Marta - Eliza Orzeszkowa (biblioteka cyfrowa TXT) 📖

Ale Szwejcowa wzruszyła ramionami.

— Nie — rzekła — nie ma roboty, nie ma! Nie może­my przecież dlatego, aby przyjąć panią Świcką, która do­browolnie nas opuściła, odprawić wczoraj przyjętą pannę Zofię?

Usłyszawszy ostatnie wyrazy, kobieta siedząca na daw­nym miejscu Marty podniosła głowę znad roboty i spoj­rzała na naczelniczkę zakładu prawie z przestrachem.

— Pani mnie już nie przyjmie? — zapytała Marta. — Nie mogę mieć żadnej nadziei?

— Żadnej, kochana pani Świcka, żadnej! Bardzo ża­łuję, ale miejsce już zajęte... nie mogę.

Marta ledwie dostrzegalnym ruchem skinęła głową i wyszła z pracowni. Otwierając drzwi, usłyszała za sobą szmer złożony z cichych bardzo szeptów, a jeszcze cich­szych chichotów. Zrozumiała, że jest przedmiotem szy­derstwa lub jałowego politowania dwudziestu przeszło osób, i uczuła znowu płomień w piersi i na czole. Znalazł­szy się jednak na ulicy opanowana została zaraz jedyną, wyłączną myślą:

„Nie mogę przecież wrócić tak z pustymi rękami! Mu­szę dziś koniecznie izbę cieplej ogrzać, a jutro urządzić dla dziecka mięsną jakąś potrawę... inaczej... zachoruje...”

Przez chwilę szła tak, jakby nie wiedziała dobrze, do­kąd idzie; skręcała na lewo i na prawo, zatrzymywała się śród chodnika; ze spuszczoną głową myślała. Potem pew­niej już i w prostym kierunku zaczęła iść ulicą Długą. Idąc, dłuższe i ważniejsze spojrzenia zatrzymywała na wystawach sklepowych. Przed jedną z nich stanęła. Był to sklep jubilerski, niezbyt obszerny i niezbyt wytworny. Takiego znać szukała młoda kobieta, bo po chwilowym namyśle otworzyła drzwi szklane, paroma wschodkami nad poziom wyniesione. Zewnętrzność sklepu omyliła ją. Nie był on tak skromny, jak wyglądał. Owszem, w dość ob­szernym pokoju znajdowała się znaczna ilość wyrobów ze złota i drogich kamieni. Tylko że istotna zamożność wskutek nieumiejętności wykazywania jej albo i umyśl­nej intencji nie występowała na pokaz przechodniom. Że zewnętrzna prostota sklepu pochodziła z umyślnej inten­cji jego właściciela, można było na pewno prawie przypuszczać widząc, jak w otoczeniu pomocników swych i za­pewne uczniów pracował on własnoręcznie. Był to czło­wiek przysadzisty, rumiany, szpakowaty, z dobrodusznym uśmiechem i wielkim sprytem w małych burych oczach. Na widok wchodzącej kobiety powstał i z grzecznością zapytał, czego żąda.

— Przepraszam pana, jeżeli źle trafiłam — rzekła Marta. — Sądziłam, że nabędziesz pan może u mnie pewien złoty przedmiot...

— Dlaczegóżby nie, pani dobrodziejko, dlaczegóżby nie? — odpowiedział jubiler ze sprytnymi błyszczącymi oczami. — Jakiż to jest przedmiot?

Przez chwilę nie było odpowiedzi. Marta stała na środku sklepu z oczami nieruchomie utkwionymi w zie­mię. Rysy jej, powleczone bladością marmuru, sztywne były i wyprężone. Można by rzec, iż skończyła rozmowę z własnym wnętrzem swym rozpoczętą i że zdobywała się właśnie na ostatnie słowo rozmowy tej, mające wyrażać jakieś z ciężkim trudem wywalczone postanowienie.

— Jakiż to jest przedmiot? — zapytał powtórnie ju­biler i niecierpliwe trochę spojrzenie rzucił na pierwszą swą robotę.

— Obrączka ślubna — odpowiedziała kobieta.

— Obrączka ślubna! — powtórzył przeciągle jubiler.

— Obrączka ślubna — podnosząc głowy szepnęli z ci­cha pomocnicy jubilera.

— Obrączka ślubna — wymówiła raz jeszcze Marta, wysunęła spod grubej chusty rękę zziębniętą i z cienkie­go palca ściągnęła złoty pierścień.

Zarazem zachwiała się na nogach i jak osoba bliska omdlenia bezwiednym ruchem szukała czegoś, na czym by wesprzeć się mogła.

