Wola mocy - Friedrich Nietzsche (czytaj książki .txt) 📖

moralność, na cnotę, na religię, na porządek — przeciwników swoich umie on zniesławić jako „uwodzicieli” i „podkładających miny”; tutaj idzie on ręka w rękę z władzą.

Filozof w walce z innymi filozofami — stara się zapędzić ich w taki róg, iżby wydawali się anarchistami, niedowiarkami, przeciwnikami autorytetu. In summa143: o ile walczy, walczy on tak, jak kapłan, jak społeczność kapłańska.

249.

Filozof, jako dalsze rozwinięcie typu kapłańskiego — ma w sobie tegoż dziedzictwo — nawet jako rywal jest on jeszcze zmuszony walczyć o to samo tymi samymi środkami, co kapłan swego czasu; aspiruje on do najwyższego autorytetu.

Co daje autorytet, jeśli nie ma się w ręku fizycznej mocy (żadnych wojsk, żadnej broni w ogóle...)? Jak zyskuje się autorytet, zwłaszcza nad tymi, którzy posiadają fizyczną przemoc i autorytet? (z czcią pokorną zabiegają oni przed książętami, przed zwycięskimi zdobywcami, przed mądrymi mężami stanu).

Zdobywają oni autorytet tylko przez wzbudzanie wiary, iż mają w ręku wyższą, silniejszą przemoc — Boga. Nic nie jest dość silne: potrzebuje się pośrednictwa i usług kapłanów; wciskają się oni jako niezbędni: jako warunków egzystencji potrzeba im, 1) żeby wierzono w absolutną wyższość ich Boga, żeby wierzono w ich Boga, 2) żeby nie było żadnych innych, żadnych bezpośrednich dostępów do Boga. To drugie żądanie samo jedno stwarza pojęcie „heterodoksji”; pierwsze stwarza pojęcie „niewierzącego” (tzn. tego, który wierzy w innego Boga).

250.

Kapłani — a z nimi ci na poły kapłani, filozofowie — po wszystkie czasy nazywali prawdą naukę, której działanie wychowawcze było dobroczynne lub też wydawało się dobroczynnym — naukę, która „czyniła lepszym”. Przez to są oni podobni do naiwnego znachora i czarodzieja z ludu, który, wypróbowawszy jakąś truciznę jako środek leczniczy, przeczy z tego powodu, jakoby to była trucizna... „Po ich owocach poznacie je” — mianowicie nasze „prawdy”: to jest rezonowanie kapłanów do dziś jeszcze. Sami oni dość zgubnie strwonili swoją przenikliwość na to, żeby „dowodowi siły” (lub dowodowi wynikającemu „z owoców”) dać pierwszeństwo, co więcej uczynić go rozstrzygającym o wszelkich formach dowodu. „Co czyni dobrym, to musi być dobrem; co jest dobre, to nie może kłamać” — tak wnioskowali oni nieubłaganie — „co przynosi dobre owoce, to musi być prawdą: nie ma innego kryterium prawdy”...

Ale o ile „doskonalenie” uchodzi za argument, o tyle pogarszanie musi uchodzić za zarzut zbijający. Błąd wykazują oni dowodnie jako błąd przez to, iż badają życie tych, którzy go reprezentują: krok fałszywy, występek są zbijającymi zarzutami... Ten najnieprzyzwoitszy rodzaj przeciwnictwa, napastujący z dołu i z góry, ten psi rodzaj również nigdy nie wymarł: kapłani, o ile są psychologami, nie znajdowali nic bardziej interesującego niż węszenie w tajnikach swoich przeciwników — swój chrześcijanizm wykazują oni przez to, że szukają „brudu” na świecie. Szukają go przede wszystkim u pierwszych tego świata, u „panów”: proszę przypomnieć sobie, jak w Niemczech walczono przeciwko Goethemu (sam Klopstock i Herder przodowali tutaj „dobrym przykładem” — swój swego popiera).

251.

Ciężko jest zachować tutaj powagę. Wśród tych problematów trudno mieć minę pogrzebową... Cnota osobliwie ma taką minę, iż trzeba cierpieć na niestrawność, by mimo to uratować swą godność. A wszelka wielka powaga — nie jestże ona sama już chorobą? I początkiem brzydoty? Zmysł brzydoty budzi się równocześnie z powagą: już z góry deformuje się rzeczy, jeśli się bierze je poważnie... Proszę wziąć kobietę poważnie: jakżeż brzydką stanie się zaraz najpiękniejsza kobieta!...

