Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

„Myśli się: istnieje tedy coś myślącego”: do tego sprowadza się argumentacja Kartezjusza. Lecz to znaczy wiarę swoją w pojęcie substancji uważać za „prawdziwą a priori” — albowiem, jeśli się myśli, musi istnieć coś, „co myśli”, jest po prostu sformułowaniem naszego przyzwyczajenia gramatycznego, które wszelkiej czynności przypisuje sprawcę. Krótko mówiąc, ustanawia się już tutaj postulat logiczno-metafizyczny — i nie tylko konstatuje... Drogą Kartezjusza nie dochodzi się do czegoś absolutnie pewnego, lecz tylko do pewnego faktu bardzo silnej wiary.

Jeśli się zredukuje twierdzenie do „myśli się, przeto istnieje myśl”, otrzymuje się po prostu tautologię: i właśnie tego, co jest kwestią „realności myśli”, nie porusza się wcale — w tej mianowicie formie „pozorność” myśli nie da się odrzucić. To jednak, czego chciał Kartezjusz, jest to, że myśl posiada nie tylko realność pozorną, lecz realność w sobie.

Obstaję także niewzruszenie i przy fenomenalizmie świata wewnętrznego: wszystko, co dochodzi do naszej świadomości, wprzódy zostaje gruntownie dopasowane, uproszczone, zeschematyzowane, wytłumaczone — rzeczywiste zjawisko „postrzegania” wewnętrznego, związek przyczynowy między myślami, uczuciami, pożądaniami, między podmiotem i przedmiotem jest dla nas absolutnie ukryty — i, być może, po prostu fantazją. Z tym „pozornym światem wewnętrznym” postępuje się według zupełnie tych samych form i procedur, jak ze światem „zewnętrznym”. Nigdy nie natykamy się na „rzeczywistości”: przyjemność i nieprzyjemność są to późne, pochodne zjawiska intelektualne...

„Przyczynowość” wymyka się nam; przypuszczać między myślami bezpośredni związek przyczynowy, jak to czyni logika — jest to skutek najgrubszej i najniezdarniejszej obserwacji. Między dwiema myślami jest miejsce jeszcze na grę najrozmaitszych uczuć: lecz ruch ich jest zbyt szybki, dlatego zaniepoznajemy je, zaprzeczamy ich istnienia...

„Myślenie”, jak je ustalają teoretycy poznania, nie zdarza się zgoła: jest to fikcja całkiem samowolna, którą się osiąga przez wyłączenie jednego pierwiastku z procesu i odjęcie wszystkich innych, sztuczne dopasowanie gwoli zrozumiałości...

„Duch” — coś, co myśli: bodaj nawet „duch absolutny, czysty, pur” — ta koncepcja jest drugim pochodnym skutkiem błędnej samoobserwacji, wierzącej w myślenie: tutaj po pierwsze wyimaginowano akt, zgoła nie zdarzający się, „myślenie”, i następnie wyimaginowano substrat podmiotowy, w którym znajduje swe pochodzenie każdy akt tego myślenia i zresztą nic ponadto: to znaczy zarówno czynność, jak sprawca czynności są zmyślone.

Nie należy szukać fenomenalizmu w miejscu niewłaściwym: nie ma nic bardziej fenomenalnego lub jaśniej: nic nie jest w takim stopniu złudzeniem, jak ten świat wewnętrzny, który obserwujemy za pomocą osławionego „zmysłu wewnętrznego”.

W takiej mierze wierzyliśmy w wolę jako w przyczynę, iż zgodnie z doświadczeniem osobistym włożyliśmy przyczynę w ogóle w to, co się dzieje (tzn. zamiar jako przyczynę tego, co się dzieje).

Sądzimy, że myśl za myślą, jak się one w nas szeregują, tworzą jakiś łańcuch przyczynowy: osobliwie logik, który rzeczywiście mówi wyłącznie o wypadkach, które się w rzeczywistości nigdy nie zdarzają, przywykł do przesądu, iż myśli są przyczyną myśli.

Sądzimy — i nawet nasi filozofowie sądzą jeszcze — że przyjemność i ból są przyczynami reakcji, że znaczenie przyjemności i bólu polega na tym, iż dają powód do reakcji. W ciągu lat tysięcy wystawiano przyjemność i unikanie nieprzyjemności jako motywy wszystkich postępków. Zastanowiwszy się cokolwiek, powinni byśmy przyznać, że wszystko miałoby taki przebieg, według ściśle tego samego łańcucha przyczyn i skutków, jak wtedy, kiedy by tych stanów „przyjemności i bólu” brak było: i wprost oszukujemy się, twierdząc, że one cokolwiek bądź wywołują: są to zjawiska towarzyszące, z całkiem inną celowością niż wywoływanie reakcji; są to już skutki w łonie rozpoczętego procesu reakcji...

