Charaktery i anegdoty - Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (gdzie można czytać za darmo książki txt) 📖

Książę de Charolais, zastawszy pana de Brissac u swojej kochanki, rzekł: „Wyjdź pan”. Pan de Brissac odparł: „Wasza Dostojność, przodkowie twoi powiedzieliby: Wyjdźmy”.

Pan de Castries w epoce kłótni Diderota z Russem55 rzekł zniecierpliwiony do pana de R..., który mi to powtórzył: „To nie do wiary; mówi się tylko o tych ludziach, ludziach bez stanowiska, nie mających nawet domu, gnieżdżących się na poddaszu; to nie do pojęcia!”

Pan de Voltaire, będąc u pani du Châtelet, a nawet w jej sypialni, bawił się z księdzem Mignon, dzieckiem, które trzymał na kolanach. Zaczął z nim gwarzyć i dawać mu nauki. „Moje dziecko, rzekł, aby dać sobie radę z ludźmi, trzeba mieć za sobą kobiety; aby mieć za sobą kobiety, trzeba je znać. Wiedz zatem, że wszystkie kobiety są fałszywe i k...y. — Jak to wszystkie? Co pan plecie, rzekła pani du Châtelet, wściekła. — Droga pani, rzekł Wolter, nie trzeba zwodzić maluczkich”.

Kiedy wielki Turenne był na obiedzie u pana de Lamoignon, ów spytał go, czy, mimo że tak nieustraszony, nie czuje z początkiem bitwy nieco strachu. „Owszem, rzekł pan de Turenne, i bardzo; ale jest w armii wielu niższych oficerów i wielu żołnierzy, którzy nie czują nic podobnego”.

Diderot, zamierzając napisać utwór, który mógł narazić jego spokój, zwierzył swój sekret przyjacielowi; ten, znając go dobrze, rzekł: „Ale ty sam, czy dochowasz sekretu?” I w istocie, to Diderot zdradził tajemnicę.

To pan de Maugiron popełnił ów okropny czyn, o którym mi opowiadano, a który uważałem za bajkę. Gdy był przy armii, kucharza jego pochwycono jako marudera. Oznajmiono mu to. „Jestem bardzo kontent z mego kucharza, rzekł, ale mam lichego kuchcika”. Każe sprowadzić kuchcika i daje mu list do profosa56. Nieszczęśliwy idzie, biorą go i, mimo iż zapewnia o swej niewinności, wieszają go.

Proponowałem panu de L... korzystne małżeństwo. Odparł: „Po co miałbym się żenić? Najlepsze, co mogłoby mi się zdarzyć w małżeństwie, to nie być rogaczem; osiągnę to jeszcze pewniej, nie żeniąc się wcale”.

Rozmawiałem raz z panem de V..., który zdaje się żyć bez złudzeń w wieku, w którym ludzie bywają do nich jeszcze zdolni. Wspomniałem mu, że świat dziwi się jego nieczułości. Odpowiedział poważnie: „Nie można i umrzeć, i żyć. Byłem swego czasu, jak każdy, kochankiem ladacznicy, zabawką kokietki, igraszką kobiety lekkiej, narzędziem intrygantki. Czym można być więcej? Przyjacielem kobiety z sercem? Ba, wchodzimy w sferę baśni”.

„Odtrącam, powiadał N..., dobrodziejstwa protektorów; mógłbym może przyjąć i uczcić dary szacunku, ale cenię tylko dary przyjaźni”.

Młoda osoba, o którą matka była zazdrosna i której trzynaście lat drażniły ową matkę nieskończenie, mówiła do mnie raz: „Zawsze mam ochotę przepraszać ją, że się urodziłam”.

N..., znany pisarz, nie uczynił żadnego kroku, aby oglądać wszystkich owych podróżujących monarchów, którzy w ostatnich trzech latach kolejno odwiedzili Francję. Spytałem go o przyczynę tego braku ciekawości. Odpowiedział: „Interesuje mnie w życiu jedynie to, co stwarza między ludźmi stosunki szczere i proste. Wiem na przykład, co jest57 ojciec i syn, kochanek i kochanka, przyjaciel i przyjaciółka, protektor i protegowany, nawet kupujący i sprzedawca, etc.; ale te wizyty, te rozmowy bez treści, gdzie wszystko jest wytyczone etykietą, gdzie dialog jest jakby napisany z góry, to mnie nie bawi. Wolę teatr życia dell’arte58; ma tę zaletę, że jest improwizacją”.

