Charaktery i anegdoty - Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (gdzie można czytać za darmo książki txt) 📖

pozostaje jedynie przepędzić ją. Po łowach pan i sługa znaleźli się u pani du Barry, której pan de Noailles prawił tysiąc komplementów. „Nie wierz mu”, rzekł król; po czym powtórzył to, co marszałek mówił na polowaniu. Pani du Barry wpadła w gniew, a marszałek powiedział: „Pani, w istocie mówiłem tak, ale to tyczyło jedynie pań z Saint-Germain, a nie z Wersalu”. Otóż panie z Saint-Germain to były jego żona, pani de Tessé, pani de Duras etc. Anegdotę tę opowiadał mi marszałek de Duras, naoczny świadek.

Mówiąc o tym padole płaczu, gdzie sprawy idą coraz gorzej, N... powiadał: „Czytałem gdzieś, że nie ma nic gorszego dla ludów, niż zbyt długie panowanie. Słyszę, że Bóg jest wieczny; to wszystko tłumaczy”.

N... zrobił tę bardzo trafną i subtelną uwagę, że choćby wady ludzi, z którymi żyjemy, były nam najbardziej przykre i uciążliwe, mimo to nasiąkamy nimi po trosze. To, że jesteśmy ofiarami tych przywar, obcych naszemu charakterowi, nie jest nawet zabezpieczeniem od nich.

Byłem wczoraj świadkiem filozoficznej rozmowy pana D... i pana L..., w której jedno zdanie mnie uderzyło. Pan D... powiadał: „Mało osób i mało rzeczy interesuje mnie, ale najmniej interesuje mnie własna osoba”. Pan L... odpowiedział: „Czy to nie z tego samego powodu i czy jedno nie tłumaczy drugiego? — Bardzo słuszna uwaga, odparł spokojnie D..., ale ja mówię panu fakt. Doszedłem do tego stopniowo; w miarę jak się żyje i patrzy na ludzi, serce musi albo pęknąć, albo stwardnieć na brąz”.

Jest to rzecz godna uwagi, że Molier, który nie oszczędzał nikogo, nie wypuścił ani jednej strzały w finansistów. Powiadają, że Molier i współcześni komediopisarze mieli w tej mierze rozkazy Colberta.

Regent chciał iść na bal, ale tak, aby go nie poznano. „Wiem34 sposób”, rzekł ksiądz Dubois; i kiedy byli na balu, kopnął go kilka razy w siedzenie. Regent, którego zabolało, rzekł: „Księże, za dobrze mnie maskujesz”.

Fanatyk szlachetczyzny, zauważywszy, że dokoła Wersalu czuć uryną, kazał swojej służbie i swoim wasalom oddawać wodę na ściany swego zamku.

Pani de Nesle romansowała z panem de Soubise. Pan de Nesle, który gardził swoją żoną, posprzeczał się raz z nią w obecności jej kochanka. W sprzeczce rzucił te słowa: „Ludzie wiedzą, że przebaczam pani wszystko. Muszę wszelako pani powiedzieć, że masz kaprysy zbyt niskie, których ci nie daruję. Tak na przykład, te amory z perukarzem mojej służby, z którym widziałem cię wymykającą się z domu”. Naodgrażawszy się, wyszedł, i zostawił ją z panem de Soubise, który spoliczkował damę, mimo jej zaprzeczeń. Mąż opowiadał potem wszędzie ten swój koncept, dodając, że historia z perukarzem była zmyślona, drwiąc sobie z pana de Soubise, który uwierzył, i z żony, która dostała po gębie.

Powiedziano, z powodu sądu wojennego, który odbył się w Lorient w sprawie pana de Grasse: Armia niewinna, generał niewinny, minister wyłączony ze sprawy, król skazany na koszta. Trzeba wiedzieć, że ten sąd kosztował króla cztery miliony i że przewidywano upadek pana de Castries. Powtarzano ten koncept na zebraniu paniczów dworskich. Jeden z nich, nie posiadając się z zachwytu, rzekł po chwili milczenia z całą powagą, wznosząc ręce do góry: „Jak nie błogosławić katastrof, które rodzą tak śliczne powiedzonka?”. W tym sensie podjęto przegląd powiedzeń i piosenek z okazji wszystkich klęsk Francji. Piosenkę o bitwie pod Hochstedt skrytykowano, co sprawiło, że któryś rzekł: „Martwi mnie przegrana tej bitwy, piosenka nic nie warta”.

