Kunigas - Józef Ignacy Kraszewski (gdzie czytac ksiazki .txt) 📖

Poczynała się wiosna, słońce dobrze przygrzewało. Na folwarku w Pynaufeldzie, po spoczynku zimowym, panował ruch i czynność nadzwyczajna. Stary Dietrich, który do pracowitego chłopa był podobniejszy niż do rycerskich przodków, którymi się chlubił, w kożuszku krótkim, w butach po kolana, w czapce futrzanej dla łysej głowy, z przekleństwem w bezzębnych ustach, zwijał się z żywością nad wiek jego rozgorączkowaną, naganiając nie tylko parobków, ale i dwu synów, drabów dorosłych, silnych i nie mniej od ojca zajadłych do gospodarstwa.

Wiosna postępowała nader szybko, nie można się było jej dać wyprzedzić. Potrzeba było na gwałt siać, rolę poruszać, łąki opatrywać, szkody przez wody Nogatu poczynione naprawić, ogrodzenia zniszczone na nowo podnosić i wzmacniać.

Człek to był osobliwy, ten stary Dietrich von Pynau, który się tu ważył kędyś znad Renu... straciwszy wprzódy ojcowiznę i nie mogąc już dla waśni a nieprzyjaciół na swych śmieciach wysiedzieć.

Naturę miał ognistą, niepomiarkowaną, zawsze zbytkującą we wszystkim. Młodość spędził nader burzliwie: napadał po gościńcach, więził kupców, tłukł się ze wszystkimi sąsiadami, żonę wziął, z mieczem w ręku się o nią dobijając i z woza ją na gościńcu porwawszy. Dokazywał tak, że w końcu wszyscy się nań naposiedli; burg jego trzymano jak w oblężeniu; wyskakiwał z niego, siekąc i łupiąc sąsiadów...

W końcu i jemu już samemu uprzykrzyło się to nędzne życie. Zubożał, postarzał; gdyby nie żona i synowie, najprędzej by był gdzie mnichem został. Gdy już nie wiedział, co poczynać z sobą, zasłyszał o Zakonie, o podbitych ziemiach, które lennem dawano za małą opłatą i służbą; rozgorzała mu zawsze szalona pałka, zbył się za bezcen pozostałości i pociągnął do Prus.

Miał za sobą listy tych, co się warchoła z domu pozbyć chcieli. Przybysz z Niemiec Krzyżakom był pożądany: on jeden z pierwszych się zgłaszał, postawa za nim świadczyła, że się nie lękał niczego, a na wszystko był gotów; wydzielono mu znaczny kawał ziemi pod Malborgiem.

Dietrich, jak był szalonym niegdyś zbójem-rycerzem, tak równie namiętnie rzucił się do gospodarstwa. Zakon dostarczał, czego na początek brakło. On i synowie z kilku pościąganymi Szwabami błędnymi wzięli się do zakładania nowego Pynau. Ziemia okazała się dziewiczą, żyzną, wdzięczną; w pierwszych latach płody dała cudowne, o sprzedanie ich nie było trudno. Dostatek niespodziany wzmógł przedsiębiorczego ducha. Dwaj synowie starego Dietricha, prawdziwa krew jego, pomagali mu dzielnie.

Lecz też w Pynaufeldzie oprócz tego, co grosz jaki dawało, o niczym słyszeć nie było można.

Stara matka ze starą sługą składały całą żeńską ludność domu. Te też miały wiele do czynienia, i o rycerskich obyczajach zapomnieć musiały.

Wieczorem, gdy do wielkiego stołu zasiedli mieszkańcy Pynau, a z nimi milczący i blady Jerzy, o niczym nie mówiono, tylko o polach, nowinach, zbożu, sianie, bydle, a rzadko nawet o łowach.

Piotr i Paweł, synowie starego, do niego podobni, czasem się pokusili ze psy — ale chyba, gdy już nic innego do roboty i dozorowania nie było.

Pracowici Pynauowie jedli i pili też jak parobcy.

Gruby obyczaj w domu panował, a przekleństw i łajania można się było do syta nasłuchać.

