Żydzi dnia powszedniego - Jehoszua Perle (biblioteka w .TXT) 📖

chłopa do mieszkania i powiedział mu, że dzisiaj nie pojedzie na wieś. Dzisiaj przeprowadza się do nowego mieszkania. Chłop zaś pomoże mu z przeniesieniem rzeczy.

Tego dnia nie poszedłem do chederu. Modlitwę odmówiliśmy wcześniej niż zwykle. Szybko, na jednej nodze zjedliśmy gorące śniadanie, odmówiliśmy błogosławieństwo dziękczynne i zabraliśmy się do roboty.

Ojciec razem z chłopem z trudem odsunęli szafę od ściany, na której pozostała duża ciemna plama, mieszanka pajęczyny i kurzu. Na podłodze nieposprzątanego mieszkania walały się niedopałki papierosów, pogięte łyżki cynowe, drewniane formy do odlewania chanukowych bączków26 i parę sztywnych mankietów zmarłego Mojsze.

Kiedy zdjęto lustro wiszące nad komodą, ukazał się pająk, który w popłochu zaczął uciekać po ścianie w kierunku belki pod sufitem. Tam się zatrzymał i jakby zdziwiony popatrzył na zamieszanie i nieporządek powstały w mieszkaniu.

Łóżko ojciec sam rozebrał. Chłop chciał mu pomóc, ale ojciec się nie zgodził. Rozwarł wargi i pokazawszy mu dwa rzędy białych, zdrowych zębów, oświadczył chłopu po żydowsku:

— Nie pomagaj mi, sam to zrobię.

Łóżka były od zawsze słabostką ojca. Twierdził, że łóżko to jakby żona. Jeśli obcy go dotknie, zepsuje na amen.

Mama opatulona w ciepły szal, nie miała już nic z warszawskiego wyglądu. Nalała do dzbana wrzątku i polewała nim rozmontowane łóżko.

Na podłodze leżała wilgotna słoma, która przyklejała się do nóg chodzących po mieszkaniu.

W powietrzu unosił się zapach nieświeżej pościeli oraz szmat, które walały się pod łóżkiem Józi. Spod odsuniętej komody ukazały się puste pogniecione puszki po sardynkach. O tym, jak się tam dostały, nikt z domowników nie miał pojęcia.

To tylko pozostało. Pozostało również echo biegnące od jednego do drugiego kąta i mroczna samotność, która pozostaje w każdym mieszkaniu, z którego wyprowadzają się żywi ludzie.

Na saniach rzeczy leżały w nieładzie, bez jakiegokolwiek porządku. Cztery nogi odwróconego stołu sterczały ku niebu. Czerwona pościel wtłoczona została między nogi stołu. Wiadro na pomyje razem z czarnymi nadtłuczonymi garnkami leżały w otwartej szufladzie komody.

Sanie trzeszczały pod tym ładunkiem.

Po jednej stronie szedł ojciec ze ściennym zegarem w rękach. Niósł go tak jak, nie przymierzając, nosi się zwój Tory dookoła bimy27 w Święto Radości Tory28. Z drugiej strony sań szła mama taszcząc lampę stojącą, która w starym mieszkaniu zapalana była tylko w święta.

Ja siedziałem na saniach z tyłu, z twarzą zwróconą do ulicy. Ręce miałem zajęte trzymaniem lichtarzy. U moich nóg leżało stare żelazko do prasowania, które dziadek podarował nam z okazji mego wyzdrowienia.

I w taki sposób dotarliśmy do nowego mieszkania. Ze stojących w jednym równym rzędzie drewnianych domów wystawał jeden mały murowany żółty domek kryty blaszanym dachem. Spoglądał z niego na nas biały, bielszy nad śnieg, kot. Wąsy mu drgały, gdy wyciągnął ku nam łebek. Z wielkiego widać zdumienia nagle zaczął ziewać.

Sanie z rzeczami musiały pozostać na ulicy. Brama okazała się za wąska. Podwórko jeszcze węższe. Studni nie było widać. Zalatywało wieprzowiną i starymi, wilgotnymi szmatami, które wisiały na drewnianym ganku.

Pod tym właśnie gankiem znajdowało się nasze nowe mieszkanie. Było mniejsze od poprzedniego. Kuchnia pomalowana była na niebiesko. Tynk na ścianach kruszył się. Sufit był jakoś dziwnie wykrzywiony. Samo mieszkanie miało kształt kwadratu. Dwa okna wychodziły na wąskie podwórko. Jasno w nim nie było. Podłoga za to pomalowana była na czerwono. Chyba z jej powodu mama wybrała to mieszkanie.