In summa147: wszystko, co staje się świadomym, jest zjawiskiem końcowym, zakończeniem — i nie wywołuje nic; wszelka następczość w świadomości jest zupełnie atomistyczna. Usiłowaliśmy tedy zrozumieć świat w ujęciu odwrotnym — jak gdyby nic nie działało i nie było realnym, okrom148 myślenia, czucia, chcenia!...

Gdzie istnieje pewna jedność w ugrupowaniu, ustanawiano zawsze ducha jako przyczynę tej koordynacji: ku czemu brak wszelkiej zasady. Dlaczegóż by idea jakiegoś faktu złożonego musiała być jednym z warunków tego faktu? Czemuż by fakt złożony miało poprzedzać wyobrażenie o nim?

Będziemy się strzegli, żeby nie objaśniać celowości za pomocą ducha: brak wszelkiej zasady przypisywania duchowi własności organizowania i systematyzowania. System nerwowy posiada dziedzinę o wiele rozleglejszą: świat świadomości jest jego dodatkiem. W ogólnym procesie adaptacji i systematyzowania świadomość nie gra żadnej roli.

Nic błędniejszego niż robienie ze zjawisk psychicznych i fizycznych dwóch obliczy, dwóch objaśnień jednej i tej samej substancji. Przez to nie objaśnia się nic: pojęcie „substancji” jest zupełnie nie do użytku, jeśli się chce objaśniać. Świadomość, w drugiej roli, niemal obojętna, zbyteczna, skazana, być może, na zniknięcie, na ustąpienie miejsca zupełnemu automatyzmowi.

Kiedy obserwujemy wyłącznie zjawiska wewnętrzne, można nas porównać z głuchoniemymi, odgadującymi z ruchu warg wyrazy, których nie słyszą. Ze zjawisk zmysłu wewnętrznego wnioskujemy o fenomenach widocznych i innych, które byśmy postrzegali, jeśliby nasze środki obserwacji były wystarczające.

Do tego świata wewnętrznego zbywa nam na wszelkich narządach subtelniejszych, tak iż tysiąckrotną złożoność odczuwamy jeszcze jako jedność, wynajdujemy tam przyczynowość, gdzie pozostaje dla nas niewidoczna wszelka przyczyna ruchu i zmiany — kolejność myśli, uczuć jest wszak tylko uwidocznienie jej w świadomości. Żeby ta następczość miała coś wspólnego z wiązaniem przyczynowym, jest zupełnie niewiarogodne: świadomość nie dostarcza nam nigdy przykładu przyczyny i skutku.

Chybienia niezmierne:

1) bezsensowne przecenianie świadomości, z której uczyniono jedność, istotę: „ducha”, „duszę”, coś, co czuje, myśli, chce;

2) duch jako przyczyna, szczególniej wszędzie, gdzie zjawiają się celowość, system, koordynacja;

3) świadomość jako najwyższa z form osiągalnych, jako najwyższy rodzaj bytu, jako „Bóg”;

4) wola wniesiona wszędzie, gdzie jest skutek;

5) „świat prawdziwy”, jako świat duchowy, jako dostępny przez fakty świadome;

6) poznanie bezwzględnie jako zdolność świadomości, gdzie w ogóle poznanie istnieje.

Wnioski:

wszelki postęp polega na postępie w świadomości, każde cofnięcie się na pozostawaniu w nieświadomości; (stan nieświadomości uchodził za wpadnięcie w moc żądz i zmysłów — za zezwierzęcenie...);

zbliżamy się do realności, do „bytu prawdziwego” przez dialektykę; oddalamy się od niego przez instynkty, zmysły, mechanizm...;

człowieka w duchu roztopić, znaczy uczynić go Bogiem: duch, wola, dobro — to jedno;

wszelkie dobro musi pochodzić z duchowości, musi być faktem świadomym;

postęp w doskonaleniu się może być tylko postępem w stawaniu się świadomym.

Fenomenalizm „świata wewnętrznego”. Odwrócenie chronologiczne, tak iż przyczyna wkracza w świadomość później niż skutek. Nauczyliśmy się, że ból bywa rzutowany na pewne miejsce ciała, chociaż nie posiada tam swego siedliska — nauczyliśmy się, że wrażenie zmysłowe, które naiwnie ustanawia się jako uwarunkowane światem zewnętrznym raczej jest uwarunkowane światem wewnętrznym: że właściwa akcja świata zewnętrznego przebiega zawsze nieświadomie... Cząstka świata zewnętrznego, którą sobie uświadamiamy, rodzi się po działaniu, wywieranym na nas przez świat zewnętrzny, następnie zostaje rzutowana jako jego „przyczyna”...

