W czerwonej Hiszpanii - Ksawery Pruszyński (ksiazki do czytania .TXT) 📖

za jednego z najwybitniejszych hiszpańskich intelektualistów XX w. [przypis edytorski]

537. inkorporować (z łac.; daw.) — wcielać, uosabiać. [przypis edytorski]

538. Jerzy V (1865–1936) — król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii (od 1927 Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej) i cesarz Indii. [przypis edytorski]

539. Edward VII (1841–1910) — król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii i dominiów brytyjskich oraz cesarz Indii, syn królowej Wiktorii. [przypis edytorski]

540. Wilhelma II (1859–1941) — ostatni niemiecki cesarz i król Prus, przedstawiciel dynastii Hohenzollernów. [przypis edytorski]

541. Karol II Hohenzollern-Sigmaringen (1893–1953) — król Rumunii (1930–1940). [przypis edytorski]

542. gdyńscy bracia Mazur — warszawska rodzina międzywojennych bogaczy; stali się milionerami dzięki przyznanemu przez rząd monopolowi na łuszczenie ryżu w zbudowanej przez nich wielkiej łuszczarni w Gdyni. [przypis edytorski]

543. jurydyka (z łac.) — teren na obszarze miasta lub w sąsiedztwie miasta wyjęty spod władzy miejskiej i niepodlegający miejskiemu sądownictwu. [przypis edytorski]

544. egzempcja (z łac.) — przywilej uwalniający od obowiązku nakazanego prawem. [przypis edytorski]

545. finca (hiszp.) — posiadłość. [przypis edytorski]

546. Afryka mówi (ang. Africa_Speaks!) — popularny amerykański film dokumentalny Paula L. Hoeflera z 1930 roku, w reż. Waltera Futtera, z premierą polską w 1931. [przypis edytorski]

547. home (ang.) — dom rodzinny; miejsce zamieszkania w znaczeniu ogniska domowego, a nie budynku. [przypis edytorski]

548. stiuk — materiał zdobniczy z masy gipsowo-wapiennej zmieszanej z drobnym piaskiem lub ze sproszkowanym marmurem, używany do tworzenia dekoracji architektonicznych (sztukaterii); także: ozdoby ścian wykonane z tego materiału. [przypis edytorski]

549. Si, senor, si (hiszp.) — Tak, proszę pana, tak. [przypis edytorski]

550. sieur (daw. fr.) — pan. [przypis edytorski]

551. Rabelais, François (ok. 1484–1553) — francuski pisarz, lekarz, były zakonnik; autor arcydzieła francuskiego renesansu, powieści Gargantua i Pantagruel. [przypis edytorski]

552. Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w 1649, podczas powstania Chmielnickiego, miała miejsce słynna obrona Zbaraża: 14-tysięczny oddział polski bronił się przez 43 dni przed naporem liczącej 100–200 tys. żołnierzy armii kozacko-tatarskiej. [przypis edytorski]

553. Embajada Soviética (hiszp.) — Ambasada Radziecka. [przypis edytorski]

554. Kapua — miasto na Płw. Apenińskim; w staroż. słynące z bogactwa, luksusu i wygód, które miały doprowadzić zimujące tam po bitwie pod Kannami (216 p.n.e.) oddziały Hannibala do osłabienia ducha bojowego. [przypis edytorski]

555. frygijska czapka — stożkowe nakrycie głowy, ściśle ją opasujące, z opadającym do przodu czubkiem; dla staroż. Greków ten rodzaj czapki był charakterystyczny dla ludów ze wschodu, np. z Frygii w Azji Mniejszej; w staroż. Rzymie takie nakrycie głowy otrzymywał wyzwoleniec, stąd czapka frygijska była symbolem wolności; w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej czerwona czapka frygijska z trójkolorową kokardą (barwy flagi nowo powstałego państwa), początkowo czapka sankiulotów, nazywana była czapką wolności i stała się symbolem samej rewolucji. [przypis edytorski]

556. Dzierżyński, Feliks (1877–1926) — polski i radziecki rewolucjonista i polityk; współzałożyciel SDKPiL, brał udział w rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim, kilkakrotnie aresztowany przez służby carskie, dwukrotnie zesłany na Syberię; po rewolucji październikowej organizator i kierownik radzieckich służb bezpieczeństwa (Czeka i GPU). [przypis edytorski]

