Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

Zasada podstawowa: tylko jednostki czują się odpowiedzialnymi. Gromady wynaleziono po to, żeby robić rzeczy, do których jednostce brak śmiałości. Właśnie dlatego wszelkie gminy, społeczeństwa są sto razy szczersze i bardziej pouczające o istocie człowieka niż indywiduum, które jest za słabe, żeby posiadać śmiałość swych żądz...

Cały „altruizm” okazuje się przebiegłością człowieka prywatnego: społeczeństwa nie są względem siebie altruistyczne... Przykazanie miłości bliźniego nigdy nie zostało jeszcze rozszerzone do przykazania miłości sąsiada. Przeciwnie, stosuje się tam jeszcze to, co stoi w księgach Manu183...

Studiowanie społeczeństwa jest przeto tak nieocenione, ponieważ człowiek jako społeczność jest o wiele naiwniejszy niż człowiek jako „jedność”. „Społeczeństwo” nigdy nie zapatrywało się na cnotę inaczej, tylko jako na środek siły, władzy, porządku.

Państwo, czyli zorganizowana niemoralność — wewnątrz: jako policja, prawo karne, stany, handel, rodzina; zewnątrz: jako wola mocy, wojen, podboju, zemsty.

Czym się to dzieje, że wielki tłum popełnia czyny, na które indywiduum nigdy by się zdecydować nie umiało? Przez podział odpowiedzialności, przez oddzielenie rozkazu do wykonania, przez wprowadzenie cnót posłuszeństwa, obowiązku, miłości ku ojczyźnie i panującemu. Przez zachowanie dumy, surowości, siły, nienawiści, zemsty, jednym słowem, wszystkich cech typowych, które przeczą typowi stadnemu...

Podstępy, zmierzające do umożliwienia działań, zarządzeń, afektów, które, mierzone indywidualnie, nie są „dozwolone” — i nie są też w „dobrym guście” — sztuka, pozwalająca nam wkraczać w takie światy „obce”, „nadaje im smak”; historyk wykazuje nam ich rodzaj prawności i rozumności; dalej podróże; egzotyzm; psychologia; prawo karne; dom obłąkanych; przestępca; socjologia; „bezosobistość” (tak iż jako media istoty kolektywnej pozwalamy sobie na te uczucia i postępki — kolegia sądowe, jury, obywatel, żołnierz, minister, książę, społeczeństwo, „krytyk”) wywołuje u nas uczucie, jak gdybyśmy składali ofiarę...

Zachowanie państwa militarnego jest ostatecznym środkiem lubo184 przejęcia, lubo zachowania wielkiej tradycji najwyższego typu człowieka, typu silnego. I wszystkie pojęcia uwieczniające wrogość i różnice w godności między państwami, mogą być z tego względu usankcjonowane (np. nacjonalizm, cła ochronne)...

Cel z punktu widzenia ilości i jej wpływ na optykę przy ocenianiu wartości: wielki i mały przestępca. Ilość w celu, którego się chce, rozstrzyga też co do samego chcącego, czy odczuwa przy tym dla siebie szacunek, czy czuje się małodusznym i nędznym.

Następnie wpływ stopnia duchowości środków na optykę oceniania wartości. Jakże innym wydaje się nowator filozof, pionier i despota w porównaniu z rozbójnikiem, barbarzyńcą i awanturnikiem! Pozór „bezinteresowności”.

Wreszcie maniery wytworne, postawa, męstwo, pewność siebie — jakże zmieniają one szacowanie tego, co się w ten sposób osiąga!

Do optyki oceny wartości:

Wpływ wielkości (wielki, mały) celu.

Wpływ duchowości środków.

Wpływ manier w działaniu.

Wpływ udania się lub chybienia.

Wpływ sił przeciwnych i ich wartość.

Wpływ tego, co jest dozwolone i zabronione.

Skutek zakazu. Wszelka władza, która wydaje zakazy, która potrafi wzbudzać strach w tym, komu się czegoś zakazuje, rodzi „nieczyste sumienie” (to znaczy żądzę czegoś połączoną ze świadomością niebezpieczeństwa, jakie pociąga za sobą jej zaspokojenie, z przymusem do tajemniczości, do dróg krętych, do ostrożności). Każdy zakaz psuje charakter w tych, którzy się poddają mu nie ochotnie, lecz z musu.