N... powiadał o panu de Sainte-Foix, człowieku obojętnym na dobre i złe, wyzutym z wszelkiego zmysłu moralnego: „To pies leżący między perfumą a łajnem i nie czujący zapachu ani tego, ani tego”.

N... objawił wiele próżności i arogancji po swoim sukcesiku teatralnym; był to pierwszy jego utwór. Jeden z przyjaciół rzekł: „Mój drogi, siejesz przed sobą ciernie, znajdziesz je wracając”.

„Sposób, w jaki widzę, że się rozdziela pochwały i nagany, mówił pan de B..., mógłby obudzić w najuczciwszym człowieku tęsknotę za obelgami”.

Matka, widząc upór syna, powiadała, że dzieci to egoiści. „Tak, rzekł N..., zanim nabiorą form”.

Powiadano do N...: „Pan dba o szacunek”. Odpowiedź jego uderzyła mnie. „Nie, powiedział, ale mam go dla siebie, co mi zyskuje niekiedy szacunek innych”.

Liczą pięćdziesiąt sześć zgwałceń publicznego zaufania, od Henryka IV do ministerium kardynała de Loménie włącznie. Pan D... zastosował do częstych bankructw naszych królów ten dwuwiersz Racine’a: „Połowa tak świętego tronu spoczywa na wierze przyrzeczonej, a rzadko dochowanej”.

Powiadano do pana N..., członka Akademii: „Ożeni się pan kiedy?” Odparł: „Tylem żartował59 z Akademii i jestem w niej; zawsze się boję, aby mi się to samo nie zdarzyło z małżeństwem”.

Fontenelle napisał operę, w której znajduje się chór kapłanów. Zgorszenie dewotów! Arcybiskup paryski chciał ten chór usunąć. Fontenelle rzekł: „Ja się nie mieszam do jego klechów, niech on się nie miesza do moich”.

Dworak pewien mówił: „Ze mną nie tak łatwo się pokłócić”.

Król polski, Stanisław, lubił księdza Porquet, ale nic jeszcze nie zrobił dla niego. Ksiądz zwrócił na to królowi uwagę: „Ależ, drogi księże, odrzekł król, dużo w tym jest twojej winy; język masz bardzo swobodny; powiadają że nie wierzysz w Boga; trzeba się miarkować; staraj się uwierzyć. Daję ci rok czasu”.

Pan Turgot, którego jeden z przyjaciół nie odwiedził od dawna, spotkawszy go rzekł: „Od czasu jak jestem ministrem, popadłem u ciebie w niełaskę”.

Ludwik XV odmówił swemu lokajowi Lebelowi dwudziestu pięciu tysięcy franków z własnej szkatuły na jakiś wydatek tyczący poufnych apartamentów króla, powiadając, aby się zwrócił do Skarbu. Lebel rzekł: „Po co mi się narażać na odmowę i szykany, kiedy król ma w swojej szkatule kupkę milionów?” Król odparł: „Nie lubię się ogołacać, zawsze trzeba coś zachować na czarną godzinę”.

Nieboszczyk król był, jak wiadomo, w tajnej korespondencji z hrabią de Broglie. Chodziło o mianowanie ambasadora w Szwecji. Hrabia de Broglie proponował pana de Vergennes, wówczas bawiącego u siebie na wsi po powrocie z Konstantynopola. Król nie chciał. Hrabia nalegał. Było w zwyczaju pisać do króla z szerokim marginesem, a król kreślił swą odpowiedź z boku. Na ostatnim liście król napisał: „Nie pochwalam wyboru pana de Vergennes; zmuszacie mnie do tego; niechże jedzie, ale zabraniam mu brać ze sobą jego brzydką żonę”.

Dziwiono się, że książę de Choiseul trzymał się tak długo wbrew pani du Barry. Sekret jego był bardzo prosty; w chwili gdy zdawał się najbardziej zachwiany, starał się o audiencję u króla i prosił go o rozkazy w kwestii kilku milionów, jakie oszczędził w departamencie wojny, z uwagą, że nie byłoby właściwe odsyłać je do Skarbu. Król rozumiał, co to ma znaczyć i odpowiadał: „Pomów z Bertinem, daj mu trzy miliony w takich a takich walorach; weź sobie resztę”. W ten sposób król dzielił się z ministrem; nie będąc zaś pewny, czy jego następca będzie równie usłużny, trzymał pana de Choiseul, mimo intryg pani du Barry.

