Kunigas - Józef Ignacy Kraszewski (gdzie czytac ksiazki .txt) 📖

na której ramionach i ręku cały ciężar domowy spoczywał; wesołe dziewczę za młodu, u źródła, z pieśnią na ustach, potem niestrudzona gospodyni i macierz, gdy raz nad nią pieśń weselną odśpiewano.

Urok jakiś miały dlań te litewskie niewiasty Rymosa, daleko większy niż niedostępne święte obrazów kościelnych i straszliwe Dalile i Jezabele kaznodziejów.

Nie tylko co do pojęcia tego rozmowy z Rymosem zachwiały Jerzym, lecz w ogóle zamąciły w nim dawniej jasne religijne wyobrażenia i przyjęte prawdy chrześcijańskie.

Tak samo jak kobieta litewska, tak i świat religijny Litwy walczył w nim z tym, który widział z grodu krzyżackiego. Ku poganom ciągnęła go krew i przytępione wspomnienia młodości; lecz i wielkie a jasne nauki ewangeliczne, do których się przywiązał, nie zdawały mu się mniej ponętnymi.

Oba światy, jakkolwiek bojujące i sprzeczne, chciały się przejednać i pogodzić.

Bogowie Litwy, mieszkający wszędzie, spoufaleni z człowiekiem, w tysiącu ukazujący mu się postaciach, zachwycali go; ale i ów Bóg jedyny — który za świat cierpiał, krew przelał i kazał przebaczać wszystkim, a nieprzyjaciół kochać jak braci, był jeszcze jego Bogiem.

Ani się wyrzec tamtych nie chciał, ni tego, który przecież zwyciężał i panowanie swe nad całym rozciągał światem.

Wątpliwości tylko rodziły się w umyśle Jerzego, gdy naukę Ewangelii, tak dobitną, a wykrętnych tłumaczeń niedopuszczającą, porównywał z czynnościami sług Boga ukrzyżowanego, co na piersi znak Jego nosili. Komuż kiedy przebaczyli Krzyżacy? kogóż oni jak braci kochali??

Ta dzikość sług niepojętą była dla Jerzego, gdy myślał o Panu ich. Przychodził do dziwnych przypuszczeń i tłumaczeń.

Inne więc było prawo, a życie inne?

Z tych dum dziecinnych w końcu powstawało zwątpienie i obojętność; nie chciał myśleć o tym, czego zrozumieć nie mógł.

Dawniej gorliwy do modlitwy, Jerzy począł ją zaniedbywać. Z nauką języka, pieśni, z opowiadaniami o obyczajach, które dziwnym sposobem zdawały się mu jakby przypomnieniami rzeczy dawniej znanych i wiadomych — przyszła coraz gorętsza miłość Litwy, ciekawość jej, żądza powrócenia do swoich.

Lecz zdawało się to zupełnym niepodobieństwem.

Ani Rymos, ani Jerzy nie znali zupełnie kraju, dróg, sposobów, jakimi by się wykraść stąd można. Przychodzący teraz do nich Szwentas, który się rozmiłował w Kunigasie i pragnął mu dopomóc, choćby największą ze swej strony ofiarą, wzdychał, ciągle powtarzając, że nie ma możności wyrwania się z rąk krzyżackich.

Robiono najzuchwalsze, najdziwaczniejsze plany; wymyślano niedorzeczne, jakby z bajek zapożyczone sposoby ucieczki: ale Szwentas na wszystkie trząsł głową i pogardliwie spluwał.

Rymos, gdy sami byli, zabawiał Jerzego i uczył go tego, co mu Baniuta, daleko więcej umiejąca i pamiętająca, powiadała.

Ciągle rozpowiadając i malując tę Baniutę, chłopak w końcu do najwyższego stopnia rozbudził ciekawość młodego Kunigasa. Zaspokoić jej nie było podobna.

Szpitalnik, który bacznym okiem śledził symptomata choroby młodzieńca, dostrzegł w nim łatwo pewne zmiany na lepsze. Jerzy był wprawdzie niespokojny, rozgorączkowany, nie swój; lecz siły wracały, życia w nim było trochę, chociaż chorobliwego.

Sylwester wolał to niż apatią93 długą, której się nade wszystko obawiał. Za pierwszą razą94, gdy Bernard go spytał o stan Jerzego, powiedział mu stanowczo:

— Choroba przesilać się zdaje, jest w niej zmiana, a to już wiele. Trzeba teraz myśleć, jak zapobiec, aby licho nie powróciło. Przeszłe życie, zbyt surowe dla tak młodego wieku, było przyczyną choroby, to nie ulega wątpliwości; radźcie nad tym, co z nim zrobić. Starym na grodzie spoczywać w tych murach — dobrze, młodemu w nich rosnąć — ciasno.