557. Companys, Lluís (1882–1940) — polityk kataloński, przywódca głównego katalońskiego ugrupowania narodowego (Republikańska Lewica Katalonii), kataloński bohater narodowy; od 1933 prezydent władz regionalnych (Generalitat de Catalunya), w 1934 proklamował powstanie państwa katalońskiego w ramach federacji hiszpańskiej; w czasie wojny domowej jako szef rządu Katalonii stanął po stronie rządu republikańskiego; po przegranej wojnie przebywał na emigracji we Francji, wpadł w ręce gestapo, wydany władzom gen. Franco, rozstrzelany w Barcelonie. [przypis edytorski]

558. alimentować (z łac.) — dostarczać środków utrzymania. [przypis edytorski]

559. Lewant — kraje na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego; tu przenośnie. [przypis edytorski]

560. negus — historyczny tytuł władców etiopskich, tu: cesarza Etiopii Haile Selassie (1892–1975), rządzącego państwem podczas drugiej wojny włosko-abisyńskiej (1935–1936): 3 października 1935 do Etiopii wtargnęły wojska faszystowskich Włoch. Armia etiopska, mimo zaciętego oporu, uległa przewadze wojsk włoskich, wyposażonych w samoloty, czołgi, artylerię, wielokrotnie używających gazów bojowych. Podbitą Etiopię 9 maja 1936 włączono do Włoskiej Afryki Wschodniej. Cesarz Haile Selassie po klęsce udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii. Etiopczycy rozpoczęli wojnę partyzancką, która trwała do 1941, gdy kraj został wyzwolony przez wojska brytyjskie i etiopskich partyzantów. [przypis edytorski]

561. Baśka Murmańska — niedźwiedzica polarna przygarnięta i przyjęta na stan do polskiego batalionu Murmańczyków, walczącego w 1919 przeciwko bolszewikom w rejonie Murmańska na północy Rosji. [przypis edytorski]

562. Zinowjew, Grigorij Jewsiejewicz, pierwotnie Hirsz Apfelbaum a. Hirsz Radomylski (1883–1936) — rosyjski rewolucjonista i polityk; należał do kierownictwa partii bolszewickiej; pierwszy przewodniczący Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej; sądzony w pokazowym pierwszym procesie moskiewskim (19–24 sierpnia 1936) za udział w rzekomym spisku przeciwko przywódcom partii bolszewickiej, stracony. [przypis edytorski]

563. Maurín, Joaquín (1896–1973) — hiszpański dziennikarz, polityk komunistyczny i rewolucyjny; przywódca Partii Robotniczej i Chłopskiej oraz Partii Robotniczej Zjednoczenia Marksistowskiego, aktywny głównie w Katalonii; we wrześniu 1936 aresztowany podczas próby przedostania się z frankistowskiej Galicji do strefy republikańskiej; jego tożsamość odkryto dopiero po roku; oszczędzony dzięki interwencji wysokiego rangą krewnego w wojsku Franco, po 9 latach w więzieniu wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. [przypis edytorski]

564. salvoconducto (hiszp.) — list żelazny, przepustka; dokument wydany przez władze, który umożliwia okazicielowi swobodne i bez ryzyka podróżowanie przez określone tereny. [przypis edytorski]

565. par force (fr.) — siłą. [przypis edytorski]

566. Ramzin, Leonid Konstantinowicz (1887–1948) — rosyjski inżynier, konstruktor kotłów parowych; w 1930 oskarżony o sfabrykowane zbrodnie w ramach pokazowego procesu tzw. Partii Przemysłowej, grupy wybitnych radzieckich ekonomistów i inżynierów, którzy rzekomo zajmowali się dywersją i szpiegostwem; skazany na wyrok śmierci, zastąpiony 10-letnią karą pozbawienia wolności; w lutym 1936 zwolniony z więzienia na mocy amnestii. [przypis edytorski]

567. deifikacja — ubóstwienie. [przypis edytorski]

568. termidor — jedenasty miesiąc kalendarza republikańskiego rewolucyjnej Francji; 9 termidora roku II, tj. 27 lipca 1794, w Konwencie Narodowym dokonano przewrotu i obalono dyktaturę jakobinów, Robespierre i jego zwolennicy zostali aresztowani i następnego dnia straceni. [przypis edytorski]

569. Viollis, Andrée (1870–1950) — francuska dziennikarka i pisarka, działaczka antyfaszystowska i feministyczna; wyróżniła się w dziennikarstwie informacyjnym i reportażach. [przypis edytorski]

570. avant la lettre (fr.) — przed nazwaniem; zanim dane pojęcie uzyskało nazwę. [przypis edytorski]