Harris, słynny kupiec londyński, bawiąc w Paryżu w r. 1786 w epoce podpisywania traktatu handlowego, mówił do Francuzów: „Sądzę, że Francja straci na tym milion funtów sterlingów rocznie jedynie przez dwadzieścia pięć lub trzydzieści pierwszych lat, ale później rzecz się wyrówna”.

Wiadomo, że pan de Maurepas drwił sobie ze wszystkiego; oto nowy dowód: Pan Francis otrzymał pewną wiadomość, ale w tajemnicy, że Hiszpania nie oświadczy się w wojnie amerykańskiej aż w roku 1780. Powiedział to panu de Maurepas; kiedy rok minął, a Hiszpania się nie ruszyła, prorok zyskał zaufanie. Pan de Vergennes kazał wezwać pana Francis i spytał go, na czym zasadza tę opinię. Ów odparł: „Na tym, że jestem tego pewny”. Minister, przybierając urzędową minę, kazał mu powiedzieć, na czym to opiera. Pan Francis odrzekł, że to jego tajemnica i że, nie będąc w czynnej służbie, nie ma wobec rządu żadnych obowiązków. Dodał, że hrabia de Maurepas zna jeżeli nie jego sekret, to w każdym razie wszystko, co on może w tej sprawie powiedzieć. Pan de Vergennes zdumiał się; zwraca się do pana de Maurepas, który powiada: „Prawda, wiedziałem, zapomniałem panu powiedzieć”.

Pan de Tressan, niegdyś kochanek pani de Genlis i ojciec jej dwojga dzieci, wybrał się na starość odwiedzić je w Sillery, ich majątku. Odprowadziły go do sypialni i rozsunęły firanki łóżka, w którym położyły portret swej nieboszczki matki. Uściskał je, rozczulił się; podzieliły jego wzruszenie; co dało scenę najpocieszniejszą w świecie.

Biedak jeden, który napisał książkę przeciw rządowi, powiadał: „Do licha, nie pakują mnie do Bastylii, trzeba mi będzie płacić komorne”.

Kiedy arcybiskup Montazet udał się na swoje stanowisko do Lionu, stara kanoniczka60, siostra kardynała de Tencin, winszowała mu sukcesów u kobiet, między innymi dziecka, które miał z panią de Mazarin. Prałat przeczył wszystkiemu i dodał: „Toć potwarz nie oszczędziła nawet pani! W mojej miłostce z panią de Mazarin nie więcej jest prawdy niż w tej, o którą panią pomawiają z kardynałem. — W takim razie, rzekła spokojnie kanoniczka, dziecko jest pańskie”.

Król i królowa portugalscy byli w Belen na walce byków w dniu, w którym zdarzyło się trzęsienie ziemi w Lizbonie. To ich ocaliło; i faktem jest — co mi potwierdziło wielu Francuzów, bawiących wówczas w Portugalii — że nigdy król nie dowiedział się o ogromie klęski. Najpierw powiedziano mu o kilku zburzonych domach, potem o paru kościołach; ponieważ zaś nigdy potem nie był w Lizbonie, można powiedzieć, że to jest jedyny człowiek Europie, niemający istotnego pojęcia o klęsce, która zdarzyła się o milę.

N... powiadał o pannie X (która nie była sprzedajna, szła tylko za głosem serca i dochowywała wiary swemu wybrańcowi): „To urocza osoba, która żyje najuczciwiej, jak tylko można żyć poza małżeństwem i poza celibatem”.

Spytałem pana de..., czy się ożeni. „Nie sądzę”, odparł; i dociął, śmiejąc się: „Żony, która by mi się nadała, nie szukam, nawet jej nie unikam”.

Pan de L..., znany ze swej mizantropii, powiadał, tłumacząc swoje upodobanie w samotności: „Trzeba diabelnie kogoś lubić, aby go widywać”.

Ktoś mówił o szacunku, na jaki zasługuje publiczność. „Tak, rzekł N..., szacunek zrodzony z przezorności. Wszyscy gardzą przekupkami; mimo to, któż by miał ochotę obrazić je przechodząc przez Hale?”

„Czy pan nie rozumie, mówił mi N..., że jestem czymś jedynie przez opinię, jaką mają o mnie; skoro się zniżam, tracę swoją siłę; kiedy schodzę w dół, padam?”

