Nowa Kolchida - Wacław Gąsiorowski (jak można czytać książki w internecie .txt) 📖

„Home, sweet home” — więc prastara piosenka anglosaska, zrywająca się po dziś dzień nawet poprzez skowyk wielkich metropolii amerykańskich, więc jakby kołysanka rozlewna, kojąca smętkiem powieści o „słodyczy domowego ogniska”.

Każdemu Amerykaninowi przywodzi ona półmrok zapadającego wieczoru, żwawe na kominku płonących szczap pyrchanie, lekki poszmer kołowrotka, przytłumiony głos starczej postaci pochylonej nad rozwartą Biblią — przywodzi ów pogwar niefrasobliwy, owo patriarchalnej rodziny ciche podziewanie, przywodzi czasy odległe, dawne czasy, czasy purytańskie, czasy kwakierskich cnót, czasy pionierskich zmagań, którym jedyną radością, jedyną otuchą, jedynym ukojeniem było domowe ognisko.

Zmienił się świat, nowe narosły, nowe przywędrowały pokolenia, a pomimo wszystko kult dla tego ogniska w Ameryce jest ponoć silniejszy, kto wie, czy nie głębszy aniżeli w każdym innym zakątku ziemskiego globu. Czyli w tym kulcie pokutują jakoweś odwieczne mary, ukazują się widma, brzmią echa, porzuconej niegdyś pierwszej ojczyzny, wypomnienia „starego kraju”, czyli jeno obyczaj tak mocno wgryzł się w nową społeczność, dość że trwa, że stawi czoło praktyczności, skręca i zimną rachubę, i trzpiotom przyczynia zadumy.

Bodaj z tego kultu wywodzi się w Ameryce ów żywiołowy pęd, który przed szeregiem lat nawet mieszczuchów przejął tak gorącym pragnieniem posiadania już nie mieszkania dostatniego, lecz własnego domku, własnej rezydencji, własnej siedziby, wolnej od udręk nowoczesnych karawan-serajów, a natomiast wystrojonej we wszelkie cechy tego ukochanego ogniska.

Jakoż wszystkie, i te co największe miasta amerykańskie, i te nikłe, drobne osady rozpostarły jakby skrzydła, dziesięćkroć niekiedy powiększyły swe obszary, strojąc się w nieskończone aleje dworków, dworeczków, pałacyków, niekiedy prawie zamków srogich. Rozmach środków komunikacji dodał temu ruchowi impetu. Stany Zjednoczone posiadły nieznany gdzie indziej zbytek, niepojętą gdzie indziej zamożność.

W murach wielkomiejskich, w kamienicach ponurych zostali jeno bezsilni, jeno odosobieńcy, pojedynkowie społeczni. Kto żwawszy, zabiegliwszy ten pod własnym osiadał dachem, bodajby własnymi dźwignięty rękoma. I nie bogacz jeno, nie burżuj, nie geszefciarz, ale i robociarz, i trudu powszedniego skazaniec, i ten maluczki człeczyna, i ten niezdara.

I dzisiaj jeszcze, i dzisiaj można jechać i jechać tysiącami kilometrów wystrojonych w piękne pasma siedzib, zielenią spowitych, schludnych, zalotnych niemal w swej oprawie.

Dopieroż w tych domach, w tych rezydencjach, w tych dworkach...

Chodzić z kąta w kąt a dziwować się pomysłowości urządzenia, wygodom, przezorności, nowoczesności. Toć tu wszystko zrealizowane, wprowadzone, ziszczone to wszystko, co ówdzie roi się jeszcze po mądrych głowach, iskrzy w bystrych umysłach, o czym ówdzie powiada się jeszcze jako o tym, co przyjdzie, co nadchodzi, co się zaczyna niezawodnie...

Domek amerykański już to posiada i nie od wczoraj.

Wystawmy189 sobie rezydencję dwunastopokojową, okoloną kawałem ogródka, z całym ciężarem pamiętania nawet o chodniku, o cerberskich obowiązkach i rezydencję bez sługi lub, co za luksus, przy jednej słudze strojnej w jedwabne pończoszki i pełniącej obowiązki przez osiem godzin dziennie, a resztę czasu poświęcającej spoczynkowi i własnym sprawom, śród których „kino” i „dancing” poważne zajmują miejsce.