Stary, gdy z pola przyniósł gniew, nie wahał się go, oprócz sług, i na żonę wywierać. Ta mu nie skąpiła odpowiedzi. Synom, choć dorosłym, kijem się czasem dostawało. Spokoju w domu prawie nigdy nie było; a gdy we święta musiano spoczywać, zabawa niekiedy gorszą bywała od najcięższej pracy i kończyła się upojeniem i guzami.

Pynau, winien będąc ten nowy byt swój Zakonowi, szanował go jak pana, którego był lennikiem. Gdy mu Bernard oznajmił, że chorego młodzieńca, wychowańca Zakonu, oddają mu dla pokrzepienia; Dietrich zaklął się, iż nad nim czuwać będzie jak nad własnym dzieckiem — co niewiele obiecywało — a oprócz tego poprzysiągł, że stara musi go karmić najlepszymi kąskami, że mu tu na niczym nie zbraknie. Piotr i Paweł podejmowali się go zabawiać. Wyznaczono mu izbę jasną, dano łóżko wygodne... słowem, miało mu tu być jak w raju.

Szwentas zostawał dla dozoru.

W pierwszych zaraz dniach Pynauowie spostrzegli, że nieśmiały, milczący chłopak w ich życiu nie smakował, a im natarczywiej mu się starali przysługiwać, tym jakoś stawał się płochliwszym i chmurniejszym.

Po cichym żywocie klasztornym, to piekło w istocie było dla Jerzego nieznośne; a jeśli co mogło w nim nienawiść do Niemców rozbudzić, to widok tego domu, w którym złe i dobre wrzało ciągle jak w garnku...

Na próżno usiłowawszy przez czas jakiś jednać sobie Jerzego i skłonić go do przejęcia swego obyczaju, w końcu dzikość złożyli na chorobę i dali mu pokój. Zostawiono mu swobodę niemal zupełną, a tego tylko było mu potrzeba.

Wchodził, wychodził, wyjeżdżał ze Szwentasem, kiedy i jak mu się podobało. Patrzano nań z ciekawością i podziwieniem, ale zaczepiano już ostrożniej, aby mu się nie naprzykrzać.

W niedzielę i święta, szaraczkowe płaszcze z Malborga wykradały się czasem na pijatykę i kości do Pynauów; zapraszano na te gody Jerzego, ale niechętnie przychodził.

Szwentas u niego po całych dniach, opatrzywszy konie, siadywał u progu na ziemi i uczył go po cichu litewskiej mowy.

Szeptali, naradzając się, co by tu począć, aby się wyrwać z niewoli.

Tymczasem zima przechodziła i wiosna się oznajmowała. Była w początkach niestałą, zaglądała i odchodziła... Korzystał z każdego jaśniejszego dnia Jerzy do przejażdżek. Szwentas czasem jechał za nim, niekiedy puszczał samego.

Chłopak z kolei kierował się w różne strony jakby dla poznania okolicy, i ośmieliwszy się, odjeżdżał dosyć daleko. Najdłużej odwagi mu brakło zbliżyć się do Malborga, na który co dzień patrzał i tu mu się najłatwiej dostać było, ale strach go jakiś ogarniał. Bał się, aby go kto nie zobaczył, nie doniósł, i aby go znowu nie zabrano na Zamek.

W ciągu zimy Bernard dla przekonania się, jak tam jego wychowańcowi się działo, zaglądał kilka razy do Pynaufeldu... Widział Jerzego zdrowszym, ale równie, jak był, smutnym i milczącym; pozwalał mu więc z wolna się tu pokrzepiać wiejskim powietrzem.

Zimową porą wszyscy trzej Pynauowie mieli go więcej na oku; z wiosną we dworze mało kto zostawał. Jerzy był zupełnie swobodny ze Szwentasem i mogli zajmować się, czym chcieli.

To jednak, czego obaj pragnęli najmocniej — wyrwanie się z rąk Krzyżaków, pomimo wielkiej świadomości kraju Szwentasa, było tak trudnym, iż dotąd ani pomyśleć nie mogli, jak by to uskutecznić. Parobek ważył by się sam na to, bo mu z jego powierzchownością łatwo było przebranemu się przesunąć, a złapanemu wyślizgnąć lub wytłumaczyć. Jerzego młodość, postawa, niedoświadczenie, żywość — oczy nań zwracały i podejrzenia.