„Nagroda i kara”. Żyje to razem, ginie to społem. Dziś nie chce się być nagradzanym, nie chce się uznawać nikogo, który karze... Przywrócono stan wojenny: jeśli się chce czegoś, jeśli się ma przy tym przeciwnika, osiąga się rzecz być może najrozsądniej, jeśli się człowiek godzi — jeśli się zawiera ugodę.

W społeczeństwie nowoczesnym, w którym każda jednostka zawiera „ugodę”: przestępca jest zrywającym ugodę... To by było pojęcie jasne. Ale wtedy nie można by było wewnątrz społeczeństwa cierpieć anarchistów i zasadniczych przeciwników formy społecznej...

Przestępstwo wchodzi w skład pojęcia „bunt przeciwko porządkowi społecznemu”. Buntownika nie karze się: ujarzmia się go. Buntownik może być człowiekiem nędznym i godnym pogardy: sam przez się bunt nie zawiera nic, czym by należało pogardzać — i w stosunku do naszego rodzaju społeczeństwa to, iż się człowiek buntuje, samo przez się nie obniża jeszcze wartości człowieka. Bywają wypadki, kiedy by należało nawet czcić takiego buntownika, iż w naszym społeczeństwie odczuwa coś, przeciw czemu wojna jest konieczna: iż budzi nas ze snu.

To, iż przestępca popełnia jakiś czyn jeden względem jednostki, nie wyłącza zgoła tego, że cały jego instynkt może być na stopie wojennej z całym porządkiem społecznym: czyn jako symptomat tylko.

Pojęcie „kary” należy zredukować do pojęcia: stłumienie buntu, środki bezpieczeństwa przeciw pokonanym (zupełne lub połowiczne niewolnictwo). Ale karą nie należy wyrażać pogardy; przestępca w każdym razie jest człowiekiem, który ryzykuje swe życie, swą cześć, swą wolność — jest człowiekiem odważnym. Podobnie nie należy pojmować kary jako pokuty; lub jako odpłaty, jak gdyby między winą i karą zachodził stosunek wymiany, kara nie oczyszcza, albowiem przestępstwo nie plami.

Przestępcy nie należy odejmować możliwości zawarcia pokoju ze społeczeństwem, jeśli tylko nie należy do rasy przestępczej. W ostatnim wypadku winno się walczyć z nim, zanim jeszcze popełni coś wrogiego (pierwsza operacja, skoro go się posiada w swej mocy: kastrować go).

Nie należy wyrzucać przestępcy jego złych manier, ani niskiego stopnia jego inteligencji. Nie ma nic bardziej zwykłego niż to, że on sam źle się rozumie (mianowicie jego instynkt buntowniczy, jego mściwość zdeklasowanego bywają często nieświadomą siebie — faute de lecture185, że pod wrażeniem obawy, niepowodzenia czyn swój oczernia i bezcześci: pomijając zupełnie już takie wypadki, w których, jakby się dało wykazać psychologicznie, przestępca ustępuje niepojętemu popędowi i czynowi swemu, dzięki okolicznościom ubocznym, przypisuje fałszywe motywy, np. kradzież, podczas kiedy zależało mu na krwi...).

Należy się wystrzegać wydawania sądu o człowieku na zasadzie oddzielnego czynu. Ostrzegał przed tym Napoleon. Szczególniej czyny bardzo wypukłe są mało znaczące. Jeśli ktoś z nas nie ma na sumieniu przestępstwa, np. mordu — czemu to przypisać należy? Iż zbywało nam na kilku sprzyjających temu okolicznościach. I jeślibyśmy to uczynili, co by to mówiło o naszej wartości? W ogóle gardzono by nami, jeśliby przypuszczano, że nie jesteśmy w stanie zabić człowieka, kiedy tego okoliczności wymagać będą. Niemal we wszystkich przestępstwach wyrażają się zarazem własności, na których człowiekowi zbywać nie powinno. Nie bez słuszności powiedział Dostojewski o mieszkańcach owych sybirskich domów kary, iż tworzą oni najsilniejszą i najcenniejszą część składową ludu rosyjskiego. Jeśli między nami przestępca jest źle odżywianą i więdnącą rośliną, stanowi to ujmę dla naszych stosunków społecznych; w epoce Odrodzenia przestępca prosperował i zdobył sobie swój rodzaj cnoty — cnoty w stylu renesansowym, virtu, cnoty wolnej od moralizny.

