Kunigas - Józef Ignacy Kraszewski (gdzie czytac ksiazki .txt) 📖

dużo, słyszę, po zamkach hodują, aby potem na własną krew ich zaprawić...

Gajlis głową pokręcał niedowierzająco.

— Gadki to są bałamutne — rzekł. — Czy to my ich nie widzieli na wojnach? Oni życia nie darowują nikomu... Młode dziewczęta potrzymają w obozie kilka dni i głowy im ścinają, i dzieciom czaszki o piece roztrzaskują, starców końmi na śmierć tratują... Chrztu nawet nie chcą i śmieją się z tych, co o życie proszą...

— Ze starszymi to prawda; ja sam wiem i patrzałem na to — mówił Swalgon — że nie inaczej bywa; ale małe chłopięta biorą czasem i, choć w chlewach, a żywią...

— Kunigasowa nasza, Reda, — rzekł jeden ze stojących u drzwi — wiedziałaby o tym, gdyby jej syn żył... a ona się mści za śmierć jego...

Swalgon potrząsł głową.

— Matka by powinna najlepiej wiedzieć o dziecięciu, a choćby nie wiedziała, przeczułaby; a ja taki swoje twierdzę, żem słyszał, i nie jeden raz, jako ludzie rozpowiadali, iż chłopca nie zadławiono... Jeden stary się nad nim ulitował, w opiekę wziął i Niemca z niego uczynił...

Gajlis wstrząsł59 się i podniósł dłonie...

— Perkunie, możny Boże! — zawołał poruszony — karz ich piorunem i ogniem!... wszak gotowi syna rodzonego na matkę słać... a na matki miecz pierś dziecka wystawić!! Niech by ich ziemia pożarła!!

Swalgon zadrgał cały... usta mu się ściągnęły... zamilkł...

U progu pomiędzy gawiedzią stał czasu tej rozmowy milczący człek, któremu inni trochę miejsca zrobili i okazywali pewne uszanowanie.

Suknia go niewiele różniła od innych: miał na sobie kożuszek krótki, pas skórzany, sukienne spodnie i skórznie z futrem na nogach, na głowie szłyczek spiczasty, lisem bramowany, w ręku toporek żelazny... Niemłody, krągłej twarzy, wystających policzków, bladych, ale bystrych oczu, na wojaka jakoś wyglądał i na dworaka razem.

Słuchał on pilnie powieści Swalgona o synu wdowy, a gdy ten jej dokończył i wszyscy zamilkli, od progu przyszedł się usadowić na kamieniu obok przybysza.

Popatrzyli sobie w oczy. Swalgon go pozdrowił... Potem w ogień niby wlepiać począł wzrok i zobojętniał, ale ukradkiem ciekawie niekiedy na sąsiada spozierał...

— Dawnoście to tę bajkę o naszym dziecku słyszeli? — odezwał się do niego sąsiad.

— O! nie od dziś, nie od wczoraj ja ją słyszę — rzekł obojętnie Swalgon. — A co dziw, że nie w jednym miejscu mi ją rozpowiadano i przez tyle lat się ona wciąż powtarza...

— Dziw!! — zamruczał słuchający. Pomilczał nieco. — Hm! — dodał — co ja wam powiem? Nasza Reda i stary ojciec jej, kaleka Walgutis, oboje lubią ludzi, co baśnie stare prawić i pieśni dawne śpiewać umieją... Na dwór by wam do nas potrzeba... Jeść i pić lepiej tam dadzą, niż tu ubodzy ludzie, i ugoszczą, i obdarują pewnie, bo Reda szczodrobliwa jest... Warto, byście jej powtórzyli, co wiecie...

Gdy to mówił, z mimowolnego poruszenia starego Swalgona nieledwie by wnieść było można, iż nim radość zatrzęsła... oczy mu się zaiskrzyły; — lecz wnet ułożył twarz pokorną i postawę biedną jakąś.

— A, ojcze mój! — odezwał się — gdzie tam mnie biedakowi, obszarpanemu, do Kunigasów iść, przed którymi na twarz padać potrzeba... ani ja, ni moja odzież po temu... Boję się.

Dworak go uderzył po kolanie silną ręką i zaśmiał się.

