drukować, odparł, w epoce, gdy kalendarz jest od czasu do czasu zabroniony”?

N... mówił o panu de La Reynière, do którego wszyscy chodzą dla jego kuchni, ale którego mają za wielkiego nudziarza: „Można go zjeść, ale nie można go strawić”.

Pan de F..., który zniósł wielu kochanków żony, zawsze korzystając od czasu do czasu z praw małżonka, zamierzał pewnego wieczora ich użyć. Żona odmawia. „Jak to, mówi, nie wiesz, że żyję w tej chwili z X...? — Dobra racja, rzekł, czyż nie zastawiłaś mi moich przywilejów żyjąc z L..., S..., N..., B..., T...? — Och, cóż za różnica! Alboż64 to była miłość? Nie, czysty kaprys; ale X... to miłość, to sprawa na śmierć i życie. — A, nie wiedziałem; bardzo cię przepraszam, nie mówimy już o tym”. I w istocie, uszanował ten wzgląd. Pan de R..., przy którym opowiadano tę historię, wykrzyknął: „O, Boże, jakże ci dziękuję, że dałeś małżeństwu zrodzić podobne delikatności!”

„Moi wrogowie nie mogą mi nic zrobić, mówił N..., bo nie mogą mi zabronić dobrze myśleć i dobrze czynić”.

Pan de... prosił biskupa de... o dworek na wsi, gdzie biskup nigdy nie bywał; ów odpowiedział: „Nie wie pan, że człowiek musi mieć jakieś miejsce, gdzie nigdy nie bywa, a gdzie wierzy, że byłby szczęśliwy, gdyby tam był”. Pan de..., po chwili milczenia, odpowiedział: „Słusznie: to właśnie stworzyło reputację Niebu”.

Po powrocie na tron Karola II, Milton mógł objąć z powrotem bardzo zyskowne stanowisko, które był stracił; kiedy żona namawiała go do tego, odpowiedział: „Ty jesteś kobietą i chcesz mieć karetę; ale ja chcę żyć i umrzeć jako uczciwy człowiek”.

Nakłaniałem pana de L..., aby zapomniał przewin pana de B... (który wyświadczył mu niegdyś wiele dobrego); odpowiedział: „Bóg zalecił wybaczać zniewagi, ale nie nakazał wybaczać dobrodziejstw”.

N..., który bardzo lubił kobiety, mówił mi, że towarzystwo ich jest mu potrzebne, aby złagodzić surowość jego myśli i zatrudnić tkliwość jego duszy. „Mam (powiadał) Tacyta65 w głowie, a Tibulla66 w sercu”.

„Fizycznie — powiadał N..., człowiek delikatnego zdrowia, a bardzo tęgiego charakteru — jestem jak trzcina, która się gnie, a nie łamie; moralnie, jestem natomiast jak dąb, który się łamie, a nie gnie”.

Wymawiano panu N... jego upodobanie w samotności; odparł: „Lepiej znoszę swoje wady niż cudze”.

Ludwik XV grał raz z marszałkiem d’Estrées, który, przegrawszy dużo, chciał się wycofać. Król rzekł: „Przecież masz jakąś ojcowiznę?”

Myślano na dworze o tym, aby ożenić króla Ludwika XV, który zabijał się onanią67. Przez ten czas kardynał de Fleury zdecydował się na rzecz córki króla polskiego; ale rzecz była pilna, ile że każdy na swoją rękę intrygował, aby ożenić króla najprędzej jak się da. Ci, którzy chcieli odsunąć pannę de Beaumont-les-Tours, przekupili lekarzy, którzy orzekli, że królowi trzeba kobiety w takim wieku, aby była zdolna naprawić klęski onanii oraz dać mu dzieci. Przez ten czas wszystkie potęgi krzątały się i mało było księżniczek, których prześcieradeł nie przesłano by kardynałowi68. Wręczono królowej rodzaj traktatu, który jej kazano podpisać, że nigdy nie będzie mówiła z królem o sprawach politycznych, etc.

N... powiadał do mnie: „Uważam króla Francji jedynie za króla około stu tysięcy ludzi, między których dzieli i którym oddaje pot, krew i mienie dwudziestu czterech milionów dziewięciuset innych, w proporcjach określonych zasadami feudalnymi, wojskowymi, antymoralnymi i antyspołecznymi, które plugawią Europę od dwudziestu wieków”.