Podnosić można tylko takich ludzi, których nie traktuje się z pogardą; pogarda moralna jest większym upodleniem i krzywdą niż jakiekolwiek przestępstwo.

W naszym świecie cywilizowanym spotykamy niemal wyłącznie zmarniałych przestępców, uginających się pod potępieniem i pogardą społeczną, nieufnych względem siebie, często umalających i oczerniających swój czyn, nieudany typ przestępcy; i bronimy się przed wyobrażeniem, że wszyscy ludzie wielcy byli przestępcami, tylko w stylu wielkim, nie zaś nędznym, że przestępstwo idzie w parze z wielkością (tak przemawia coś ze świadomości badaczów nerek i wszystkich tych, co najgłębiej zstąpili w dusze wielkie). „Wolny ptak” względem tradycji, sumienia, obowiązku — każdy człowiek wielki zna to niebezpieczeństwo. Ale on go także pragnie: pragnie celu wielkiego, a przeto i środków ku niemu.

W dawnym prawie karnym potężnym było pojęcie religijne: pokutniczej siły kary. Kara oczyszcza: w świecie nowoczesnym plami. Kara jest spłatą: człowiek pozbywa się rzeczywiście tego, dla czego chciał cierpieć tyle. Pod warunkiem, że się wierzy w tę siłę kary, następuje po niej ulga i wytchnienie, które się rzeczywiście zbliża do nowego zdrowia, do wyzdrowienia. Nie tylko zawarło się znowu pokój ze społeczeństwem, ale i w oczach własnych przywróconym się znowu zostało do czci, stało się — „czystym”... Obecnie kara odosabnia jeszcze bardziej niż przestępstwo; fatalność, ciążąca nad przestępstwem, wzrosła do tego stopnia, że stała się nieuleczalna. Z kary wychodzi się wrogiem społeczeństwa... Odtąd istnieje jeden wróg więcej...

Jus talionis186 może być dyktowany przez ducha odpłaty (tj. przez złagodzony instynkt zemsty); lecz np. u Manu187 jest potrzeba posiadania równoważnika, żeby odpokutować, żeby z punktu widzenia religijnego znowu stać się „wolnym”.

Zawiera się to w pojęciu wszystkiego, co żyje, iż musi wzrastać — iż moc swoją musi rozszerzać, a skutkiem tego obce siły w siebie przyjmować. Mówi się pod otumanieniem narkozy moralnej o prawie indywiduum do obrony: w tym samym znaczeniu można by mówić o jego prawie do atakowania: albowiem oboje — i drugie więcej nawet niż pierwsze — są koniecznościami wszystkiego, co żyje: egoizm agresywny i defensywny nie są sprawą wyboru lub zgoła „wolnej woli”, lecz fatalizmem życia samego.

Przy tym wszystko jedno, czy się ma na względzie indywiduum, czy też ciało żywotne, dążące w górę, „społeczeństwo”. Prawo karania (lub samoobrona społeczna) w gruncie rzeczy przybrało nazwę „prawa” tylko przez nadużycie wyrazu: prawo zdobywa się przez umowy — lecz ochrona, obrona siebie nie spoczywa na podstawie umowy. Albo przynajmniej z równie dobrą słusznością naród miałby prawo nazywać swoją potrzebę zdobyczy, swą żądzę władzy, czy to na drodze orężnej, czy przez handel, wymianę i kolonizację — prawem wzrostu na przykład. Społeczeństwo, które ostatecznie i z instynktu wyrzekło się wojny i zdobyczy, znajduje się w upadku: dojrzałym jest do demokracji i rządów kramarskich... Wprawdzie najczęściej zapewnienia pokojowe są tylko zwykłymi środkami usypiającymi.