252.

Błąd i ciemnota są zgubne. Twierdzenie, że prawda jest już obecna i że niewiedza i błąd już się skończyły, jest jednym z największych uwodzicielstw, jakie istnieją. Przypuściwszy, iż wierzy się w to, chęć wypróbowania, badania, ostrożnego postępowania, próbowania zostaje sparaliżowana: może ona uchodzić nawet za zbrodniczą, mianowicie za wątpienie o prawdzie...

„Prawda” jest zatem zgubniejsza od błędu i niewiedzy, ponieważ krępuje siły, z którymi pracuje się nad oświeceniem i poznaniem.

Afekt lenistwa bierze teraz stronę „prawdy” („myślenie jest niedolą, nędzą!”); podobnież porządek, reguła, szczęście posiadania, duma mądrości — próżność in summa144: wygodniej jest słuchać niż badać; pochlebniej jest myśleć „ja posiadam prawdę” niż widzieć wokół siebie tylko ciemności... a przede wszystkim: to uspokaja, daje ufność, ułatwia życie — „poprawia” charakter, jako że zmniejsza niedowierzanie. „Spokój duszy”, „spokój sumienia”: wszystko wynalazki, możliwe tylko przy założeniu, że prawda już jest obecna. „Po ich owocach poznacie je”... „Prawda” jest prawdą, ponieważ czyni ludzi lepszymi... Ten proces ciągnie się dalej: wszystko dobre, wszelkie powodzenie kłaść na rachunek „prawdy”.

To jest dowód siły: szczęście, zadowolenie, dobrobyt tak społeczności jak jednostki wszystko to jest pojmowane odtąd jako następstwo wiary w moralność... Odwrotnie: zły skutek należy wykazać jako wynik braku wiary.

253.

Przyczyny błędu tkwią tak dobrze w dobrej woli człowieka jak i w złej woli — ukrywa on się w tysiącznych wypadkach rzeczywistości, fałszuje ją, żeby nie cierpieć w swej dobrej lub złej woli. Bóg np. pojmowany jako kierownik losu człowieka: lub też mały swój los tłumaczy się tak, jak gdyby wszystko było sporządzone i pomyślane dla zbawienia duszy — ten brak „filologii”, który w oczach subtelniejszego intelektu musi uchodzić za niechlujność i fałszerstwo, przeciętnie popełniany bywa pod wpływem inspiracji dobrej woli. Dobra wola, „szlachetne uczucia”, „podniosłe stany” w środkach swych są takimi samymi fałszerzami i oszukańcami, jak te moralnie odrzucone i egoistycznymi nazwane afekty miłości, nienawiści, zemsty.

Błędy są tym, co ludzkość najdrożej musi opłacać: i, na ogół biorąc, błędy „dobrej woli” najgłębiej ją uszkodziły. Obłęd, który uszczęśliwia, jest zgubniejszy od tego, który ma wprost złe następstwa: ten ostatni zaostrza, czyni nieufnym, oczyszcza rozum — pierwszy zaś usypia go...

Piękne uczucia, wzniosłe wzruszenia zaliczają się, fizjologicznie mówiąc, do środków narkotycznych: nadużywanie ich pociąga za sobą te same następstwa, co nadużywanie innego opium — mianowicie osłabienie nerwów...

254.

Psychologiczne pomyłki: pożądanie wiary — wzięte za „dążenie do prawdy” (np. u Carlyle’a). Ale tak samo pożądanie niewiary wzięto za „dążenie do prawdy” (potrzeba uwolnienia się od jakiejś wiary z tysiącznych powodów: aby mieć słuszność po swej stronie przeciwko jakimkolwiek „wierzącym”). Co jest natchnieniem sceptyków? Nienawiść do dogmatyków — albo potrzeba spoczynku, znużenie, jak u Pyrrhona.

Korzyści, jakich oczekiwano od prawdy, były to korzyści, wynikające z wiary w nią: sama przez się prawda mogłaby być przecież na wskroś przykrą, szkodliwą, zgubną. „Prawdę” także zwalczano znowu tylko wtedy, gdy obiecywano sobie korzyści ze zwycięstwa — np. oswobodzenie się od potęg panujących.