571. Sawinkow, Boris Wiktorowicz (1879–1925) — rosyjski pisarz, polityk i rewolucjonista; działacz Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (tzw. eserów); w 1917 wiceminister wojny w Rządzie Tymczasowym Rosji, w 1918 utworzył Związek Obrony Ojczyzny i Wolności, który stawiał sobie za cel obalenie bolszewickiej Rady Komisarzy Ludowych; w 1924 zwabiony przez OGPU do ZSRR, aresztowany, osądzony w procesie pokazowym i skazany na karę śmierci, zamienioną na 10 lat więzienia. [przypis edytorski]

572. bunt marynarzy kronsztackich (1–17 marca 1921) — jedno z największych powstań antybolszewickich podczas rosyjskiej wojny domowej, w którym wzięło udział ponad 10 tysięcy marynarzy Floty Bałtyckiej oraz garnizonu bazy morskiej w Kronsztadzie, w pobliżu Petersburga; rebelianci wybrali Komitet Rewolucyjny i domagali się szeregu reform, o które walczyli podczas rewolucji październikowej; stłumione przez oddziały bolszewickie. [przypis edytorski]

573. Blum, Léon (1872–1950) — francuski polityk socjalistyczny, publicysta i pisarz; premier Francji na czele rządu Frontu Ludowego (1936–1937, 1938), opowiadał się za nieinterwencją wobec wojny domowej w Hiszpanii; w 1940 uwięziony przez rząd Vichy, wydany Niemcom, więziony w obozach koncentracyjnych; głowa państwa jako przewodniczący Tymczasowego Rządu Republiki (1946–1947). [przypis edytorski]

574. Perpignan — miasto w płd. Francji, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, ok. 40 km od granicy z Hiszpanią. [przypis edytorski]

575. gräuelpropaganda (niem.) — propaganda okrucieństwa, rozpowszechnianie informacji o zbrodniach i okrucieństwach popełnianych przez wroga, często celowo zmyślanych lub wyolbrzymianych. [przypis edytorski]

576. gens du terroir (fr.) — miejscowi ludzie. [przypis edytorski]

577. sensu stricto (łac.) — w ścisłym znaczeniu. [przypis edytorski]

578. Zieliński, Tadeusz (1859–1944) — wybitny polski historyk kultury, filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu w Petersburgu i Uniwersytetu Warszawskiego, członek kilkunastu krajowych i europejskich instytucji naukowych, uhonorowany doktoratami honoris causa przez wiele uczelni krajowych i zagranicznych. [przypis edytorski]

579. Bobrzyński, Michał (1849–1935) — historyk i polityk polski działający w Galicji, zwolennik lojalnej współpracy z Austrią. [przypis edytorski]

580. Kot, Stanisław (1885–1975) — polski historyk, działacz ruchu ludowego, polityk; w 1939 minister spraw wewnętrznych emigracyjnego rządu gen. Sikorskiego, ambasador w ZSRR (1941–1942), minister stanu na Bliskim Wschodzie (1942–1943), minister informacji (1943–1944). [przypis edytorski]

581. Canalejas, José (1854–1912) — hiszpański polityk, działacz Partii Liberalnej, premier Hiszpanii (od 1910); zakazał zakładania w Hiszpanii nowych zgromadzeń zakonnych, przeciwstawiał się działalności ruchu robotniczego, co poróżniło go zarówno z konserwatystami, jak i działaczami ruchu robotniczego; zamordowany przez anarchistę. [przypis edytorski]

582. Maura, Antonio (1853–1925) — hiszpański polityk, pięciokrotny premier Hiszpanii (1903–1904, 1907-1909, 1918, 1919 i 1921–1922); początkowo w Partii Liberalnej, od 1902 w Partii Konserwatywnej, której przewodził w latach 1903–1912. [przypis edytorski]

583. Ferrer, Francisco (1859–1909) — hiszpańsko-kataloński wolnomyśliciel, anarchista, pedagog, twórca postępowej Szkoły Nowoczesnej; w 1906 aresztowany pod zmyślonym zarzutem współudziału w próbie zabójstwa króla Alfonsa XIII, po ogólnoświatowych protestach wypuszczony na wolność; w 1909 oskarżony o zorganizowanie robotniczych protestów przeciwko rządowi, sprowokowanych ogłoszeniem przez premiera Antonio Maura poboru rezerwistów z klas niższych, którzy mieli być wysłani do Maroka, i zakończonych krwawą konfrontacją z armią (tzw. Tragiczny Tydzień w Barcelonie); skazany bez dowodów, w nieuczciwym procesie, i rozstrzelany, co wywołało protesty w kraju i za granicą oraz doprowadziło do upadku rządu Maury. [przypis edytorski]