Chodziło o to, aby wyleczyć Ludwika XV, młodego jeszcze, z nałogu darcia koronek u rękawów swoim dworakom. Podjął się tego pan de Maurepas. Zjawił się przed królem w najcudowniejszych koronkach w świecie. Król zbliża się i drze mu jedną. Pan de Maurepas drze najspokojniej drugą, mówiąc tylko: „Nie zrobiło mi to żadnej przyjemności”. Król, zdziwiony, zaczerwienił się, i od tego czasu nie darł już koronek.

N..., chcąc wyrazić jednym słowem rzadkość uczciwych ludzi, mówił mi, że „w społeczeństwie uczciwy człowiek stanowi odmianę gatunku ludzkiego”.

Ludwik XV uważał, że trzeba odmienić ducha narodu i radził nad sposobami sprawienia tego cudu z panem Bertin (tzw. małym ministrem), który zażądał poważnie nieco czasu, aby nad tym podumać. W wyniku tego dumania, to znaczy swoich refleksji, orzekł, iż byłoby pożądane, aby naród przejął się duchem panującym w Chinach. Tej to pięknej idei zawdzięcza publiczność kolekcję zatytułowaną Historia Chin albo Roczniki Chińczyków.

Książę de Lauzun mówił: „Często spieram się z panem de Calonne; ale, ponieważ żaden z nas nie ma charakteru, każdy na wyprzódki stara się ustąpić; który znajdzie bardziej elegancki sposób wycofania się, ustępuje pierwszy.”

Pan de Brissac, oszalały na punkcie szlachectwa, określał często Boga wyrażeniem: „Szlachcic w niebiesiech35”.

N... powiadał, że „zobowiązać, oddać usługę, nie wkładając w to całej możliwej delikatności, to niemal stracony trud. Kto tego zaniedba, nie zyska nigdy serca, a o zdobycie serca właśnie idzie. Tacy niezręczni dobroczyńcy podobni są do generała, który zdobywa miasto, pozwalając garnizonowi wycofać się do fortecy i tym samym czyni swą zdobycz niemal daremną”.

W pewnym domu, gdzie pani d’Egmont była na wieczerzy, oznajmiono człowieka nazwiskiem du Guesclin36. Nazwisko działa jej na wyobraźnię; każe posadzić tego człowieka przy sobie, rozwija dlań całą uprzejmość, wreszcie podaje mu półmisek, który stał przed nią. Były to trufle. „Pani, odparł głupiec, nie trzeba ich przy pani”. — „Słysząc to (rzekła, opowiadając tę historię), pożałowałam swoich uprzejmości. Zrobiłam jak ów delfin, który podczas rozbicia statku myślał, że ratuje człowieka, a wrzucił go w morze, skoro spostrzegł, że to małpa”.

Pan Dubreuil, w czasie choroby, z której umarł, mówił do swego przyjaciela, pana Pehmeja: „Mój przyjacielu, po co tyle ludzi w moim pokoju. Powinieneś być tylko ty, moja choroba jest zaraźliwa”.

Pytano pana Pehmeja, ile ma majątku? „Tysiąc pięćset funtów renty. — To bardzo mało. — Och, odparł Pehmaja, Dubreuil jest bogaty”.

Kiedy panu de Choiseul mówiono o jego gwieździe, w istocie bezprzykładnie szczęśliwej, odparł: „Jest równie szczęśliwa, jak nieszczęśliwa. — Jak to? — Ot, jak. Zawsze bardzo dobrze odnosiłem się do dziwek; jedną zlekceważyłem: zostaje królową37 Francji, lub bez mała. Doskonale traktowałem wszystkich inspektorów; obsypywałem ich złotem i zaszczytami; znalazł się jeden, powszechnie wzgardzony, którego potraktowałem lekko: zostaje ministrem wojny, to pan de Monteynard. Co się tyczy ambasadorów, wiadomo, co robię dla nich bez wyjątku. Ale znalazł się jeden, ciężki i tępy, którym wszyscy inni gardzą, z którym nie chcą utrzymywać stosunków dla38 jego skandalicznego małżeństwa. To pan de Vergennes: zostaje ministrem spraw zagranicznych! Przyznajcie, że mam rację mówić, iż moja gwiazda jest równie niezwykła w złym, jak w dobrym”.