Nic nie odpowiedział Bernard, bo bez rozmysłu nic nie poczynał; lecz widać było, że rady nie lekceważył.

Władzy miał dosyć, aby rozporządzać Jerzym. Wystąpienie Wielkiego Mistrza Ludera i publicznie dana nagana Bernardowi okazały się zaraz nazajutrz tylko politycznym obrotem nowego naczelnika Zakonu.

Rano posłał Luder kompana swojego po Bernarda. Posłuszny, poszedł on natychmiast, karność zakonną wysoko szacując i z niej się nie chcąc wyłamywać.

Spodziewał się może od Mistrza we cztery oczy nowego, a surowszego napomnienia; znalazł go łagodnie usposobionym.

Ten, wczoraj tak nieubłagany, Luder, pozdrowił go uprzejmie i drzwi swej celi zamknął, aby ich nie słuchano.

— Bracie Bernardzie — rzekł — jesteście filarem Zakonu, znacie potrzeby jego i najlepiej wiecie, jak się u nas wszystko rozprzęga. Padliście wy ofiarą za innych, acz niewinną. Musiałem was, co macie zasługi i powagę, strofować i karcić za pozorną samowolę, abym innych władzę moją szanować nauczył. Tłumaczę się wam, bo nie chcę, abyście mnie mieli za człowieka niesprawiedliwego.

Zrozumiecie, com uczynił i dlaczego. Ja na was pokładam nadzieję, że tak jak za poprzedników moich służyć sprawie Zakonu będziecie przy mnie.

Wiele zwolnionej reguły potrzeba w ścisłe wziąć karby. Nie lękam się ja losu Orselena, ani noża mordercy; życie moje w ręku Boga; a gdyby była potrzebna krew, dla czegóż bym jej przelać nie miał? Lękam się czego innego: krnąbrności i lekceważenia tej samej starszyzny, która mnie wybrała, nie dla moich zasług, ale dla imienia... a ufa dziś, że się wywdzięczę bezkarnością...

Wy, skromny pracowniku — dodał, wyciągając rękę do Bernarda — pomagajcie mi, ale nie okazujcie, iż jesteśmy z sobą zgodni i w zmowie.

Gdy tak mówił Mistrz Luder, rysy jego twarzy, wczoraj tak nic nieznaczące i pospolite, rozjaśniły się rozumem i zapałem, z którymi ukrywać się zdawał dla ogółu.

— Bardzo wiele do czynienia mamy, bracie Bernardzie — dodał, wzdychając — bo jak u Templariuszów, których doścignął palec boży, i u nas reguła się wypaczyła, połamała i przekroczyły ją zwyczaje swawolne.

Najprzód, pobożności u nas nie ma, Boga nie widzimy przed sobą i stąd płynie zło wszystko. Rycerstwem jesteśmy do zbytku, Zakonnikami za mało. To, co się zbawieniem zdawało dla nas: napływ obcych, miłość całego świata, z jaką się do nas garnął i garnie, powoli nas gubi. Na dziesięciu mężnych i pobożnych rycerzy, przybywa do nas stu rozpustnych zbójców, którym smakuje wojna z pogany, bo w niej wszystko im wolno. Musimy ich jeszcze ze czcią przyjmować, gościć, poić, a oni nam zarazę przynoszą.

Po staremu więc, bracie Bernardzie, pracujcie, patrzcie, słuchajcie, czyńcie co potrzeba, aby Zakon nie upadł; a w czym ode mnie poparcia zechcecie, z tym przyjdźcie potajemnie do mnie.

Bernard uradowany podziękował za zaufanie i za wyjaśnienie Luderowi, który, w tej chwili posłyszawszy nadchodzącego kompana, zaraz zmienił ton i odprawił go mruczeniem groźnym.

Znowu więc Bernard, pokrzepiony, rozpoczął swą niewidzialną pracę.

Lecz tak jego, jak Mistrza, zabiegi dla pohamowania rozprzężenia były prawie bezskutecznymi; kilku ich było dobrej wiary i woli przeciwko zastępowi całemu Krzyżaków, których życie, samo wojenne rzemiosło, nieustanna potrzeba zawojowywania i przywłaszczania sobie coraz więcej krajów, aby zyskać trwałe granice i bezpieczeństwo, nauczyły przewrotności, fałszu, okrucieństwa w polityce; a polityka, jak zawsze, odbiła się potem w obyczajach. Zgwałcenie prawa moralnego w jednej sferze sprowadza lekceważenie jego w innych. Zdradzano umowy, łamano traktaty, szydzono ze słów i obietnic danych Polsce, Litwie, pomorskim panom — mianoż95 potem szanować regułę zakonną i prawa mniejszego znaczenia?