— W Warszawie — powiedziała — podłogi są pomalowane na czerwono.

Tato lekko się zachmurzył i patrząc na ściany, powiedział:

— Jakoś tu ciemno.

— Przecież jest zima — usprawiedliwiała się mama. — Latem, jak Bóg da, będzie jaśniej.

Mamie podobało się nowe mieszkanie. Było przestronne i czyste. Bez plam na ścianach. Mokra słoma nie walała się na podłodze. Nie będzie tu myszy. Tu już Mojsze nie umrze. Nie będzie też Józi, która nie przestaje mi się śnić.

Z zewnątrz zagląda do mieszkania szary, dymiący wieczór. Ktoś biega po ganku. Od tego biegania drga nasz sufit.

W mieszkaniu jest teraz ciepło i jasno. Mama zapaliła dużą lampę, tę od święta.

Ojciec przestawia szafę. Otworzył przy tym usta. Pokazuje swoje białe, piękne zęby i trochę postękuje. Ja przyświecam mu małą lampką naftową i za każdym ruchem, kiedy tata postękuje, wtóruję mu westchnieniem. Jest zupełnie inaczej niż w starym mieszkaniu. Pod kuchnią bucha ogień. Stare wyszczerbione garnki stoją na fajerkach. Kipi już i gotuje się. Tak jak u babci w kuchni. Twarz mamy z jednej strony jest czerwona. Rękawy bluzki zawinięte aż po łokcie. Wyglądają jak obwarzanki.

Co chwila pokazuje się na progu pokoju i spokojnym, troskliwym głosem przypomina:

— Lejzorze, może byś się umył? Jedzenie nie może długo czekać.

Ale ojciec jeszcze nadal męczy się z szafą. Montuje właśnie górną jej część. Podparł ją ramieniem pochylając nieco głowę w bok. Stoi mocno na nogach. Nagle opuszcza ramię, nachyla się i górna część wchodzi lekko w szyny dolnej części szafy.

W kuchni mama szykuje już stół. Z miseczek kaszy bucha gorąca biała para. Na stole leży chleb pytlowy. Mama kroi duże pajdy, z których tato wykraja małe kromki. Moczy je w soli i dopiero wtedy bierze do ust.

Kilka much zostawia chleb i siada na brzegach miseczek z kaszą.

Ojciec co chwila odkłada łyżkę. Badawczym wzrokiem śledzi poczynania much. Chce ustalić, gdzie mają zamiar usiąść. Mama odgania je łyżką, potem ręką i popędza przy tym ojca:

— Jedz już. Jedzenie wystygnie.

Ja wiem, dlaczego go popędza.

Nie było w naszym domu większego zmartwienia jak wtedy, gdy ojciec znalazł muchę w swoim jedzeniu. Jedzenie mogło być nadzwyczajne, mogło się nawet składać z łebków kur, ale ojciec nie tknął go już. Wolał być głodny.

Tym razem jednak muchy zmęczyły się. Jedną matka zabiła ręcznikiem. Pozostałe przylepiły się do sufitu i stamtąd spoglądały do misek, z których jedliśmy i na chleb, który znikał powoli ze stołu.

 

W nowym mieszkaniu zgodnie z zarządzeniem mamy spożywano posiłki w kuchni. Tylko w sobotę i święto jedliśmy w pokoju. Pokój mama sprzątała sama. Stół stał pośrodku, a nie przy oknie, jak to było w starym mieszkaniu. Na stole zawsze leżał kolorowy obrus z wyhaftowanymi szkatułkami, bezgłowymi ptakami i dzikimi kwiatami.

Nad komodą, obok zielonego lustra mama zawieszała fotografie swoich synów i jedynej córki, Cypele, która niedawno się zaręczyła.

Na komodzie leżała gruba bawełniana, ręcznie wyszydełkowana serweta obramowana frędzelkami. Stał tam też klosz ze szlifowanego szkła w kształcie łódki. Można było w nim przechowywać guziki z masy perłowej, szpilki, naparstki. Leżał w nim żabot ubierany przez mamę od przyjazdu z Warszawy tylko w sobotę i święta.

