Kunigas - Józef Ignacy Kraszewski (gdzie czytac ksiazki .txt) 📖

— Wieczorem wczora, z wieczora, owieczka mi przepadła. A! któż mi szukać pomoże owieczki mojej jedynej?

Chodziłam prosić jutrzenki. — Nie mam czasu! — powiedziała — muszę słońcu na zaraniu ogień zagasły rozniecić! — Chodziłam do wieczornicy... — Nie mam czasu — powiedziała — bo muszę słońcu wieczorem nocne jego usłać łoże. — Poszłam potem do księżyca, księżyc mnie z niczym odprawił. — Mieczem wpół jestem przecięty i smutna jest moja dusza. — Zabiegłam aż do słoneczka, a ono mi powiedziało: Dziewięć dni szukać go będę, a nie znajdę dziesiątego...

W ognisku łuczywa przygasały, ostatnia pieśń, coraz ciszej nucona, umarła ledwie dosłyszanym dźwiękiem.

Dworak dał znak zapatrzonemu jeszcze Swalgonowi, że czas było wychodzić. Kunigasowa Reda przypadła u łoża ojcowskiego, w rękach twarz utuliwszy, zapłakana czy zadumana.

Dziewczęta powstawały cicho, unosząc z sobą kądziołki, przytrzymując fartuszki, aby nie podzwaniały.

Szwentas z przewodnikiem swym wyszedł na podwórze. Cicho tu było teraz i gród się jeszcze dziwaczniejszym wydawał, na pół rozjaśnionym księżycem i gwiazdami niebie, jak czarna góra jakaś stroma, jak wielka skała, której gdzieniegdzie bok jaki i rąbek światło Menesowe srebrnym paskiem dziergało... Ludzie już spali po szopach, na podwórcach chodziły tylko straże z oszczepami, przesuwając się jak nieme cienie umarłych na mogiłkach.

Swalgon wychodził z tej izby, nasłuchawszy się śpiewów, pijany, poruszony, drżący...

Gdy spojrzał teraz na boży świat, wszystko mu się inaczej wydawało; gdy przypomniał, że musi powrócić Niemcom służyć a swoich zdradzać — dreszcze przechodziły po nim.

Zemsta, z którą chodził tak długo, zgasła i spopielała, a w uszach śpiewały ciągłe pieśni macierzy, sióstr i młodości... Te lata, które przeżył w zapomnieniu o swoich, zdały mu się teraz jakby snem.

Za co mścić się miał? Porwano mu dziewczynę, ale czyją to było winą? jej, czy napastników? on teraz nie był pewnym. Chciał ją pomścić i broniono mu się, i ścigano go... Nie z nimże73 jednym tak się działo... Narzeczona, ci ludzie, wszystko to leżało w grobach... umarłe było lub tak jak strupieszałe dla niego; a Litwa — matka, nieśmiertelna, żyła. Widział tu młode jej oblicze, słyszał śpiew jej dziewiczy... miałże on katom pomagać, aby ją zadławili?!

Tak myślał Swalgon, powracając do szopy, w której mu na noc miejsce wskazano, i bił się z sobą, dopóki nie usnął, a marzył, gdy mu się powieki skleiły... Wreszcie sny powlokły się ciemnością nieprzebitą; a gdy Szwentas zbudził się, bo drudzy śpiący z nim wstawać zaczęli... już dniało i na gródku niewiasty i czeladź poruszały się około rannego gospodarstwa.

Na spopielałych ogniskach dorzucone łuczywa na nowo nieciły płomień, przystawiano garnki; kobiety nuciły, chodząc; kury śpiewem witały jutrzenkę, która jak diament na niebie świeciła, sama jedna, bo wszystkie siostry jej, pobladłe ze znużenia, gdzieś w głąb nieba się poukrywały.

Zbudziwszy się, Szwentas leżał długo, znalazłszy w sobie i starego człowieka — zdrajcę, i nowe Litwy dziecię. Zdało mu się, że w jego piersi wstali przeciwko sobie i chcieli walkę rozpocząć; ale stary... uląkł się i zapadł gdzieś...