— Toć nie powieszą cię, ani zetną, Niemcem nie jesteś i nie śmierdzisz nim. Ba! gdyby w tobie Reda zdrajcę lub Niemowę zwietrzyła, nie radziłbym jej się w ręce dostać!... Z jej to rozkazu dwóch krzyżackich rycerzy w żelaznych zbrojach, jak stali, na stos rzucono i spalono żywcem; ale Swalgonowi, ubogiemu wróżbicie, nigdy tu włos nie spadł z głowy.

Pomimo tego zapewnienia, podróżny, słuchając, bladł i drżał — może od zimna; a choć się śmiał niby, niewesoło mu z oczu patrzało.

Trącił go łokciem zadumanego ten, co do zamku namawiał.

— No — rzekł — namyślcie się; pójdziecie ze mną; zaprowadzę was.

Wahał się jeszcze Swalgon... Po chwili jednak, gdy mu się na męstwo zebrało, wstał, stękając...

— To cóż! — rzekł — każecie, pójdę...

Wstał i ten, co go miał prowadzić.

— Cóż? do Redy? — zapytał Gajlis.

— Jużcić — rzekł dworak — na gródku nie ma ich czym zabawić. Dziewczęta i baby, i co nas jest, jużeśmy wszystko wypowiedzieli, co umieli, i po dziesięć razy.

Swalgon węzełki swe i torby troskliwie zbierał; rozstąpili się w progu stojący... Swalgon wychodził.

Ścieżynka wąska wiodła z tej strony od lądu, przez ów ciasny przesmyk ziemi, którym się pagórek zamkowy z nim łączył, ku grodkowi... Nie widać jednak było, dokąd zaprowadzić mogła. Z tej jednej ścieżki poza grobelką cała siatka wydeptanych w różne strony rozpościerała się wśród kamyków, mchów i spłowiałej biednej trawy.

Większej drogi nigdzie widać nie było, ani wrót u góry, którymi by się do zamku dostać można. Dworak szedł, nie patrząc ścieżek, na prost ku wałowi, który z dołu patrzącym część ogromnych ścian drewnianych zakrywał.

Swalgon śpieszył za nim, szedł z tyłu i niepostrzegany rozglądał się bacznie. Dostali się tak pod sam usyp z ziemi wysoki i stromy, wśród którego ogromne głazy dzikie sterczały gdzieniegdzie. Ziemię od osypywania się trzymały one i pale a deski, które się spod piasku częściami dobywały. Teraz poczęli iść ścieżyną, na samym podwalu. — Dworak, który Swalgona wyprzedził, stanął, zaczekał nań, popchnął go, za barki ująwszy, przed się... i nim się tamten rozpatrzeć mógł i opamiętać, znalazł się w ciemnościach... Wał się jakimś cudem otworzył przed nimi; stali w wilgotnej szyi; nie widać było nic... Przewodnik, ciągle na ramionach wróżbity ręce trzymając, naprzód go popychał.

— Śmiało! — rzekł — rozstaw pięście, macaj ścian... nie padniesz...

Szyja ciemna skręciła się zaraz w lewo, potem w prawo; Swalgon czuł, że w dół zstępował, potem piąć się było trzeba do góry trochę. Mdła odrobina światełka widzieć się dała, jakby kilka jasnych nici wisiało na tle nocy... Były to szpaty we drzwiach, nieszczególnie spojonych. Swalgonowi lżej się zrobiło, gdy poczuł je pod rozpostartymi dłońmi. Otworzyć ich jednak nie umiał i towarzysz jego dopiero wywiódł go na światło dzienne. Stali na wąskiej drodze, poza którą widać było tuż okop drugi i na nim ostrokoły gęste... Ponad nimi w górze wznosiły się ściany zamkowe... Szli więc drożyną tą znowu, aż do drugiej furty, strasznymi głazami polnymi obwarowanej. Nie widać jej zza nich było; dopiero gdy się za kamienny wał dostali, towarzysz Swalgona zapukał i drzwiczki się wąskie otwarły.

Pierwszy wszedł przewodnik, za rękę ująwszy wróżbitę, bo tu by obcego straż nie dopuściła, a i gromada psów, poczuwszy nie swego, porwała się nań, ujadając. Ciemną szyją znowu w podwórzec weszli wewnętrzny.