Samotność ze Szwentasem na folwarku pynaufeldzkim podziałała na młodego chłopaka tak, że coraz ciekawszym był i niecierpliwszym oglądania Litwy, a nienawiść ku Niemcom opowiadaniami towarzysza wzrosła i rozgorzała.

Naglił na niego o wyzwolenie, które tamten w różny sposób przeciągał i odkładał.

Stan zawojowanych posiadłości pruskich czynił przebycie ich dla podróżnych niezmiernie trudnym. Ucieczka Jerzego natychmiast by musiała być postrzeżoną, hasło do poszukiwania dane wszystkim Komturom. Mieszkańców dawnych, Prusaków, było mało; po drogach i miastach a gródkach koloniści niemieccy. Czuwanie nad włóczęgami i przechodniami, z powodu wciskających się szpiegów z Polski, będącej w wojnie z Zakonem, Litwy, która pory do napaści upatrywała, troskliwe było i wielkie.

Gródki krzyżackie stały na wszystkich drogach, a lasami bezdrożnymi przerzynać się nie było bezpiecznie, dla rozbójników pogan, których niedobitki się w nich tułały.

Szwentas, choć nie rozpaczał, że się może uda chwilę upatrzyć dogodną, zwłóczył i wymawiał się.

Jerzy tęsknił, sam dobrze nie wiedząc za czym; Litwę miał w sercu i na oczach ciągle, młodość go pędziła do czynu, życie bez celu męczyło go.

Jednego wieczoru, będąc w tym usposobieniu gorączkowym, sam jeden konno wybrał się na przejażdżkę. Szwentas stał w bramie; zapytał go, dokąd jechać myśli? Jerzy popatrzał wkoło, nie wiedząc, co odpowiedzieć. W oddaleniu wieże zamku malborskiego widać było. Ściągnął konia, podumał chwilkę, potem skoczył z niego i oddał cugle Szwentasowi.

— Pójdę pieszo — rzekł kapryśnie — będę swobodniejszy.

Nic nie mówiąc, parobek odebrał konia. Jerzy puścił się ku miastu. Znał on je trochę dawniej, bo i z Wysokiego Zamku przypatrywał mu się, i dawniej nieraz się tam z kim wymykać pozwalano. Dlaczego właśnie dnia tego przyszła mu fantazja zajść do miasta, sam on nie wiedział. Drożyna dosyć błotnista, ponad którą rosły karłowate wierzby, krzaki, prowadziła na przedmieście. Była ona teraz pustą i Jerzy, prędko idąc, ani się opatrzył, jak stanął u pierwszych domostw drewnianych, otoczonych ogrodami. Ulic tu jeszcze nie było wytkniętych porządnie, każdy się jak chciał budował i rozkładał. Za domostwami kolonistów rolników, powoli zaczęły się ukazywać kuźnie, mieszkania rękodzielników, warsztaty, domy ze sklepikami, których okiennice za stoły do sprzedaży służyły. Ubiór Jerzego, który prostą czarną miał suknią na sobie bez żadnej oznaki, jakich się tu co dzień mnóstwo przewijało, oczu na niego nie zwracał. Mógł więc swobodnie puścić się w głąb miasta, ku targowicy97 i kościołowi.

Co go tam wiodło, sam się może nie przyznawał przed sobą. Opowiadania Rymosa o domu pani Gmundy i o pięknej Baniucie, której był od dawna ciekawym, prowadziły go w stronę, w której stał dworek jej. Miał jakąś nadzieję, że może litewskie dziewczę zobaczy.

Znał położenie domu, a Rymos mówił mu o furcie, przy której stawał. Z dala kołując, Jerzy powoli zbliżył się ku ogrodzeniu, a zobaczywszy konie i pachołków przy nich, począł upatrywać Rymosa. Był prawie pewien, że musi go tu znaleźć. Młodość ma czasem takie jasnowidzenia niechybne.