— Niech pani siada, niech pani dobrodziejka siada! — zawołał jubiler, z którego ust zsunął się bez śladu dobro­duszny uśmiech. Jeden z pomocników jubilera podsunął w stronę kobiety taboret. Ale Marta nie usiadła. Przeby­ła ona jedną z najcięższych, najcięższą może chwilę ze wszystkich, którymi znaczył się mozolny jej pochód po drogach ubóstwa. Gdy ściągała z palca złotą obrączkę, wydało się jej, że raz jeszcze i ostatecznie rozstaje się z jedynym człowiekiem, którego kochała na ziemi, ze szczęśliwą, niezapomnianą przeszłością. Serce jej ścisnęło się kurczowo, w głowie zaszumiało. Ale chwilę tę już przebyła. Siłą woli pochwyciła umykającą jej przytom­ność umysłu, wytrzeźwiała całkiem i podała jubilerowi obrączkę.

— Czy to konieczne? Mój Boże, czy to konieczne? — zapytał jubiler tonem politowania.

— Konieczne — krótko i sucho odpowiedziała kobieta.

— A! Jeśli pani życzysz sobie tego, lepiej już, że zbędziesz przedmiot ten mnie niż komu innemu. Otrzymasz pani przynajmniej całą jego wartość.

Mówiąc to, stał już za stołem pokrytym oszklonymi pu­dłami złotniczych wyrobów i rzucał obrączkę na niewiel­kie mosiężne szale. Dwa metale spotykając się ze sobą wydały dźwięk czysty i przeciągły.

— Dobre złoto — szepnął jubiler.

Marta odwróciła twarz od kołyszących się szalek. Wzrok jej przylgnął teraz do widoku, na który dotąd nie zwracała uwagi. Był to widok bardzo prosty. Z dwóch stron podłużnego stołu siedziało pięciu młodych mężczyzn, od lat piętnastu do dwudziestu pięciu, z delikatnymi narzędziami w ręku. Jedni z nich szlifowali i polerowali drogie kamienie różnej wielkości; inni topili złoto przy małych płomykach liżących brzegi żelaznych trójnożków; jeden rysował wzory łańcuszków, bransolet, brosz, kol­ców, kopert do zegarków i tym podobnych kunsztownych wyrobów. Marta wlepiała wzrok w każdą z kolei parę rąk poruszających się przy podłużnym stole. Oczy jej, zagasłe przed chwilą, zaczęły płonąć silnym ogniem. Od­malowała się w nich gorączkowa ciekawość, chciwa nieledwie żądza. Przez parę minut takiego patrzenia do­strzegła więcej szczegółów jubilerskiej sztuki, pojęła le­piej rodzaj jej i naturę, niżby kto inny w innych okolicz­nościach zostający dostrzec i pojąć mógł w przeciągu długich godzin.

— Proszę pani dobrodziejki — ozwał się zza stołu ju­biler — obrączka pani dobrodziejki warta jest rubli sre­brem trzy i pół.

Na głos ten Marta odwróciła twarz od robotników i szybko przystąpiła do stołu, za którym stał jubiler.

— Panie! — rzekła. — Wszakże panowie ci są pańskimi pomocnikami?

— Tak, pani — zdziwiony trochę niespodzianym py­taniem odpowiedział jubiler.

— I pańskimi uczniami zapewne...

— Tak, pani, po części i uczniami.

Marta błyszczący wzrok zatapiała głęboko w twarzy stojącego przed nią człowieka.

— Czy nie możesz pan przyjąć mnie za uczennicę swą i pomocnicę?

Małe oczy jubilera roztworzyły się szeroko.

— Panią! Panią! — wyjąkał. — Jakże to... dlaczego to... ależ to...

— Tak, mnie — powtórzyła kobieta pewnym gło­sem. — Jestem bez żadnego sposobu do życia... widzę, że robota jubilerska nie ma w sobie nic, co by przechodziło me siły, owszem, zdaje mi się, że spełniałabym ją dobrze, ponieważ trzeba tu dobrego smaku, a ja kiedyś miałam możność wyrobić go w sobie... Wprawdzie musiałbyś pan mię uczyć z początku, ale nie trwałoby to długo... ręczę panu, że pracowałabym usilnie i pojętnie... przyjęłabym zresztą zapłatę najmniejszą, choćby jakąkolwiek... jaką­kolwiek...

Jubiler ochłonął ze zdziwienia. Zrozumiał już, o co szło kobiecie, która przyniosła mu do sprzedania obrączkę ślubną. Niskie jego czoło zmarszczyło się jednak dość wy­raźnie, bystre oczy migotały zmieszaniem.