584. rewolucja w Asturii — ruch rewolucyjny, trwający od 5 do 19 października 1934 w północnej Hiszpanii (Asturii), krwawo spacyfikowany przez wojsko pod dowództwem generałów Lópeza Ochoa i Francisco Franco; rozpoczęty akcją strajkową podjętą przez miejscowych górników przeciwko utworzeniu rządu z udziałem Hiszpańskiej Konfederacji Prawicy Autonomicznej. [przypis edytorski]

585. qui n’étaient pas des brutes — którzy nie byli brutalni, prymitywni. [przypis edytorski]

586. Domingo, Marcelino (1884–1939) — hiszpański nauczyciel, dziennikarz i polityk, kilkukrotnie minister w rządach Drugiej Republiki (m.in. minister oświaty w pierwszym rządzie Frontu Ludowego od lutego do maja 1936). [przypis edytorski]

587. przenieść (daw.) — znieść, przetrzymać, wytrzymać. [przypis edytorski]

588. proskrypcja — ogłoszenie o wyjęciu spod prawa, konfiskacie majątku, ukaraniu śmiercią lub objęciu innymi represjami przeciwników politycznych. [przypis edytorski]

589. Burgos — miasto w północnej Hiszpanii; w latach 1936–1939 miejsce kwatery głównej wojsk frankistowskich. [przypis edytorski]

590. pozostała tylko grupa pewnych intelektualistów katolickich — oddając tekst wywiadu do przejrzenia dr. Maranonowi, poprosiłem go o dodatkowe wytłumaczenie mi, dlaczego, jego zdaniem, grupa tych intelektualistów katolickich, właśnie ona jedna, mogła się przyłączyć do czerwonych. Dr Maranon dopisał mi w odpowiedzi zdanie, które zacytuję tu tylko po francusku, gdyż mówi on może więcej o goryczy tego człowieka, niż wyjaśnia tamtą kwestię: „L’adhesion des intellectuels catholiques au Front Populaire (aprés la révolution) n’a pas d’explication normale. Je connais quelque chose au sujet des malades, mais pas des monstres” [fr.: Przylgnięcie katolickich intelektualistów do Frontu Ludowego (po rewolucji) nie ma normalnego wytłumaczenia. Wiem coś na temat chorych, ale nie potworów; red. WL]. [przypis autorski]

591. On l’a exagéré et surexagéré (fr.) — To przesadzone i wyolbrzymione. [przypis edytorski]

592. et c’est peu dire (fr.) — i to coś mówi. [przypis edytorski]

593. Rodzianko, Michaił Władimirowicz (1859–1924) — rosyjski polityk i parlamentarzysta; prawicowy liberał, zwolennik monarchii konstytucyjnej; przewodniczący Dumy 1911–1917; jeden z przywódców rewolucji lutowej 1917, od 22 marca 1911 do 6 października 1917 przewodniczący Komitetu Tymczasowego Dumy, główny negocjator abdykacji Mikołaja II; po przewrocie bolszewickim wyjechał nad Don, w 1920 wyemigrował do Serbii. [przypis edytorski]

594. Kiereński, Aleksandr Fiodorowicz (1881–1970) — rosyjski polityk, parlamentarzysta i prawnik; jeden z przywódców umiarkowanych socjalistów; od 20 lipca do 8 listopada 1917 przewodniczący liberalnego Rządu Tymczasowego w Rosji po rewolucji lutowej, obalonego przez rewolucję październikową. [przypis edytorski]

595. peregrynacja (daw., z łac.) — wędrówka, podróż. [przypis edytorski]

596. Bajonna — miejscowość w płd.-zach. Francji, u zbiegu rzek Nive i Adour, w północnej części regionu kulturowego Kraju Basków. [przypis edytorski]

597. Kohn, Béla (1886–1939) — ur. jako Béla Kun; węgierski komunista, przywódca komunistycznej Węgierskiej Republiki Rad (marzec–sierpień 1919). [przypis edytorski]

598. triduum (z łac.) — trzydniowe święto kościelne. [przypis edytorski]

599. superior (z łac.) — przełożony w zakonie. [przypis edytorski]

600. Orfeusz (mit. gr.) — niezrównany tracki śpiewak i poeta, swoim śpiewem uspokajał dzikie bestie i poruszał nawet rzeczy nieożywione; zszedł do podziemnej krainy zmarłych po swą żonę Eurydykę, zmarłą od ukąszenia węża; oczarował swoim śpiewem królujących tam Hadesa