Co miał czynić teraz? Przyszedł Redę szpiegować, a musiał jej służyć? Nie chciał się przyznać do winy, a trwać w niej nie mógł. Zwlókł się ze słomy i poszedł do gospody, w której wczoraj był z innymi. Tu już mleko i piwo dawano przybylcom, a gwar i śmiech się rozlegał.

Swalgon zajął miejsce na uboczu, czekając na dworaka, który go tu przyprowadził. Ten nadszedł nierychło.

— Dobrze mi tu u was na gościnnym chlebie — odezwał się do niego Szwentas — alem ja się tu mało zdał na co komu. Nawykłem się włóczyć; zamkniętemu mi żyć duszno. Puśćcie już mnie; ale nim pójdę, chcę Redzie za chleb podziękować... i jeszcze jej co rzec.

Dworak nie sprzeciwiał się. Kunigasowa Reda właśnie była w podwórcu i z dala postrzegł zdziwiony Swalgon, że ludzi swych, co na zamku dla obrony stali, sama opatrywała74.

Na głowie miała na zawitkę włożony szłyk, a u pasa wiszący miecz... i tak się poruszała jak wojak gotowy na koń i na bój... Chodziła od gromady do gromady, ludzi badała, gromiła jednych, drugim rozkazy dawała...

Po dniu widziana twarz jej inaczej się wydała Swalgonowi: była jeszcze piękną prawie, choć wiek jej lice surowym uczynił i posępnym.

Szwentas stał z głową odkrytą, czekając, aż dopóki ze swymi ludźmi nie skończy; patrzył i dziwił się, a gdy groziła i napominała, robiło mu się straszno. Niejeden raz doznał on od Krzyżaków okrucieństwa i srogości, którym poddawać się musiał, w duszy ich przeklinając; głos Redy tak mu brzmiał swojsko, macierzyńsko, iż, gdyby nim nakazała mu iść a powiesić się na gałęzi, byłby pobiegł i pętlę sobie zarzucił, nie śmiąc pomyśleć, iż niesprawiedliwą była.

Zniósł by od niej — śmierć nawet...

Reda postąpiła ku Swalgonowi, a on nisko się pochylił przed nią.

— Matko a pani! — rzekł — pójdę już; jam ptak wędrowny... siedzieć nie umiem. Pójdę ponad granicą, nad Niemnową, a potem... sam nie wiem. Będę rozpytywał o dziecko wasze...

Redzie oczy zaświeciły.

— Mnie się aż do niemieckich gródków nieraz wedrzeć udało — ciągnął dalej. — Któż wie... może jaki Bóg mnie prowadzi, a podszepnie? nuż na ślad jego trafię...

Kunigasowa brwi ściągnęła, patrzała, długo mówić nie mogąc...

— Niech cię Algis dobry prowadzi! — rzekła słabym głosem. — Idź! szukaj; choć ja w życie mojego dziecka nie wierzę. A znajdziesz go przechrzczonego na Niemca i wroga; choćbyś grochowy znak poznał na nim i krew naszę75, nie mów mi o nim, ani jemu o mnie... Nie chcę takiego syna!

Ze spuszczonymi oczyma w ziemię postała trochę, i zląkłszy się, aby jej Swalgon z tą odpowiedzią nie uszedł, dodała nagle:

— Nie! nie!... Choćby go przerobili... choćby on mnie nie zrozumiał... a ja... nie!... niech ja go choć zobaczę!

Swalgon milczał.

— Ale po latach tylu... nie! — zaczęła mruczeć — nie wrócą mi bogowie dziecka!.. Idź, dobry człecze.

— Wszyscy mówią, że żyje... i ja widniałem go wczoraj w wodzie, a duchy w niej ukazują się inaczej — bez oczu... ten patrzał na mnie. Znajdziemy go... pani a matko!

Pokłonił się jej do stóp; nie powiedziała mu już nic — odeszła. Dworak go pociągnął do izby i sakwy mu napełnić kazał. Potem, inną już drogą, wywiódł między wały i w ciemny loch zaprowadziwszy z sobą, milcząc szedł z nim bez światła, omackiem, tak długo, iż Swalgon znużony spoczywać musiał, opierając się o wilgotne ściany podziemia.