Tu dopiero z bliska mógł się Swalgon przypatrzeć temu gmachowi, jakby nieludzką ręką wzniesionemu. Piętrzyły się ściany, ani wierzchu było ich dojrzeć, gładkie, twarde, których, zdało się, że żadna moc ludzka obalić nie zdoła. — Zdumiony Swalgon przyglądał się im ze strachem i poszanowaniem.

U góry w pewnych odstępach widać było czarne przekroje, jakby okna wąskie. Na wystających gdzieniegdzie belkach wisiały grube jak ręka ludzka sznury i wicie...

W prawo i lewo za tą twierdzą, jak misa wklęsła, rozciągał się dziedziniec przestronny... Tu pełno było ludu, bo właśnie do pożywienia go zwołano, i roiło się około niecułek, drewnianego statku60 i ogromnych garnków glinianych, z których para buchała.

W tym milczącym gródku nikt by się był nie mógł domyślać nawet takiej załogi mocnej... A lud, jak Swalgon zaraz postrzegł, młody był, doborowy, silny i czerstwy...

Chodzili wpośród niego dziesiętnicy i ład trzymali, ale po ojcowsku, łagodnie, śmiejąc się i głaszcząc, podżartowując i podśpiewując.

Podróżny byłby się może zatrzymał dla lepszego obejrzenia po zamku, lecz dworak mu nie dał stać i za sobą pociągnął.

Budynek z bierwion sosnowych, długi, niski, u wałów stał, zakryty nimi, a ponad dachami jego z dymników i spomiędzy dranic, którymi był kryty, dym się dobywał...

U rogu jego widać było kręcące się baby w białych zawiciach na głowach i dziewczęta z kosami61 na plecach... Na progu, w boki się ująwszy, stała otyła, czerwona, cała bursztynami obwieszona kobieta już niemłoda.

Przypatrywała się Swalgonowi.

— Matuś — odezwał się do niej dworak — oto głodny wróżbita, któregom dla naszej pani na gościńcu złapał. Dajcie no mu jeść, dajcie pić, aby się gęba rozwiązała do pieśni i do bajek...

Gospodyni ustąpiła im wejścia i wskazała na prawo.

Tu izbica była ogromna, a w niej, jak w każdej, paliło się pośrodku ognisko. Kamienie dobrane, gładkie, jeden przy drugim, ławą62 je okalały. Swalgon się trochę w progu zawahał, rzuciwszy okiem wewnątrz... Ludu siedziało dużo, a był lud osobliwszy... W głębi, pasem swym obrzędowym aż po pachy obwinięty, w sukni, która oszyta była kozią wełną dokoła, z długą brodą, odpoczywał stary Wajdelota... Obok niego siedział z pałkami za pasem, zbrojny, zarosły tak, że mu ledwie koniec nosa i oczy spośrodka twarzy świeciły, Prusak jakiś barczysty, przygarbiony, skórą połataną z różnych źwierząt od stóp do głów obszyty...

Dwóch starców w kożuchach, z wiankami dębowymi na głowie, coś mieli kapłańskiego w sobie. Ci w ogień patrzyli, nie poruszając się, nie słuchając nic, nie widząc.

Odosobniony, ze związanymi w tył rękoma i kłodą na nogach, leżał przy kamieniach człowiek, o którym powiedzieć nie było można od razu, czy jeńcem, czy winowajcą był... Twarz z kośćmi sterczącymi, skórą żółtą powleczona, niemal trupią pośród żywych się zdawała...

Oprócz tych kręciło się kilku chłopców, przesuwało dziewcząt kilka, przynosząc i odnosząc miski i kubki, a nad nimi otyła kobieta, ciągle we drzwiach się ukazując, nadzór trzymała.

Gwar był wielki, dym, zaducha, czuć było jadła różne i wonie dziwne, jałowiec, zioła jakieś, tłuszcz przyskwarzony. Z kątów ciemnych wyrywała się im ptaszkiem piosenka kiedy niekiedy, i, jak przestraszone ptaszę, zapadała nazad do kąta.

Wnijście nieznajomego człowieka zaraz oczy wszystkie zwróciło na niego. Niektórzy się ruszyli bliżej go oglądać, drudzy wołali na dworaka prowadzącego, skąd go wziął?...

Swalgon przysiadł, trochę pomieszany, na pierwszym kamieniu niezajętym; a że mu zaraz dziewczyna miskę podała, na towarzysza zdawszy odpowiedzi, sam chciwie jeść zaczął.