Nic jednak tak nie zdobiło komody, jak pocztówki z życzeniami, które mama otrzymała od swoich synów przebywających na obczyźnie. Obie pocztówki błyszczały w pokoju złotem i srebrem. Obie miały okrągłe ramki ze złotymi literami: „Herzliche Glückwunsche zum neuen Jahre!”. I przy obu tych ramkach stały tak, jak strażnicy przy wejściu do raju, dwa małe gołębie trzymające w dzióbkach koperty.

Ojciec nie miał pojęcia o tej nowej ozdobie. W starym mieszkaniu nigdy tych pocztówek z życzeniami nie widział. Kiedy się teraz pojawiły na komodzie, oglądał je najpierw z pewnego dystansu, wycierając przy tym pot z czoła. Potem podszedł bliżej i tak, jakby to była delikatna rzecz ze szkła, wziął pocztówki w swoje duże, zmarznięte ręce.

— Co to ma być?

— Pocztówki z życzeniami — wyjaśniła mama.

— Pocztówki? Od kogo?

— Od Jojny i od Abramka.

Broda ojca oparła się o klapy marynarki. Jedną ręką włożył okulary, drugą postawił pocztówki na komodzie. Już więcej nie patrzył na nie. Drzemiącymi oczyma szukał czegoś po bokach lustra, gdzie wisiały fotografie dzieci matki.

Tata widocznie szukał fotografii swego syna, Lejbke, który odbywał służbę wojskową w Jekatierynosławiu. Znalazł ją, ale trochę dalej od lustra. Wisiała w sąsiedztwie jakiejś kobiecej postaci, której nikt z domowników nie znał.

Tato nie miał pretensji o to, że jego Lejbke wisi gdzieś na uboczu. Potem jednak, kiedy siedzieliśmy przy kolacji patrzył na mnie swoimi niebieskimi oczami i powiedział:

— Nic nie pisze ten Lejbke.

Nikt nie zareagował na to. Tato powoli ukroił małe kromki chleba, wsadził łyżkę do miski i znowu się odezwał:

— Wśród gojów... Jekatierynosław... tam nie otrzymują takich pocztówek.

 

W nowym mieszkaniu życie płynęło tym samym rytmem co w starym. Codziennie rano przychodził ten sam chłop i przez szybę wołał:

— Panie kupiec! Panie kupiec!

Przed wyjściem z domu ojciec zostawiał pod serwetą na komodzie pieniądze na wydatki. Mama targowała się, twierdząc, że za te pieniądze domu nie wyżywi. Mimo to wszystkie posiłki przygotowane były na czas. W mieszkaniu było czysto i ciepło.

A jednak przy tym wszystkim unosił się w nowym mieszkaniu smutek. Może dlatego, że było zbyt czyste i zbyt uprzątnięte. Może dlatego, że nad oknami zwisał drewniany ganek, który nie dopuszczał światła słońca. A może po prostu było to smutne mieszkanie.

Pierwszą osobą, która odczuwała ten nastrój była mama. Była jak ta jaskółka, która przy pierwszym deszczyku czuje, że lato już mija. Stała się niespokojna. Z każdym dniem zaczęła mniej uwagi przywiązywać do czystości i porządku w domu. Zdarzało jej się zapominać o przygotowaniu posiłków na czas.

Nie można było jednak mieć do niej o to pretensji. Bo jak inaczej mogła postępować? W pobliżu nie było sąsiadów. Ja zaś cały dzień przebywałem w chederze. Ojciec jeździł po wsiach, żeby skupować siano.

Nic więc dziwnego, że zostawiała dom na łaskę losu i wpadała do ciotki Miriam, a czasem spędzała długie godziny u babci Ruchli. Garnki na płycie kuchennej znowu zaczęły świecić pustym wnętrzem.

Dopiero kiedy ojciec wrócił, mama zaczynała szykować kolację. Głodny tato wpadał w złość. Bywało, że i przekleństwo wymykało mu się z ust, a czasami kładł się spać bez kolacji. Stąd też nie dziw, że w domu zapanował smutek. Wielki smutek.

I oto pewnego dnia, zimą, nagle otwarły się drzwi i do mieszkania wpakował się wysoki młodzian z uniesioną głową. Na ramionach miał składane łóżko żelazne, a w ręku tobołek z pościelą.

— Gdzie mam postawić? — mruknął surowym głosem.

— Tu za przeproszeniem — powiedziała mama i wskazała na miejsce między kredensem z zastawą kuchenną i beczką z wodą.