— Widzi pani dobrodziejka — zaczął — ja właściwie uczniów w sklepie moim nie miewam; ci panowie są już usposobieni, wyuczeni...

Marta spojrzała w stronę stołu, przy którym siedzieli robotnicy. Jeden z nich, ten, który rysował, wstał wła­śnie i wyszedł do sąsiedniego pokoju.

— Umiem rysować — rzekła Marta. — To jest — po­prawiła się szybko — umiem rysować o tyle, aby móc wy­konywać dla jubilerskich wyrobów odpowiednie wzory.

Wymawiając te słowa z rodzajem gorączkowego po­śpiechu, postąpiła ku podłużnemu stołowi i usiadła na miejscu tylko co przez jubilerskiego rysownika opuszczo­nym. Młodzi ludzie przy stole pracujący usunęli się nieco z krzesłami, przerwali swą robotę i patrzyli na zasiadającą śród nich kobietę ze zdziwieniem połączonym z ironią. Bez ironii, ale z wielkim także zdziwieniem patrzał na nią jubiler. Ona nie zważała na nic, nie widziała. Pochwyciła ołówek i na ćwiartce białego papieru, którą przed sobą znalazła, rysować zaczęła. Cisza zupełna panowała w skle­pie. Na pochyloną twarz kobiety występował rumieniec, pierś jej oddychała powoli i głęboko, ręka pewnym ru­chem, bez najmniejszego drżenia, rzucała na papier lek­kie, krótkie lub powłóczyste rysy.

Rysownik, który przed chwilą wyszedł był do sąsied­niego pokoju, wracał do sklepu, ale ujrzawszy miejsce swe zajętym, zatrzymał się w progu. Był to dwudziestotrzyletni może mężczyzna, starannie ubrany, z ufryzowa­nymi włosami i wymuskanym wąsikiem. Zapuścił ręce w kieszenie, oparł się niedbale o róg ściany i z uśmiechem na ustach zamieniał wzrokiem z towarzyszami żartobliwe znaki porozumienia.

— Ależ, pani dobrodziejko... — ozwał się zniecierpli­wiony trochę jubiler.

— Zaraz, zaraz! — odpowiedziała Marta, nie odrywa­jąc oczu od swej roboty.

Po chwili wstała i podała jubilerowi kartkę, na której rysowała.

— Oto jest wzór na bransoletę — rzekła.

Jubiler wlepił oczy w rysunek. Wzór wykonany był bardzo pięknie. Składał się z wieńca szerokich, kształtnych liści, spiętych klamrą okrągłą, gładką, dwoma tylko krętymi łodygami oplecioną.

Bransoleta według wzoru tego wykonana łączyłaby w sobie dwie główne zalety podobnego rodzaju wyrobów: prostotę i wykwintność.

— Ładnie! Nie ma co powiedzieć! Bardzo ładnie! — mówił jubiler, przechylając głowę na obie strony i z miną zadowolonego znawcy przyglądał się rysunkowi.

— Ładnie! Bardzo ładnie! — powtórzył, ale tym razem trochę zmieszany. — Rysunki pani mogłyby mi być bar­dzo użytecznymi, ale... ale...

Umilkł i biedząc się widocznie nad stosownym wypo­wiedzeniem swej myśli, potarł dłonią gęstą swą, szpako­watą czuprynę.

Młody człowiek stojący we drzwiach uśmiechał się ciągle.

— O mój Boże — wymówił, wzruszając ramionami — jeżeli pan wstrzymujesz się z przyjęciem tej pani na rysowni... jakże tu powiedzieć... no, na rysownicę...

Siedzący przy stole piętnastoletni chłopak parsknął śmiechem. Młody człowiek z ufryzowanymi włosami mó­wił dalej:

— Jeżeli tedy wstrzymujesz się pan od spełnienia żą­dania tej pani przez wzgląd na mnie, nie rób sobie, pro­szę, żadnej subiekcji. Wiesz pan przecie, że i bez tego nie będę już pracował u pana dłużej nad parę tygodni, mam pewność bowiem, że w tym czasie otrzymam posadę w biurze budowniczego miasta Warszawy...

Mówił to z trochą ironii i z zupełną niedbałością. Znać w nim było człowieka, dla którego sklep jubilera był tyl­ko stacją na drodze ku miejscom wyższym i zyskowniej­szym.

— Tak, tak — rzekł jubiler. — Wiem o tym, że pan opuścisz mię wkrótce... ależ nie mogę przecie...

— Ile pan płacisz temu panu? — wpadła mu w mowę Marta.

Jubiler wymienił cyfrę zapłaty, jaką codziennie udzie­lał ufryzowanemu młodzieńcowi.