Tu było duszno jakoś i powietrza piersiom brakło. Nierychło zaczęło się ono oziębiać... szary mrok się ukazał... przewodnik stanął. O ściankę sparta76 była drabinka, którą z podziemia Swalgon dobywać się musiał. Ponad otworem, którym wylazł, zbite z desek ciężkie drzwi podźwignąwszy, leżał stos ogromny suchych gałęzi, które rozgarnąwszy z ciężkością, gdy Szwentas stanął na zamarzłej ziemi i rozpatrywać się począł, kędy był — okazało się, iż na kraju lasu, od gródka dobrze oddalonego, się znajdował.

Pilleny widać stąd było, ale już tylko górę i ściany, a ludzi koło nich oko dojrzeć nie mogło.

Znużony padł wydychać podziemną swą podróż Swalgon, a namyślać się, co miał począć. Z torby dobył jadła, pokrzepił się, rozdumał i wstawszy, pokierował się ku granicznemu Niemnowi.

Już tygodni kilka upłynęło od wyjścia jego z Malborga, a Bernard ani się też z tak rychłym powrotem mógł go spodziewać, gdy jednego ranka, wedle obyczaju swego obchodząc wszystkie kąty, ujrzał Szwentasa, siedzącego na kamieniu pod stajniami.

Wiedząc, iż zaraz po powrocie powinien się był stawić do niego, Bernard stanął na pół zdumiony, pół gniewny.

Parobek nie okazywał pośpiechu żadnego w powitaniu i zdaniu sprawy; twarz miał jakąś ostygłą, niedobrze wróżącą o tym, co przynosił.

Zamiast strofować go i pytać, Bernard stanął naprzeciw niego i oczy wlepił jak dwa noże...

— Tylkom co powrócił77 — zamruczał smutnie Szwentas.

Bernard znak mu dał, aby poszedł za nim. Do rozmowy w podwórcu miejsca nie było. Parobek szedł, lecz opieszale i powoli.

Gdy się drzwi celi zamknęły za nimi, odwrócił się Krzyżak szparko78 ku niemu.

— Coś zrobił?

— Nic — rzekł krótko Szwentas.

Wzgardliwe zapłaciło mu wejrzenie. Bernard, który swojego sługę znał z dawna, do mowy jego i twarzy był nawykły, znalazł w nim zmianę niewytłumaczoną; jak błyskawica przebiegła mu przez mózg myśl:

„Po tylu latach, mógłżeby79 zdradzić??”

— Mów! — zawołał.

Zwykle gadatliwy, Szwentas głowę tarł rękoma i zbierał się na odpowiedź długo.

— Byłem w Pillenach — rzekł. — Cóż? matka w życie syna nie wierzy! Zapomnieli!... nie wiem. Mówiłem, że on nie zabity może, że wieści chodzą... śmieli się ze mnie.

— Byłeś w Pillenach? wpuścili cię do środka? — zawołał z ciekawością Krzyżak. — Gadaj, co wiesz o tym stosie drzewa. Nasi tam na statkach podjeżdżali przypatrywać mu się od Niemna... bierwiona, słyszę, sosnowe, na kupę nawalone; byle ognia podłożyć, źwierza z nich wykurzymy.

Swalgon głową potrząsł.

— Żelazny chyba człek pod ten stos się podkradnie — rzekł — bo niełatwo doń dostąpić... a lada ogień tych ścian nie weźmie.

— Któż dowodzi na zamku? — przerwał Krzyżak.

Swalgon głowę zwiesił.

— Jest stary Walgutis — zamruczał — no, i Kunigasowa Reda.

— Tak, wdowa; ale co po niej tam? — wtrącił Bernard.

— Co po niej! — uśmiechnął się Swalgon. — Ona tam wodzem i wszystkim...

Krzyżak śmiał się.

— Tyś zgłupiał — rzekł.

Szwentas zamilkł. Oba jakiś czas spoglądali ku sobie, nie odzywając się.

— Mów — począł Bernard — mów, co widziałeś?

Parobek, jakby zniecierpliwiony, odezwał się nagle z pośpiechem, zbywając od razu wszystkiego:

— Com widział? no! ściany grube, wały, ostrokoły, ludzi dość, siłę wielką. Niewiasta chodzi przy mieczu... a ma odwagę męską. Dobrze, żem żywot stamtąd wyniósł cały.