Jakże sobie ludzie poczynają? — Jakże taka „Kasia” czy „Marysia” amerykańska zdolna sobie poradzić z takim olbrzymem, wypchanym w dodatku pięciorgiem, a choćby i trojgiem „państwa”?

Ano „Kasia” przeważnie pogwizduje wesoło, jeszcze weselej pogwizduje „Marysia” i ciułają pieniąchy na nowe stroje, nowe uciechy. Gospodarstwo idzie samo, leci, samo się robi... samo się prztyka...

Tu się pociśnie, tam odkręci, tu nastawi, tam zadzwoni i gotowe.

Elektryczność, ogrzewanie centralne, gorąca woda w dzień i w nocy, pralnia mechaniczna, kuchnia istna poezja białości. Do kuchni elektryczne palenisko, kiedy nie elektryczne to gazowe, jak nie gazowe to naftowy automat, za pociśnięciem deska do prasowania wysuwa się ze ściany, odkurzacze elektryczne, elektryczne maszynki robią wafle, pieką sucharki, ogrzewają obolałe brzuszki, zapalają cygara i papierosy, pochłaniają dym w zadymionych tytoniem pokojach, rozpalają żelazka, gotowe kręcić lody, zawijać panienkom filuterne „acrochecoery” nad uszkami, strzyc na jeża trawnikowe dywany, pompować w piwnicy wodę studzienną, źródlaną, masować nazbyt raptownie puchnące damy, fabrykować w lodowni potrzebną ilość lodu i utrzymywać temperaturę marznięcia.

Żadnej męki, żadnego wysiłku. Tu zmywalnie, szereg zmywalni, nieledwie samomyjskich, tu obsączarnia. Dość tknąć, już naczynia piękne, lśniące. Nigdzie sadzy, nigdzie kopciu. Chłodno w mieszkaniu — starczy sprawdzić na zegarku ciepłomierskim i nastawić wskazówkę. Starczy ją ruszyć, a już hen, na dole, w palenisku, zadudniło, „cugi” się zerwały wietrzne i już ciepełko promieniuje z „harmonijek” ogrzewalskich.

Do miasta z koszyczkiem? Chyba samochodem po znaczniejsze zakupy, inaczej jest telefon magiczny... Dość zawołać i już jest, jakby spod ziemi i rzeźnik, i piekarz, i mleczarz, i handlarz wiktuałów, czyli z polska po amerykańsku „grosernik” — a z nim razem wszystko co trzeba przywiezione, dostarczone i najczęściej gotowe... Byle zważać na markę fabryczną, a można bez zachodu, bez zaduchu... dobrać się do najsmakowitszej kapusty ze świńskim ogonkiem czy z poważniejszą częścią świńskiej istoty, do jesiotra w pomidorowym sosie lub do pomidorów w wołowej omaście.

Jeden chyba kłopot, bo pani lubi sama robić „cukierki” i mieszać „devil-food”, czyli diabelski tort (jedyne zachowanie amerykańskie dla tego brzydala), a więc ambaras z obsychającą czekoladową masą.

Poza tym, jedwabne życie w takim domku, bo i telegram telefonem wysłany, i nieporozumienie podatkowe z „fiskusem” telefonem załatwione, i skarga telefoniczna na służbę drogową uwzględniona!

Pokoje widne, przestronne, obrazów i obrazików jak najmniej, chyba u dziwaków albo u milionerów. „Obżedarów” ani poświeć, skorupek, fidrygałek, farfurek, porcelanek, szkiełek, serwantek, etażerek, półeczek, pamiąteczek „ani-ani”... serweteczek, szydełkowych pajęczyn, firaneczek, wisiorków ozdobnych, poobtłukiwanych figurynek nie poświeć.