W istocie Rymos leżał pod parkanem, pochylony ku niemu, ale Jerzego ani widział, ani nawet poznał i domyślił się, gdy się przybliżył. Zadrgało serce nadchodzącemu, gdy posłyszał cicho nuconą pieśń litewską.

Leżący na ziemi chłopak oczom swym wierzyć nie chciał, gdy, uderzywszy go w plecy, Jerzy po imieniu zawołał nań.

Schwycił się na nogi98, lecz, zobaczywszy Kunigasa przed sobą, naprzód przez otwór w parkanie zawołał do Baniuty:

— Kunigas!

Za płotem zaszeleściło żywo i w tejże chwili dziewczę już się na parkan wdrapawszy, ciekawymi oczyma szukało zapowiedzianego, o którym słyszało tyle.

Instynktem Jerzy podniósł głowę i w chwili, gdy Baniuta w całym blasku swej dziewiczej piękności, z wiankiem na skroni, z rumieńcem na licach, ukazała się w górze, oczy Kunigasa już jej szukały.

Oboje, zobaczywszy się, trwali długo zaniemieli, podziwiając się wzajemnie. Ani Baniuta nie spuściła wzroku, ni Jerzy nie zadrżał przed jej oczyma. Chciwie poili się tak sobą... a Rymos, który z dołu im się przyglądał, także stał osłupiały, trochę wylękły, a może zazdrosny.

Na Jerzym ta istota żywa, jakiej nigdy jeszcze nie spotkał, ani oglądał z tak bliska, ta siostra po krwi, tak cudnie piękna, uczyniła wrażenie niewysłowione. — Zdawało mu się, że gdzieś ją widział już, że była dla niego przeznaczoną — coś niezwyciężonego ciągnęło go ku niej.

Baniuta równie była nim zachwycona; radość malowała się w jej oczach i uśmiechu. Jak dziecię, co kłamać nie umie, ani myśli, wyciągnęła rączki ku niemu... pochyliła się i choć nie mówiła nic, cała jej postać powiedziała: Weź mnie! chodźmy!

W Jerzym zachwyt mieszał się ze strachem, dreszcze przechodziły po nim, oglądał się dokoła. Wszystkie zwodnych cór szatana obrazy przychodziły mu na pamięć... ale to była Litwinka, pół-dziecię, sierota, wygnanka.

Rymos, przedłużonym milczeniem obojga przelękły, targnął Kunigasa za suknią. Baniucie pokazał parkan i miejsce, które niedawno zajmował. Tu otwór sobie do rozmowy i śpiewu zrobili. Jerzy mógł zobaczyć ją z bliska... Pierwsza dziewczyna zrozumiała to i ze zwinnością jaszczurki zsunęła się na dół. Jerzy już na nią czekał. Rymos z pokorą, konie swe ująwszy, ustąpił na kilka kroków z nimi.

Dzięki Szwentasowi, Jerzy się mógł rozmówić po litewsku. Zapomniany język, jak zagrzebane ziarno, dobył się z głębin jakichś, w których spoczywał.

Któż tę rozmowę, podobną do gruchania młodych gołębi, powtórzy? I byłaż to rozmowa? Nie wiem. Składały się na nią śmiechy, półwyrazy, dźwięki niby ptasie, nucenia ledwie ludzkie, wejrzenia, które zastępowały tej muzyki słowa.

Coś dzikiego było, zwierzęcego może, w tej wymianie wrażeń pół-zmysłowych, pół-dusznych, nieokiełznanych niczym, oprócz wstydliwości dziewiczej i nieśmiałości niedoświadczonego chłopięcia. Dziewczę prostowało się, chciało być pięknym, podrzucało główkę, wyginało się jak ptaszę siedzące na gałązce... białe ząbki, niebieskie oczki i te ruchy wdzięczne, a dla Jerzego nowe, czarujące, w początku zastępowały słowa...

— Kunigas! — powtarzała Baniuta.

Jerzy głową potwierdzał. Imię jej wiedział i szeptał je z cicha... Śmiała się imieniowi swojemu w jego ustach. Rumieniła się, nie wiedziała co począć... przyszła jej myśl jakaś i nagle półgłosem nucić zaczęła piosnkę litewską.

Chłopak słuchał zachwycony.