W czasie, gdy istnieli janseniści39, poznawało się ich po długości pelerynki u płaszcza. Otóż, arcybiskup Lionu sfabrykował kilkoro dzieci, ale, za każdym tego rodzaju wybrykiem, pilnie przedłużał o cal pelerynkę. W końcu wydłużyła się tak, że arcybiskup uchodził jakiś czas za jansenistę i był podejrzany u Dworu.

Duclos powiadał do kogoś, znudzonego kazaniem w Wersalu: „Po coś słuchał do końca? — Bałem się zakłócić spokój i zgorszyć słuchaczy. — Dalibóg, odparł Duclos, niżbym miał wysłuchać tego kazania, raczej nawróciłbym się zaraz z początku”.

Wielki wódz, Turenne, widząc, że dziecko przechodzi za koniem narażając się na kopnięcie, przywołał je i rzekł: „Moje dziecię, nie przechodź nigdy za koniem, nie zostawiwszy między sobą a nim przestrzeni wystarczającej na to, aby cię nie mógł kopnąć. Ręczę ci, że nie nadłożysz przez to ani pół mili w ciągu całego życia; i zapamiętaj, że to pan de Turenne ci to powiedział”.

Pan de B... i pan de C... są serdecznymi przyjaciółmi, tak że cytują ich jako przykład. Jednego dnia, pan de B... rzekł do pana de C...: „Nie zdarzyło ci się spotkać wśród kobiet, które miałeś, jakiejś wariatki, która by cię pytała, czy nie wyrzekłbyś się mnie dla niej i czy bardziej kochasz mnie niż ją? — Owszem, odparł tamten. — Któż to taki? — Pani de M...” Była to kochanka jego przyjaciela.

Collé umieścił znaczną sumę w dożywotniej rencie, na dziesięć od sta40; w ciągu dwóch lat bankier nie dał mu jeszcze ani grosza. „Proszę pana, rzekł Collé, kiedy umieszczam pieniądze na dożycie, chciałbym je widzieć za życia”.

Marszałek de Duras, niezadowolony z syna, rzekł: „Niegodziwcze, jeśli będziesz tak dalej postępował, wezmę cię na kolację do króla”. A to dlatego, że młody człowiek wieczerzał dwa razy w Marly, gdzie znudził się śmiertelnie.

Pan de L..., mizantrop w stylu Tymona, prowadził dość melancholijną rozmowę z panem de B..., mizantropem mniej posępnym, niekiedy nawet bardzo wesołym. Pan de L... wyrażał się o panu de B... z wielką sympatią i mówił, że rad by się z nim zbliżyć. Na to ktoś rzekł: „Niech pan uważa: mimo swojej ponurej miny, on bywa czasem bardzo wesoły, niech mu pan nie ufa”.

Diderot znał z bliska pewnego ladaco, który wskutek jakiegoś świeżego wybryku postradał życzliwość wuja, bogatego kanonika, tak, iż ów chciał go wydziedziczyć. Diderot udaje się do tego wuja, przybiera minę poważną i filozoficzną, przemawia w obronie siostrzeńca i próbuje wzruszyć wujowskie serce patetycznym tonem. Na to wuj opowiada mu parę niegodziwości swego krewniaka. „Gorzej jeszcze zrobił, odrzecze Diderot. — Co takiego? pyta wuj. — Chciał pana zamordować w zakrystii, kiedyś wychodził ze mszą; jedynie nadejście paru osób udaremniło ten zamiar. — To nieprawda, wykrzyknął wuj, to potwarz. — Przypuśćmy, odparł Diderot; ale gdyby nawet była prawda, trzeba by przebaczyć jego szczeremu żalowi, jego złej doli i nieszczęściom, jakie go czekają, jeśli go pan opuści”.

Wśród ludzi obdarzonych żywą wyobraźnią i subtelną wrażliwością, która rodzi w nich sympatię do kobiet, wielu mówiło mi, jak mało kobiety mają poczucia sztuki, a zwłaszcza poezji. Poeta znany ze swoich wdzięcznych utworów malował mi raz swoje zdumienie, jakiego doznał, widząc, że kobieta pełna dowcipu, wdzięku, uczucia, smaku w ubiorze, muzykalna, grająca na paru instrumentach, nie ma pojęcia o mierze wiersza, o kojarzeniu rymów, tak, iż zdolna jest zastąpić słowo szczęśliwe i genialne innym, pospolitym, a nawet niweczącym harmonię. Dodał, iż nieraz odczuł to, co nazywał małym nieszczęściem, ale co w istocie jest wielkim nieszczęściem dla poety erotycznego, który całe życie starał się o uznanie kobiet.