Pani de C... mówiła panu de B...: „Kocham w panu... — Och, pani, rzekł z ogniem, jeżeli pani wie co, jestem zgubiony”.

Znałem pewnego mizantropa, który w dobrodusznych chwilach mówił: „Nie zdziwiłbym się, gdyby gdzieś w kącie istniał jakiś uczciwy człowiek, o którym nikt nie wie”.

Kiedy marszałek de Broglie narażał się na zbyteczne niebezpieczeństwo i nie chciał się cofnąć, przyjaciele robili próżne wysiłki, aby go do tego skłonić. Jeden wreszcie zbliżył się i szepnął: „Panie marszałku, pomyśl pan, że jeśli pana zabiją, pan de Routhe obejmie dowództwo”. Był to najgłupszy z generał-lejtnantów. Pan de Broglie, uderzony niebezpieczeństwem, jakie groziło armii, cofnął się.

W dniu śmierci pani de Châteauroux, Ludwik XV zdawał się nader zgryziony; ale szczególny jest sposób, w jaki to objawił. „Być nieszczęśliwym przez dziewięćdziesiąt lat, bo jestem pewien, że będę żył tak długo!” Słyszałem to z ust pani de Luxembourg, która słyszała to sama i która dodała: „Powtórzyłam to aż61 po śmierci króla”. Ten rys wart był wszelako pamięci, a to dla osobliwej mieszaniny jaką zawiera: miłości i egoizmu.

Aby nie profanować imienia Rzymian, Duclos mówił o współczesnych Rzymianach: Włosi z Rzymu.

„Mimo wszystkich konceptów, jakimi ścigają małżeństwo, powiadał N..., nie wiem, co można by powiedzieć przeciw mężczyźnie sześćdziesięcioletniemu, który zaślubia kobietę pięćdziesięciopięcioletnią”.

Powiadano o panu de Calonne, przepędzonym po stwierdzeniu deficytu: „Nie przeszkadzano mu, kiedy podkładał ogień, a ukarano go, kiedy zadzwonił na alarm”.

„Niech mi pan wierzy, mówił N. do człowieka bardzo bogatego, że nie potrzebuję tego, czego mi brak”.

N..., gdy mu ofiarowywano miejsce, którego pewne funkcje obrażały jego delikatność, odpowiedział: „To stanowisko nie odpowiada ani tej ambicji, na jaką sobie pozwalam, ani tej, którą sobie nakazuję”.

Pewien dowcipny człowiek przeczytał rozprawki pana d’Alembert o wymowie, o poezji, o odzie; kiedy go spytano, co o tym myśli, odpowiedział: „Nie każdy może być suchy”.

N..., który miał zbiór przemówień powitalnych Akademii Francuskiej, powiadał: „Kiedy je przeglądam, mam wrażenie, że widzę szkielety fajerwerków po nocy świętojańskiej”.

N..., widząc w ostatnich czasach, do jakiego stopnia opinia publiczna wpływa na doniosłe sprawy, na posady, na wybór ministrów, powiadał do pana de L..., w interesie człowieka, którego chciał wypchnąć naprzód: „Niech pan mu zrobi trochę opinii publicznej”.

Pytałem pana N..., czemu wycofał się ze świata; odpowiedział: „Nie kocham już kobiet, a znam mężczyzn”.

Pewien mąż mówił do żony o jej kochanku: „Ten człowiek ma prawa do ciebie, ubliżył ci w mojej obecności, tego nie ścierpię. Niech cię maltretuje, kiedy jesteście sami; ale w mojej obecności, to mnie ubliża”.

Siedziałem przy stole obok kogoś, kto mnie pytał, czy dama naprzeciwko niego nie jest żoną człowieka, który siedzi obok niej, i który nie mówi do niej ani słowa; odpowiedziałem: „Albo jej nie zna, albo to jest jej mąż”.

N..., którego chciano pociągnąć za język w sprawie rozmaitych nadużyć publicznych i prywatnych, odparł chłodno: „Codziennie pomnażam listę rzeczy, o których już nie mówię. Największym filozofem jest ten, którego lista jest najdłuższa”.

„Zaproponowałbym chętnie — powiadał pan D. — potwarcom i złośliwcom następujący układ. Powiedziałbym pierwszym: godzę się, aby mnie spotwarzano, bylebym czynem obojętnym lub nawet chwalebnym dostarczył materii dla potwarzy; byleby się ograniczyła do haftów na tej kanwie;