Metodykę prawdy znaleziono nie z pobudek prawdy, jeno z pobudek mocy, z pobudek chęci górowania.

Przez co prawda wykazuje się dowodnie? Przez uczucia wzmożonej mocy — przez pożyteczność — przez niezbędność — jednym słowem przez korzyści. Ale jest to przesąd: znak, iż nie chodzi wcale o prawdę...

Co znaczy np. „dążenie do prawdy” u Goncourtów? U naturalistów? Krytyka „obiektywności”.

Dlaczego poznawać: dlaczego nie łudzić się raczej?... To, czego chciano, była to zawsze wiara — a nie prawda... Wiarę stwarzają wręcz przeciwne środki aniżeli metodyka badania: wyklucza ona nawet te ostatnie.

255.

Męczennicy. Wszystko, co zasadza się na czci głębokiej, by było zwalczane, wymaga ze strony atakujących pewnego zuchwałego, bezwzględnego, nawet bezwstydnego sposobu myślenia... Jeśli zważy się teraz, że ludzkość przez tysiącolecia tylko błędy jako prawdy uświęcała, że nawet wszelką krytykę tychże piętnowała jako znak lichego sposobu myślenia, to z żalem trzeba wyznać przed sobą, że potrzeba było znacznej ilości wszelkich niemoralności, by dać inicjatywę do ataku, chcę powiedzieć do okazania rozumu... Że ci immoraliści sami odgrywali zawsze rolę „męczenników prawdy”, należy im to przebaczyć: prawdą jest, że nie popęd do prawdy, jeno rozkład, zbrodniczy sceptycyzm, ochoczość do przygód były popędem, z którego oni negowali. W innym wypadku są to osobiste rancune145, które pchają ich w dziedzinę problematów — walczą oni przeciwko problematom, żeby mieć słuszność wobec osób. Ale przede wszystkim jest to zemsta, która stała się naukowo użyteczną — zemsta uciśnionych, takich, którzy przez prawdę panującą zostali zepchnięci na bok, a nawet zdławieni...

Prawdę, chcę powiedzieć, metodykę naukową, ujęli i rozwijali ci, którzy odgadli w niej narzędzie walki — broń do niszczenia... Ażeby przeciwników swoich wznieść na zaszczytne stanowisko, potrzebowali oni zresztą aparatu w rodzaju tego, jakim się posługiwali ci, których oni atakowali: pojęcie „prawdy” afiszowali oni tak bezwarunkowo, jak i ich przeciwnicy — stawali się fanatykami, przynajmniej w postawie, ponieważ żadnej innej postawy nie brano poważnie. Resztę zrobiło następnie prześladowanie, namiętności i niepewność prześladowanego — nienawiść rosła, a zatem zmniejszał się warunek niezbędny do pozostania na gruncie wiedzy. Ostatecznie wszyscy społem chcieli oni mieć słuszność w taki sam niedorzeczny sposób, jak ich przeciwnicy... słowa „przekonanie”, „wiara”, duma męczenników — są to wszystko stany najniekorzystniejsze dla poznania. Przeciwnicy prawdy ostatecznie sami zaakceptowali znowu całą subiektywną manierę rozstrzygania o prawdzie, mianowicie przez przybieranie postawy, przez ofiary, przez heroiczne postanowienia — tzn. przedłużyli oni panowanie metody antynaukowej. Jako męczennicy kompromitowali oni własny swój czyn.

256.

Teoria i praktyka. Niebezpieczne rozróżnianie między „teoretyczny” a „praktyczny” np. u Kanta, ale także i u starożytnych: postępują oni tak, jak gdyby czysta duchowość nasuwała im problematy poznania i metafizyki; postępują oni tak, jak gdyby praktykę należało sądzić wedle własnej jej miary, bez względu na to, jak wypadnie odpowiedź teorii.

Przeciwko pierwszemu zwracam moją psychologię filozofa: najbardziej obca im kalkulacja i ich „duchowość” pozostają zawsze tylko ostatnim i najbledszym wyciskiem pewnego fizjologicznego faktu; absolutnie brak w tym dowolności, wszystko jest instynktem, wszystko ma z góry zakreślony i wytknięty kierunek...