— Poprzestanę na połowie zapłaty tej — rzekła ko­bieta.

Tym razem jubiler obydwoma już dłońmi potarł czu­prynę.

— Aj, aj! — zawołał, przechodząc od jednego stołu do drugiego. — Toż mi pani dopiero klina wbijasz w głowę.

Spojrzał mimochodem na wyrysowany przez Martę wzór bransolety.

— Ładnie! Nie ma co mówić! Bardzo ładnie!

— Aj, aj! — powtórzył, a sprytne oczy jego biegały niespokojnie po sklepie. Widocznie walczył z sobą, czyli walczyły w nim chęci posiadania dobrej i bardzo taniej pracownicy z obawą wprowadzenia do zakładu niebywa­łej dotąd nowości.

Stanął na środku sklepu i patrząc na swych pomocni­ków wymówił pytającym tonem:

— Ha? Co?

Prawdopodobnie lakoniczne pytania te zadawał same­mu sobie, ale niby z widomą odpowiedzią spotkał się oko w oko z czterema twarzami siedzących przy stole robot­ników. Na twarzach tych malowało się trochę zdziwienia, ale daleko więcej szyderstwa. Co zaś do młodzieńca z ufryzowanymi włosami, ten zaśmiał się prawie głośno i jak­by w intencji wyśmiania się do woli cofnął się z poskokiem do sąsiedniego pokoju.

Czego ludzie ci uśmiechali się i śmiali?

Trudno by na to odpowiedzieć, a raczej długo by o tym mówić. Jubiler wszakże w uśmiechach tych znalazł znać potwierdzenie obaw swych i wstrętów. Obu rękami uczy­nił gest wyrazisty i patrząc na Martę, zawołał:

— Ależ, pani dobrodziejko! Pani dobrodziejka jesteś kobietą!

Wykrzyk ten był w zupełności dobrodusznym. Za­dźwięczał w nim nawet żal przemysłowca, który dla względów nieobchodzących go bezpośrednio tracił dobry interes.

Marta uśmiechnęła się.

— Jestem kobietą — rzekła. — Tak, to prawda. I cóż stąd? Umiem rysować wzory...

— No, tak! Tak! — trąc czuprynę i siadając pomiędzy pomocnikami swymi, zawołał jubiler. — Ale widzisz pani, byłaby to rzecz nowa, całkiem nowa... Ja, przyznam się, nie bardzo lubię wszelkich nowości!... Jak pani widzisz, pracują tu u mnie młodzi ludzie... świat jest złośliwy... rozumiesz pani?

— Rozumiem — przerwała Marta. — I dziękuję panu za objaśnienia, które nie są dla mnie żadną nowością. Czy nabywasz pan moją obrączkę?

— Nabywam, pani dobrodziejko, nabywam...

Zerwał się z krzesła, pobiegł do innego stołu, wysunął szufladkę i stał nad nią przez chwilę trochę zamyślony.

— Oto są pieniądze — rzekł, podając kobiecie dwie asygnaty.

Marta skinęła głową i zmierzała ku drzwiom. Od pro­gu już zwróciła się twarzą ku jubilerowi.

— Mówiłeś mi pan, że obrączka moja warta rubli trzy i pół, a dałeś mi cztery. Otrzymałam tedy pół rubla nadto.

— Ależ, pani dobrodziejko — wyjąkał jubiler. — My­ślałem... sądziłem... chciałem... pani dobrodziejka wyry­sowałaś mi wzór...

— Rozumiem — przerwała Marta — i dziękuję panu!

Któryż to już raz od czasu, gdy od drzwi do drzwi ludzkich ciągać poczęła biedę swą i gwałtowne potrzeby, w zamian żądanej pracy otrzymała jałmużnę?

Marta, opuściwszy sklep jubilera, nie płakała, nie przy­śpieszała i nie zwalniała kroku.

Bez łzy, bez uśmiechu i bez westchnienia szła prosto ku swemu mieszkaniu krokiem równym, wciąż jednostaj­nym.

Przed godziną myślała, że po otrzymaniu pieniędzy za sprzedaną obrączkę kupi dziś jeszcze drzewa dla lepsze­go ogrzania na noc izby, wiktuałów dla sporządzenia dzie­cku posilnej potrawy. Nie spełniła jednak tych zamiarów swoich, nie poszła do sklepiku z wiktuałami, można by rzec, że albo zapomniała o wszystkim na świecie, albo nie miała siły zajść dalej lub odwagi pójść gdzie indziej, jak tylko do tej wysoko wzniesionej, nagiej i zimnej nory, która była jej mieszkaniem. Do dnia tego, ile razy wra­cała do domu, biegła zawsze śpiesznie po wschodach;