Wszystko masywne, „dychtowane”, akuratne, zamaszyste, przytulne, ale proste. Owszem nie tylko skóra, ryps, ale plusze jedwabne — lecz gładko obciągane z reguły, nigdy tych pikowań w różyczki, nigdzie zdradliwych zakładek. Jak spluwaczka — to rzekłbyś urna półmetrowa, mosiężna, roztruchan190 niesamowity.

Żadnych szaf europejskich, tego nagrobkowego stylu potworów wypełniających izdebki, żadnych wieszaków po kątach, żadnych „komód”, tak mało doprawdy „commode191”, nawet w murach żadnych schowanek na składy rupieci i kurzu.

W zamian w każdym domu widne, szczelnie zamknięte garderoby z całym aparatem „wieszalnym”, z oszklonymi szafeczkami na kapelusze, na obuwie, w zamian widne bieliźniarki, w zamian w przedpokoju oświetlające się automatycznie schowanko na palta, kalosze i parasole przybywających gości...

Żadnej krętaniny, bieganiny, jak najmniej dreptania, dźwigania...

Zajeżdża zapas węgla przed domek, przed dworek, przed pałacyk, otwiera klapę na zewnątrz domu do szerokiej rury idącej pochyło192 wprost do zagrody piwnicznej przed paleniskiem i zakłada sobie blaszaną rynnę. Ta rynna opiera się we wgłębieniu rury... I oto węglarz spycha sobie całe dwie tony węgla w ciągu kilku minut...

Bieliznę do pralni mieszczącej się w suterenie? — Ależ w pokoju sypialnym jest klapa — wystarczy ją podnieść — brudna bielizna spadnie od razu do kosza w zamkniętej komorze tuż przy pralni.

Sadze? — Kominiarze? — Stare przesądy. Kominy są na schwał, kiedy grymaszą, starczy jeden egzemplarz świątecznego „New Jork Heralda” na zapalenie sadzy i wypalenie ich radykalne.

Jedyna turbacja — dywany, owe amerykańskie „carpety”, upodobanie do kobierców i to nie tylko do przednich amerykańskich, jak „axminstery”, ale i do perskich, tureckich, arabskich, kabardyńskich, bodajby do czerwonoskórych. No i jedyny kłopot większy z sakramentalnym kominkiem...

Kominek prastary, odwieczny musi być. Przy tym im klasyczniej obmurowany surową cegłą, im bardziej przypominający owo prymitywne palenisko, im w czeluści swej przepastniejszy, tym większy splendor, większa domu dostojność.

Owóż ten kominek wymaga żeru, szczap, nieraz mięsistych kłód drzewa, wymaga trudu...

Nie żałują mu go nigdy, nie żałują ani podczas przejmującej zamieci, ani podczas rozhulanego boreasza, ani podczas śmielszego podmuchu wiosennego. Kominki płoną, goreją wszędy. Bez ich migotliwych błysków nie ma dostatniego przyjęcia, nie ma zebrania, nie ma raźniejszej atmosfery.

Ogień na kominku być musi.

Kiedy do szczap daleko, kiedy w miejskim kotłowisku trudno o kominku pamiętać, wówczas dla ocalenia nastroju umieszcza się w otworze kominka... imitację bierwion z azbestu... i puszcza się dokoła nich płomyki gazu... byle się na kominku ćmiło, byle się tliło, byle coś się kopciło.

A łazienki? — A pokoje toaletowe, no a... „ten”?...

Czyliż potrzeba się rozwodzić?

Wanien jest tyle, że mniej z nimi otrzaskane obywatelki przechowują w nich kartofle... a toalet różnorodnych i owych „ten” jest w każdym domku i na każdym pięterku, i w każdym sposobniejszym uboczu tyle, aby było i dla pani, i dla pana, i dla dzieci, i dla służby, a i dla gości — taka bowiem w Stanach Zjednoczonych moda się pleni, że już po jednogodzinnej wizycie trzeba gościa prowadzać niby dwuletniego Jasia lub trzyletnią Lusię...

Okres tego impetu do własnych domków, do własnych chatynek był podobnoć najwdzięczniejszy, najpiękniejszy, najpomyślniejszy.