Może mu nie tyle o nasycenie głodu chodziło, co o namysł lepszy, jak sobie tu miał poczynać...

Swalgonem się nazwawszy, musiał nim być, a tu Wajdelota nań patrzał, gotów wróżbitę wziąć na spytki. Boć do jednej gromadki należeli oba...

Zarzucono go pytaniami ze wszech stron. Jedząc, trudno było odpowiadać długo, więc się półsłowy opędzał...

A nie szło mu jakoś... Rzekł, że tam i owdzie był, to i owo widział; zaprzeczali mu inni, którzy też bywali w miejscach wskazanych... Pot mu występował na czoło; obraniać się i wyłgiwać musiał.

Nie było mu raźno; — przecież chwycił się w porę dobrego sposobu. Z tych, co mu zaprzeczali, drwić zaczął; ten i ów rad się uśmiechnął; a że przed chwilą niewesoło tu było, wdzięczni byli wszyscy, iż z sobą przyniósł śmiechu trochę.

— Co za dziwy! — rzekł do przeczących — wy tam byli, a co innegoście widzieli, niż ja? Ile ludzi, tyle oczu... Trafiło mi się, żem ja wilka zobaczył! a mój brat baranem go zwał. — To mówiąc, otarł usta, odstawując63 misę, i zakończył litewskim przysłowiem: — Umarł niedźwiedź, schowajcie trąby.

Ktoś zagadnął znowu; ruszył ramionami i cisnął mu drugie przysłowie za odpowiedź całą:

— Na co plewę bić, kiedy z niej nawet pyłu wybić nie można!

Obroniwszy się tak napastnikom, Swalgon wziął się do kubka; już go nie zaczepiano...

Niektórzy wynosić się zaczęli w podwórza, inni posiadali i pokładli się około ognia spoczywać. Wróżbita siedział, jakby mu się spać chciało i drzemką od rozmowy się bronił.

Przeszła tak dnia część znaczna i miał czas dobrze wytchnąć podróżny. Dworak, co go tu przyprowadził, uszedł, a nie ukazał się aż wieczorem.

— Teraz czas — szepnął, przybliżając się do niego. — Reda już wie, że przyprowadziłem jej takiego, co pieśni umie i gadki stare... Chodźcież za mną...

Swalgon, cokolwiek odzież na sobie ociągnąwszy, torby zapchnąwszy do kąta, w milczeniu za przewodnikiem podążył.

W drugim końcu budynku, na kamiennym podmurowaniu, stały izby kunigasowe, tyle tylko, że z miąższych64 bierwion w zrąb czysto zbite, mchem lepiej otkane i pułapem od chłodu zawarte i słoty.

Gdy weszli na próg, już się tu wieczornica zwykła była rozpoczęła. Jasno, smolnym zażywiane łuczywem, płonęło w pośrodku ognisko. Dokoła biało ubrane dziewczęta przędły i śpiewały.

W głębi widać było stojącą kobietę z obliczem surowym i jak noc smutnym, niezbyt wyniosłego wzrostu, ale silną i kształtną... Choć strój miała w części niewieści i żałobną wdowią zawitkę, na bujne włosy narzuconą, postawa jej, wyraz twarzy, ruchy ją do mężczyzny podobniejszą czyniły.

I pas męski, jakby do uwieszenia miecza przeznaczony, biodra jej przepasywał.

Stała, wpatrzona w ogień, wsłuchana w pieśni... jak posąg jakiś skamieniała... Ludzie, co byli w izbie i z dala się trzymali, nie śmieli na nią spozierać... Zerknął który, to wnet ze strachem spuszczał oczy.

Dalej poza nią, gdzie słabiej dochodził blask od ogniska, na wysłanym wysoko skórami łożu — coś się poruszało. Niekiedy z czarnych włosów posłania wychylała się blada twarz długa, w której czarna plama szeroka otwartymi zdawała się ustami... Jak widmo podnosiła się i znikała...

Był to zgrzybiały Walgutis, ojciec Redy, który niekiedy jeszcze, mówiono, rozbudzał się do życia, śpiewał, wieszczył, poruszał, zdawał się na jakąś godzinę odzyskiwać siły i znowu potem w senność i milczenie zapadał na miesiące całe.

Dziewczęta nuciły pieśń starą.