Młodzieniec postawił łóżko i tobołek na wskazanym miejscu, odsapnął i wyszedł. Po kilku chwilach znowu otwarły się drzwi i młodzian wjechał niebieskim kufrem na kółkach. Kufer obity był żelaznymi obręczami, zamknięty na dwa zamki.

— A gdzie jest Hudl? — zapytała mama.

— Już idzie — odpowiedział młodzieniec.

Nie mylił się. Hudl rzeczywiście się pokazała. Nie szła normalnym krokiem, ale jakimś tanecznym. Okrąglutka, pulchniutka. Z progu zawołała:

— Dobry wieczór, Frumet!

— Dobry wieczór! Dobry wieczór! Dlaczego tak późno?

— Na co się spóźniłam?

Hudl, ubrana w brązową szubę z wytartym kołnierzem, ciekawie rozejrzała się po naszej kuchni. Postawiwszy przy drzwiach męski parasol, głęboko odetchnęła.

— No, masz pojęcie? Szmat drogi...

— Czy to tak daleko?

— Daleko — odpowiedziała Hudl, zdejmując z głowy wełniany szal. Po chwili odwróciła twarz w stronę młodego człowieka i zapytała:

— Ile ci się należy?

— Dwa złote, ciociu — odpowiedział młodzieniec, ścierając pot z czoła.

— Nie jestem dla ciebie żadną ciotką, rozumiesz?

Hudl wykrzywiła z niesmakiem nos:

— I dlaczego raptem dwa złote? Zgodziłam się na czterdzieści groszy.

— Taki szmat drogi za czterdziestaka?

— Nie chcesz? To możesz mnie podać do sądu.

— Cioteczko! Niech pani nie odstawia chojraka i buli forsę.

— Jaka ci jestem ciotka, ty wsioku jeden!

— A co nie przystoi pani?

— Jasne, że nie przystoi.

— No cóż. Jeśli nie przystoi, to może mi pani zrobić przysługę i...

— Jak ci dam w pysk, to zobaczysz swoją prababkę.

I jednym skokiem znalazła się z zaciśniętymi pięściami przed chłopakiem.

— Bardzo proszę, chcę zobaczyć, co taka baba potrafi.

Hudl była kobietą krzykliwą, energiczną i ambitną. Gdyby w sprawę nie wmieszała się moja mama, która na widok kłócących się ludzi dostawała drgawek i gdyby nie dodała chłopakowi jeszcze dziesięć groszy, to by doszło do bójki.

Chłopak wyszedł z domu z okrzykiem „cholera”. Hudl odpłaciła mu tym samym. Zła i gniewna zaczęła nerwowo rozpinać nieco za ciasną dla niej szubę.

— Pomóż mi zdjąć ją, Frumet — poprosiła mamę.

Matka położyła potem szubę na krześle. Hudl skrzywiła się:

— Dlaczego na krześle? Dlaczego nie w szafie?

— W szafie trochę za ciasno — usprawiedliwiała się mama.

— Jeśli w szafie za ciasno, to się nie przyjmuje lokatorów. Co jest? Moja szuba jest gorsza od twoich ciuchów?

— Kto mówi, że gorsza? Uchowaj Bóg! Zaczekaj, rzucę okiem. Może znajdzie się miejsce w szafie.

Niebawem szuba zawisła w naszej szafie. Hudl ściągnęła z siebie jeszcze kaftan i watowany serdak. Została w barchanowej bluzce i spódnicy. Teraz zaczęła się na nowo rozglądać po kuchni.

— Tutaj będę?

— Tak, Hudl.

— Czy tu jest tak ciepło, jak mi mówiłaś?

— Ciepło jak w piecu.

— A gdzie tu ubikacja?

— Na dworze. Dwa kroki od drzwi.

Mama rozmawiała z Hudl pokornie, z przymilnym uśmiechem. Jakby czuła się winna.

— A gdzie podziewa się twój mąż?

— Zaraz zapewne się zjawi.

— Kto mi złoży łóżko? Kto?

— Jakoś złożymy.

— A nocnik masz?

— A jak można nie mieć?

— A ten, to twój syn? — Hudl nagle skierowała swoje duże, kocie oczy ku mnie. I patrząc tak, rozdziawiała w uśmiechu swoje szerokie usta.

— Tak. To mój syn, Mendel. Najmłodszy, oby zdrowy był.

— Więcej dzieci z mężem nie miałaś?

—