W fenomenalizmie „świata wewnętrznego” odwracamy chronologię przyczyny i skutku. Faktem zasadniczym „doświadczenia wewnętrznego” jest, że przyczyna zostaje wyimaginowana po tym, kiedy nastąpi skutek... To samo stosuje się także do następstwa myśli — poszukujemy przyczyny myśli, zanim jeszcze stała się świadoma: i wtedy występuje naprzód przyczyna, a potem jej skutki w świadomości... Nasze widzenia senne są wykładem zbioru uczuć za pomocą możliwych przyczyn: i mianowicie w ten sposób, że stan dochodzi do świadomości dopiero wtedy, kiedy wystąpił w świadomości wynaleziony łańcuch przyczynowy.

Całe „doświadczenie wewnętrzne” spoczywa na tym, że do podrażnienia ośrodków nerwowych szuka się przyczyny i wyobraża ją sobie — i że dopiero wtedy wynaleziona przyczyna występuje w świadomości: przyczyna ta w żadnym razie nie odpowiada przyczynie rzeczywistej — jest to szukanie omackiem na podstawie dawniejszych „doświadczeń wewnętrznych”, to znaczy pamięci. Pamięć jednak przechowuje także przyzwyczajenia dawnych interpretacji, to znaczy przyczynowości błędnej — tak iż „doświadczenie wewnętrzne” musi ponosić jeszcze skutki wszystkich dawniejszych fikcji przyczynowych. Nasz „świat zewnętrzny”, jaki rzutujemy co chwila, jest nierozerwalnie związany ze starymi błędami w dziedzinie przyczyn: wykładamy go za pomocą schematyzmu „rzeczy” itd.

„Doświadczenie wewnętrzne” dochodzi do naszej świadomości dopiero wtedy, kiedy znajdzie mowę zrozumiałą dla jednostki — tzn. przekład pewnego stanu w stany bardziej jej znane — „rozumieć” znaczy naiwnie po prostu: móc wyrazić coś nowego w mowie czegoś dawnego, znanego. Np. „czuję się źle” — sąd podobny każe przypuszczać wielką i spóźnioną neutralność obserwatora — człowiek naiwny mówi zawsze: to a to sprawia, że czuję się źle — niedomaganie swoje dopiero wtedy sobie wyjaśnia, kiedy widzi przyczynę, żeby czuć się źle... Nazywam to brakiem filologii; móc tekst odczytać jako tekst bez pośrednictwa interpretacji jest najpóźniejszą formą „doświadczenia wewnętrznego” — być może prawie niemożliwą...

Rola „świadomości”. Jest rzeczą zasadniczą nie mylić się co do roli „świadomości”: rozwinął ją nasz stosunek ze „światem zewnętrznym”. Natomiast dyrekcja149, to jest piecza i przezorność nad harmonią funkcji cielesnych, nie dochodzi do naszej świadomości; ani również duchowe zaprowiantowanie: że ku temu istnieje instancja najwyższa, wątpić nie należy: rodzaj komitetu kierowniczego, w którym żądze zasadnicze mają głos i władzę. „Przyjemność”, „nieprzyjemność” są skinieniami z tej sfery: zarówno akt woli: nie inaczej idee.

In summa150: to, co sobie uświadamiamy, zawiera się w stosunkach przyczynowych, które przed nami są zupełnie ukryte. Następstwo myśli, uczuć, idei w świadomości wcale nie przemawia za tym, że to następstwo jest następstwem przyczynowym: lecz pozornie tak się to wydaje i to w stopniu najwyższym. Na tej pozorności ugruntowaliśmy wszystkie swoje wyobrażenia o duchu, rozumie, logice itd. (nic podobnego nie ma: są to zmyślone syntezy i jedności) i te następnie rzutowaliśmy w rzeczy, poza rzeczy!

Zwykle samą świadomość bierze się za wspólne sensorium oraz za instancję najwyższą; tymczasem jest to tylko środek udzielania się: rozwinęła się ona dzięki obcowaniu i w interesach obcowania... „Obcowanie” rozumiemy tutaj jako działanie świata zewnętrznego i konieczne przy tym z naszej strony reakcje; zarówno jak i nasze działanie na zewnątrz. Nie jest ona kierowniczką, lecz organem kierownictwa.

Że między podmiotem i przedmiotem zachodzi pewien rodzaj równości: że przedmiot jest czymś, co widziane z wewnątrz byłoby podmiotem, jest to wynalazek dobroduszny, który, jak sądzę, przeżył swój czas. Miara tego, co w ogóle sobie uświadamiamy, jest bo najzupełniej zależna od najgrubszej pożyteczności uświadamiania sobie. Jakżeby ta ciasna perspektywa świadomości