Zakon, szpitalnym uczyniony, to jest miłosiernym, mógł się utrzymać; stawszy się zaborczym w imię Chrystusa, kłam zadawał nauce tego, którego wyznawał.

Zaród więc rozprzężenia tkwił już w samej naturze jego potwornej.

Brat Bernard, po sprawozdaniu niedorzecznym Szwentasa, parę razy jeszcze coś z niego dobyć próbował, wreszcie, uznawszy go głupim i niezdolnym — nie myślał już o nim.

Jerzy zawsze wydawał mu się narzędziem, które na korzyść Zakonu dawało się wyzyskać. Jak? tego sam jeszcze jasno nie wiedział.

Chrześcijanin, wychowany w wierze, w której się gorliwym być zdawał, mógł, nawet na swobodę puszczony, zanieść jako apostoł chrześcijaństwo na Litwę. Zamiast krwawego podboju, z jego pomocą Zakon mógł sobie pozyskać zwolenników i sprzymierzeńców. To apostołowanie wydawało się Bernardowi najzdrowszą i najlepszą polityką, chociaż ona wcale ogólnym pojęciom Krzyżaków i ich obyczajom nie odpowiadała.

Lecz cóż ważył na tej próbie? Bernard, rozmyślając, w końcu sam jednak miał wątpliwość: czy Jerzy, wypuszczony na swobodę, nie uległby wpływowi rodzinnego otoczenia i czy by Zakonu nie zdradził?? Wychowany tu, w wiele spraw samym patrzeniem na nie wtajemniczony, mógł być niebezpiecznym i szkodliwym...

Wahał się więc Krzyżak i po rozwadze postanowił dłużej jeszcze Jerzego przygotowywać, a nade wszystko właściwym postępowaniem wpoić mu miłość Zakonu.

Wszystko to za późnym już było. Dowiedziawszy się od Sylwestra Szpitalnika, iż chłopak zdrowszym się wydawał, tegoż dnia poszedł do niego Bernard.

W istocie znalazł w nim zmianę. Twarz krasił choć słaby rumieniec; Jerzy był więcej ożywiony, mniej uparcie milczący.

Zwykle do zbytku surowy, Bernard, dla swojego pełnego nadziei wychowańca przybrał twarz, jak mógł, najłagodniejszą, oblicze słodyczy pełne... Zasiadł poufale na tej ławie, w oknie, naprzeciw niego, na której wieczorami Rymos się zwykł był mieścić, i zawiązał z nim rozmowę, ojcowskim tonem, z dobrocią i wyrozumiałością wielką.

— Widzę, że w istocie lepiej wam jest — rzekł — i Bogu za to niech będą dzięki. Wierzcie mi, że ja wam dobrze życzę, a że się po was wiele spodziewam dla Zakonu, rad bym wypielęgnować na silną jego podporę.

Ci, co ze świata przychodzą do nas, zawsze coś z niego tu przynoszą, z czego się im otrzepać i obmyć trudno; wam Pan Bóg dał się tu od dzieciństwa wychować, osłonionemu96 od zgubnych wpływów. —

Jerzy słuchał z oczyma spuszczonymi; sam Bernard zmiarkował, iż nadto górnym tonem do wyrostka mówić rozpoczął, i zmienił przedmiot natychmiast.

— Może wam w tych murach, do których my, starcy, nawykliśmy — rzekł — smutno i duszno? mówcie. Chorym się wiele dozwala!

Jerzy podniósł oczy, uśmiechnęła mu się nadzieja trochę większej swobody; chociaż jeszcze odpowiedzieć nie śmiał, Bernard mógł się dorozumieć, iż tknął strunę, która zadrgała.

Naówczas już, oprócz samych zakonników, prócz niemieckiego mieszczaństwa i kolonistów włościan, ściągniętych dla zaludnienia podbitej ziemi, której mieszkańcy albo padli wojny ofiarą, lub się rozpierzchnęli — wiele uboższej szlachty z różnych krajów niemieckich przybywało, otrzymując tu nadania lenne od Zakonu. Już w tych latach kilkadziesiąt rodzin w ten sposób około Malborga, Królewca i po powiatach się osiedliło. Pierwsi ci przybysze: Pynau, Mul, Stubechy, Brandisy, Muckenbergi, Ewerowie itp. mieścili się w pobliżu grodów, które ich zabezpieczały od napaści.

Pomiędzy Malborgiem i Żuławami, w niewielkim od miasta oddaleniu, siedział na folwarku swym, Pynaufeldem zwanym, jeden z najpierwszych kolonistów — Ditrich von Pynau, który na myśl przyszedł Bernardowi. Zdało mu się, że tak blisko i pod okiem mając Jerzego, a dając go Pynauom, aby u nich trochę odetchnął swobodniej, zarazem chłopca uzdrowi i na żadne nie narazi niebezpieczeństwo.