— I uląkłszy się, mówić i patrzeć nie śmiałeś — odezwał się Krzyżak. — Zestarzałeś na bydlę głupie, nic już z ciebie. Konie czyścić i gnój podmiatać.

Tyłem się do niego odwrócił.

Dobrze, że nie widział uśmiechu, który twarz parobka skrzywił. Szwentas nie odpowiedział nic.

Bernard na próżno jeszcze chciał coś dobyć z niego. Szwentas ponuro milczał, odpowiadając półsłowami. Jawną rzeczą było, że wyprawa mu się nie powiodła; a choć nie zdradził, bo powrócił — ten, dawniej tak chytry i przebiegły, szpieg, teraz z niczym przyszedł nazad.

Nie chciał go jednak Bernard zrażać łajaniem, dobyć tylko pragnął więcej wieści o tej niebezpiecznej podróży.

— Gdyś rozpowiadał, że dziecko jej żyć może, — spytał — patrzałeś ty w twarz? mieniła się? zadrżała? poruszyła się?

— Nie wierzy! — odparł Szwentas.

Bernard się zadumał.

— Hm — rzekł — dowód by się znalazł, ale tyś już do niczego.

Nie przeczył parobek; postał na progu i w końcu, odprawiony mruczeniem gniewnym, precz poszedł.

Wlokącego się ku stajniom, przygarbionego, znękanego Szwentasa, na drodze spotkał Sylwester Szpitalnik. Dla niego dość było najnędzniejszego z pachołków widzieć cierpiącym, aby go nie pominąć. Szwentas go nie postrzegł nawet, gdy uczuł uderzenie po plecach.

— Co ty się tak wleczesz, jakbyś dwie miary zboża dźwigał na barkach? — zawołał.

— Zmęczony jestem — zamruczał parobek — zmarzły... niezdrów.

— Od czego?

— Posyłali mnie — rzekł niechętnie Szwentas — zima naszła... nogi pobrzękły...

Poskrobał się w głowę.

Szpitalnik pilno mu się przypatrywał.

— No, to idź na jakie dwa dni do chorych; wydychasz drogę.

Szwentas rad był, ale bał się, co powie Bernard?

— Nie śmiem — mruknął.

— Ja każę! — zawołał żwawy staruszek. — Na dół idź, gdzie knechty... będziesz miał siłę posłużyć, to się tam zdasz i razem grzeszne ciało pokrzepisz.

I ręką mu wskazał na Niższy Zamek. Parobek się skłonił i powlókł. Spoczynek w cieple, przy lepszej strawie, którą dawano wszystkim w szpitalu, bardzo mu się uśmiechał — a Bernard? Choćby się i pogniewał, teraz mu o niego nie szło tak wielce.

Dostać się do szpitala, choć za rozkazem brata Sylwestra, łatwo nie było. Wprawdzie on tu rozkazywał, ale znano jego miłosierdzie nieograniczone i dobroć zbytnią; podwładnych mu więc dawano, którzy za niego surowszymi być musieli.

Izby w szpitalu, właśnie z początkiem zimy, zapchane były, a ta, którą dla knechtów i gawiedzi wyznaczono, tak przepełniona, iż już kąta w niej znaleźć trudno było.

Gdy się zjawił Szwentas, którego Niemcy nie lubili, niedźwiedziem i bestią przezywając, starszy nad izbą, zobaczywszy go, ani chciał słuchać o przyjęciu. Na próżno się składał rozkazem brata Sylwestra...

— Połóż się w końskim gnoju... i wyśpij! — wołał nadzorca — tu dla ciebie miejsca nie ma.

Szwentas właśnie teraz na przekorę, gdy mu pomieszczenia odmawiano, postanowił zostać. Nie odpowiedział nic, do ściany się przyparł i nie ruszył z miejsca.

Nudziło to nadzorcę. Połajał go, nie pomogło; i po godzinie upornego80 stania sam ze złością do izby go wepchnął.

— Idź! leniwcze, bydlę nieczyste, litewskie ty padło! — zakrzyczał — idź! grzej się i nażryj... ale ja ci tu darmo nie dam wczasu81 używać. Służyć musisz!

Szwentasowi posługa szpitalna nie była straszną; nie rzekł nic. Wnet kazano