Ludzie ławą szli za tym prądem. Każdy ciułał, od ust sobie odejmował, byle się dochrapać skrawka własnej ziemi, byle zręby własnego dźwignąć domostwa.

Businessiści poszli prądowi na rękę.

Wyskoczyły niby spod ziemi banki „realnościowe”, pożyczkowo-budowlane, narodziły się przedsiębiorstwa potężne, zamieniające podmiejskie rozsypiska w parki i ogrody i w tych parkach i ogrodach wznoszące gotowe rezydencje i rezydencyjki na sprzedaż za byle dolarki, za cenę zwykłego komornego, za byle procencik, za takie raty, które w ciągu tylu i tylu lat cherlaka lokatora, bez bólu i wysiłku przekuwały na posiedziciela193, fortuny lizusa.

Kredyt święcił był194 triumfy, doszedł był do tak bajecznych plonów, że gdyby i teraz, po tylu latach, zrachować liczby, hipoteki, niespłacone pożyczki, to jeszcze i teraz zaledwie jedna trzecia część wartości należy do nominalnych właścicieli — a dwie trzecie tkwi wytrwale w kieszeniach i kasach cudzych, milionerskich...

Lecz cóż tam obdłużenie takie czy owakie! Najważniejsza195, że ludzie dochodzili do własnych nad głową dachów, że, przywiązując się do tych swoich dworków, do grządek w ogródku, do ścieżynek własną gracowanych ręką, powiększali zastępy obywateli statecznych, osiedziałych, nieskorych na eksperymenty społeczne, na ideowe spazmy. Najważniejsza, że trwał ruch budowlany, fabryczny, że dolary nie próżnowały, zataczały w swym biegu rozległe koliska.

Dopieroż jeszcze, kiedy domek już wymuskany, gotowy, dopieroż nowe zagospodarowanie, przenosiny, dopieroż z nimi radość pożądania, radość nasycenia, bo i to jeszcze trzeba, i tamto, i owo, i jeszcze, i jeszcze, bo wszystko zamarzone196 pod ręką, tuż, za bezcen, za centy prawie...

Nowe meble, kobierczyki, wspaniałe lampy i lampiony, a tedy owe kunsztowne majstersztyki ciszę domowego ogniska umilające.

Więc fortepiany nakręcane czyli elektryczne samograjskie, różne „pianole”, „victrole”, czyli197 wprost gramofonowe „Edisony”.

Na zawołanie, co kto chce. Wstaje z grobu Caruso, mizdrzy się, chyba co najwyżej z czyśćca, Adelina Patti, rzępoli sobie na umór Pablo Sarassate, najsławniejsi muzykanci, wirtuozi, śpiewacy, deklamatorzy, Metternichy nawet, każdej chwili gotowi do popisów, do zachwycenia amerykańskich domeczków. Nareszcie i radio potężne, po całym świecie hulające i to co pół roku nowe, co pół roku lepsze, potężniejsze, sięgające za góry, za morza, za oceany...

A w tym wszystkim hasło, aby za postępem iść, za nakazem dnia. Więc piękne współzawodnictwo, aby się nie dać wyprzedzić nikomu czy to w narcyzach, czy gladiolusach, czy w sile radiofońskiej, czy doborze grających płytek.

I cały ten byt i dobrobyt, niesłychaną, niepojętą dla innych możność i zamożność siedzib osiągało się za jednego, co najwyżej pięć dolarów z góry.

Wypłaty i raty... Najczęściej cotygodniowe i za elektrycznego „perkolatora198” do kawy, i za kryształy do świeczników, i za onego Carusa, nawet za pierścionek dla narzeczonej, nawet za weselne śniadanie, nawet za pogrzeb babci Eleonory.

Nie dajmy się przecież utyskiwaniom na... raty — ciekawsze tłoczą się sprawy!

Zważmy na skrobidolarków, zamożnisiów, na piecuchów złotolitych amerykańskich.

Tu dopiero istna licytacja, kto piękniejszą zbuduje rezydencję, kto kosztowniejszą,