Ditrich von Pynau, z żoną niemłodą, z dwoma synami, którzy mu do nowego gospodarstwa pomagali, mieszkał o godzinę niespełna pieszej drogi od grodu.

Wszystko będąc winien Zakonowi, bo ubogim tu przybył, z jednym wozem i kilku wierzchowcami tylko, a dziś już miał zasobne gospodarstwo; stary Ditrich gotów był do wszelkich posług. Jerzy mógł tam u niego odżyć, pokrzepić się, a nic mu nie groziło.

Pynauowie nie troszczyli się o nic więcej, jak tylko o zdobycie mienia, pracowici byli, skąpi, życie wiedli twarde i surowe, popsuć więc chłopca nie mogli.

— Wiesz co? — odezwał się wreszcie Bernard. — Mnie by się zdało, że trochę cię puścić na wiejskie powietrze nie zawadzi. Chceszli, pomówię z Pynauem, który pod miastem ma nadaną ziemię, aby was wziął na czas jakiś. Młodzi lubią łowy, możecie i zapolować z nimi; stary, choć czytać i pisać nie umie, wiele świata widział.

To mówiąc, patrzał Krzyżak w oczy Jerzemu i pochwyciwszy nieśmiałe, ale wdzięczne wejrzenie jego, dodał spiesznie:

— Zgoda? poproszę Mistrza o pozwolenie, a staremu Ditrichowi gdy powiem, będzie was jak własne hodował dziecię.

Jerzy zarumieniony wstał i podziękował tylko. Bernard uradowany wyszedł natychmiast.

W istocie, ta trocha swobody w pierwszej chwili poruszyła wielce chłopaka. Zdawało mu się, że ją zużytkować potrafi; jak?... nie był pewien jeszcze. Może do ucieczki, o której śnili i radzili.

Dopiero po rozmyśle Jerzy rozrachował, iż rozstać się będzie musiał z Rymosem i Szwentasem, że znowu się znajdzie wśród Niemców samych, których co dnia więcej nienawidził.

Ale już słowa cofnąć było niepodobna.

Reszta dnia upłynęła na ciężkich rozmyślaniach i walce z samym sobą, aż do wieczornego przybycia Rymosa. Stary parobek dnia tego jakoś przywlec się nie mógł do swego Kunigasa, choć ten tu do rady potrzebniejszym był od chłopca.

Na pierwsze słowo, którym Jerzy zapowiedział prawdopodobny swój odjazd do Pynaufeldu, Rymos rozpaczliwie zakrzyknął i ręce począł łamać. Dopiero ochłonąwszy, dojrzał on i Jerzemu ukazał, że to zesłanie na wieś, tak od Malborga bliską, mogło mieć swe korzyści.

— Kunigasie mój! — rzekł. — Nie już was Pynauy te w niewoli będą trzymać zamkniętego? Po to was tam ślą, abyście odetchnęli. Oni około roli dużo mają do roboty i dzień a noc gospodarstwa pilnują. Będziecie i wy mogli jeździć i chodzić, gdzie zechcecie. A któż wam zabroni do miasta? do Malborga?

Jerzy miał myśl inną: chciał uprosić dla siebie pacholę do posługi i wybrać Rymosa. Oba jednak pomiarkowali, że prośba o niego mogłaby zdradzić ich stosunki i tajemnicę. Rymos się zląkł, Jerzy zawahał.

Młodemu z grodu się wyrwać do Pynaufeldu potajemnie było trudno; Szwentas, daleko doświadczeńszy i przebieglejszy, miał na to sposoby. Mógł więc Jerzy jego się spodziewać przynajmniej. A szło mu o zachowanie tych dwu sług swoich, z którymi go jakby jedna krew i jedna miłość łączyła. Pokładał nadzieję na nich, czuł się nie tak odosobnionym, mając ich przy sobie, Rymos na Perkuna i wszystkich bogów, jakich znał, zaklinał mu się, iż wiernym pozostanie; a gdyby potrzebował usługi, gotów dla niego na wszystko.

Nazajutrz o wyjeździe do Pynaufeldu mowy nie było jeszcze. Jerzy wstał ze swego łóżeczka i przechadzał się; Sylwester przyszedł doń uśmiechnięty i taką w nim znalazł zmianę szczęśliwą, iż myśl Bernarda, o której wiedział, zabierał się jak najgoręcej popierać.

Bernard krzątał się już około wyprawy.

Szło mu o to, aby sobie, a przez to Zakonowi, serce Jerzego pozyskać; nie wiedział wcale, co się w nim teraz gnieździło. Chciał więc na tę małą, pierwszą wyprawę, Jerzego wyposażyć wygodnie i tak, by miłość własna jego nie cierpiała na tym.