Pytałem pana N..., czemu żadna przyjemność nie ma nad nim władzy; odparł: „To nie znaczy, abym nie był wrażliwy na nie; ale nie ma ani jednej, która by mi się nie zdawała przepłacona. Sława naraża na potwarz; szacunek ludzki wymaga nieustannych starań; przyjemności — ruchu i zmęczenia. Życie towarzyskie pociąga tysiąc utrapień; wszystko widzą, znają, sądzą. Świat nie przedstawia dla mnie nic takiego, abym, wchodząc w samego siebie, nie znalazł tego samego w lepszym gatunku. Z tych po sto razy ponawianych doświadczeń wynikło, że, nie będąc z natury apatyczny ani obojętny, popadłem w jakiś bezwład: doraźne moje położenie zawsze mi się wydaje najlepsze, ponieważ zaleta jego mieści się w tym bezruchu i rośnie wraz z nim. Miłość jest źródłem udręki; rozkosz bez miłości parominutową przyjemnością; małżeństwo, gorsze niż wszystko inne; zaszczyt ojcostwa wiedzie za sobą szereg niedoli; dom otwarty, to zajęcie godne oberżysty. Nędzne pobudki, które sprawiają, że świat poszukuje człowieka lub szanuje go, są zbyt przejrzyste, mogą zmamić chyba głupca, albo pochlebić człowiekowi śmiesznie próżnemu. Stąd wyciągnąłem wniosek, że spokój, przyjaźń i myśl to jedyne dobra, które przystały człowiekowi, skoro przekroczył wiek szaleństwa”.

Lekarz Lorry opowiadał, że pani de Sully, będąc niedysponowana, wezwała go i skarżyła się na bezczelność lekarza Bordeu, który jej powiedział tak: „Pani choroba pochodzi z niezaspokojenia: ot, masz pani mężczyznę”; i równocześnie pokazał się jej w nieprzystojnej postaci. Lorry tłumaczył swego kolegę i złożył pani de Sully wiele zapewnień szacunku. Dodał: „Nie wiem, co zaszło później, ale tyle jest pewne, że, wezwawszy mnie jeszcze raz, wróciła do kolegi Bordeu”.

Proboszcz z Bray przechodził kilka razy od katolicyzmu do protestantyzmu; kiedy zaś przyjaciele dziwili się jego obojętności: „Ja obojętny! rzekł, ja niestały! Nic podobnego; przeciwnie, ja się nie zmieniam, ja chcę być proboszczem w Bray”.

Wiadomo na jakie poufałości pozwalał król pruski niektórym swoim bliskim. Generał Quintus Icilius należał do tych, którzy korzystali z nich najswobodniej. Po bitwie pod Rosbach król pruski zwierzył mu się, że jeśli przegra, uda się do Wenecji, aby tam zostać lekarzem. Quintus odpowiedział: Zawsze morderca.

Kawaler de Montbarey spędził jakiś czas na prowincji. Kiedy wrócił, przyjaciele ubolewali nad towarzystwem, w jakim musiał się obracać. „Mylicie się, odparł; dobre towarzystwo jest w tym mieście takie jak wszędzie, a liche jest wyborne”.

Wieśniak pewien podzielił swoje szczupłe mienie między czterech synów i mieszkał kolejno to u jednego, to u drugiego. Kiedy wrócił z jednej takiej podróży, pytano go: „No i co, jak was przyjęli, jak was traktowali? — Jak własne dziecko”, odpowiedział. Wzruszające powiedzenie w ustach takiego ojca!

W towarzystwie, w którym znajdował się pan Szuwałow, ex-kochanek carycy Elżbiety, ktoś pytał o jakiś szczegół tyczący się Rosji. Poseł Chabrillant rzekł: „Panie Szuwałow, niech nam pan to opowie; musi pan wiedzieć, pan, który byłeś tamtejszą Pompadour”.

Hrabia d’Artois, brat królewski, mając w dniu swego wesela zasiąść do stołu, otoczony wszystkimi wielkimi oficerami swoimi i swojej żony, rzekł do hrabiny tak, że wiele osób go słyszało: „Wszystko to są nasi ludzie”. To słowo poszło w kurs, ale to jest tysiączne tego rodzaju; i sto tysięcy podobnych nie przeszkodzi szlachcie francuskiej