Pytałem pana N... czemu, skazując się na odludzie, uchyla się od korzyści, które mógłby czerpać. „Ludzie, odparł, nie mogą dla mnie uczynić nic, co by było warte zapomnienia o nich”.

Pan de... przyrzekł nie wiem już co panu L... i klął się słowem szlachcica; ów odpowiedział: „Jeśli to panu wszystko jedno, czy nie mógłbyś dać słowa uczciwego człowieka?”

Słynny Ben Johnson powiadał, że wszyscy, którzy pożenili się z Muzami, pomarli z głodu, a wszyscy, którzy wzięli je za kochanki, doskonale na tym wyszli. To odpowiada temu, co słyszałem z ust Diderota, że rozsądny literat może być kochankiem osoby, która pisze książki, ale powinien żenić się jedynie z tą, która umie uszyć koszulę. Jest coś lepszego: nie być ani kochankiem autorki, ani mężem żadnej.

„Mam nadzieję, mówił N..., że pewnego dnia wychodząc ze Zgromadzenia Narodowego, obradującego pod przewodnictwem Żyda, będę na ślubie katolika rozwiedzionego z pierwszą żoną luteranką, a żeniącego się z młodą anabaptystką; że potem pójdziemy na obiad do proboszcza, i że ten przedstawi nam swoją żonę, młodą anglikankę, którą zaślubił powtórnie, owdowiawszy po kalwince”.

„Nie jest — powiadał pan de M... — człowiekiem bardzo pospolitym ten, który powiada Fortunie: nie chcę ciebie, chyba pod warunkiem, że ścierpisz jarzmo, które ci chcę nałożyć; a Sławie powiada: jesteś dziewką, którą mogę popieścić czasem, ale którą odtrącę, jeśli sobie pozwoli być wobec mnie zbyt poufała i natrętna”. Malował siebie samego, i to jest w istocie jego charakter.

Powiadano o dworaku lekkim, ale nie zepsutym: „Zakurzył się w pyle, ale nie splamił się w błocie”.

N... powiadał, że filozof powinien zacząć od szczęścia umarłych, nie cierpieć i mieć spokój; potem jest kolej na szczęście żywych, myśleć, czuć i bawić się.

Pytałem pana N..., czemu odrzuca korzystne małżeństwo. Odpowiedział: „Nie chcę się żenić z obawy, abym nie miał syna podobnego do siebie”. Byłem zdziwiony, bo to jest bardzo zacny człowiek; po czym dodał: „Tak, z obawy, abym nie miał syna, który, będąc ubogi jak ja, nie umiałby ani kłamać, ani pochlebiać, ani pełzać, i aby nie przechodził tego samego co ja”.

Pewna dama mówiła z przesadą o swojej cnocie i nie chciała rzekomo słyszeć już o miłości. Ktoś dowcipny rzekł: „Na co ta poza? Czyż nie można znaleźć kochanka, nie gadając tego wszystkiego?”

W epoce zgromadzenia Notablów ktoś chciał pobudzić do mówienia papugę pani de... „Niech się pan nie wysila, odrzekła, nie otwiera nigdy dzioba. — Jak to, ma pani papugę, która nie mówi? Niech ją pani nauczy przynajmniej mówić: Niech żyje król. — Niech Bóg broni, odparła; papuga umiejąca mówić niech żyje król! Już bym jej nie miała; zrobiono by z niej notabla”.

Nieszczęśliwy odźwierny, gdy mu dzieci jego pana odmówiły wypłaty legatu69 tysiąca franków, którego mógł się domagać sądownie, mówił do mnie: „Jak pan chce, abym się procesował z dziećmi człowieka, któremu służyłem dwadzieścia pięć lat, a im samym służę od piętnastu?” Nawet ich niesprawiedliwość była mu pobudką do wspaniałomyślności.

Pytano pana N..., czemu natura uczyniła miłość niezależną od rozumu. „Dlatego, rzekł, że natura myśli jedynie o gatunku i dla utrwalenia go nie potrzebuje naszych głupstw. Jeśli, będąc pijany, zbliżę się do służącej w karczmie albo do ladacznicy, cel natury może być równie dobrze spełniony, co gdybym zdobył Klaryssę po dwóch latach starań; podczas gdy rozum ochroniłby mnie od pomywaczki, od ladacznicy, a nawet może od Klaryssy. Gdyby się radzić tylko rozumu, któryż człowiek chciałby być ojcem i gotować sobie tyle zgryzot na tak długo? Któraż kobieta dla parominutowego spazmu chciałaby się narazić