Przeciwko drugiemu zwracam się z zapytaniem, czy znamy inną metodę, by dobrze postępować, jak: dobrze myśleć; to drugie jest postępowaniem, a pierwsze w założeniu wymaga myślenia. Czyż mamy możność, by wartość pewnego sposobu życia inaczej jakoś osądzić, niż sądzimy o wartości pewnej teorii: przez indukcję, przez porównanie?... Naiwni wierzą, jakobyśmy tutaj byli w lepszym położeniu, jakobyśmy tutaj wiedzieli, co jest „dobre” — a filozofowie powtarzają to za nimi. My dochodzimy do wniosku, iż tutaj obecną jest wiara, nic więcej...

„Trzeba działać; zatem potrzeba jest jakiegoś prawidła” — powiadali nawet sceptycy starożytni. Natarczywość jakiegoś rozstrzygnięcia jako argument, by cokolwiek uważać tutaj za prawdę!...

„Trzeba nie działać” — powiadali ich konsekwentni bracia, buddyści, i wymyślili prawidło, jak uwolnić się od działania...

Wcielić się do szeregu, żyć, jak żyje „człek pospolity”, uważać za słuszne i dobre to, co on uważa za słuszne: jest to poddanie się instynktowi stadnemu. Swoją odwagę i swoją surowość trzeba posunąć tak daleko, by takie poddanie się odczuwać jak wstyd. Nie żyć według dwojakiej miary!... nie oddzielać teorii od praktyki!...

257.

Nic nie jest prawdą z tego, co ongi uważane było za prawdę. Co ongi było pogardzane jako nieświęte, co było zakazane, na wzgardę zasługujące, zgubne — wszystkie te kwiaty rosną dziś na miłej ścieżce prawdy.

Cała ta stara moralność nic nas już nie obchodzi: nie ma w niej ani jednego pojęcia, które by zasługiwało jeszcze na szacunek. Przeżyliśmy ją — nie jesteśmy już dość nieokrzesani i naiwni, by w ten sposób musieć kazać się okłamywać... Mówiąc grzeczniej: jesteśmy za cnotliwi na to... I jeśli prawda w starym znaczeniu była prawdą tylko dlatego, że stara moralność przytakiwała jej, że mogła jej przytakiwać: to wynika stąd, iż nie potrzebujemy już także i żadnej prawdy dawnej... Naszym kryterium prawdy nie jest bynajmniej moralność: my zbijamy jakieś twierdzenie przez to, że wykazujemy je dowodnie jako zależne od moralności, jako inspirowane przez uczucia szlachetne.

258.

Wszystkie te wartości są empiryczne i uwarunkowane. Ale ten, kto w nie wierzy, kto je czci, ten nie chce właśnie uznać tego charakteru. Filozofowie wierzą społem w te wartości i jedną formą czczenia ich było usiłowanie zrobienia z nich prawd — a priori. Fałszujący charakter czci...

Cześć jest wysoką próbą intelektualnej prawości: ale w całej historii filozofii nie ma żadnej intelektualnej prawości — jeno „miłość dobra”.

Absolutny brak metody mającej na celu zbadanie wartości tych wartości; po drugie: niechęć do badania tych wartości, w ogóle do uważania ich za warunkowe. Przy wartościach moralnych brano pod uwagę antynaukowe instynkty wszystkie razem, by wykluczyć tutaj wiedzę...

259.

Dlaczego filozofowie są potwarcami. Podstępna i ślepa wrogość filozofów względem zmysłów — jakżeż wiele pospólstwa i poczciwca jest w całej tej nienawiści!

Dla ludu nadużycie, którego skutki odczuwa, jest zawsze zarzutem przeciwko temu, co zostało nadużyte: wszystkie powstańcze ruchy przeciwko zasadom, bądź to w dziedzinie polityki, bądź w dziedzinie wiedzy, argumentują zawsze tak z ukrytą myślą, żeby przedstawić abusus146 jako od zasady nieodzowny i z nią związany.

Jest to nędzna historia: człowiek poszukuje jakiejś zasady, dzięki której może pogardzać człowiekiem — wynajduje on jakiś inny świat, by móc spotwarzać i brukać ten świat: w rzeczy samej za każdym razem wyciąga rękę po nicość i z nicości konstruuje „Boga”,