Marta - Eliza Orzeszkowa (biblioteka cyfrowa TXT) 📖

z nędzy, o której napomykałaś mi w swej rozmowie... Nie śmiałam zapytać cię o to, bo widziałam, żeś unikała pytań moich, ale, wybacz mi, Ka­rolino, źle to z twojej strony... dawnej towarzyszce zabaw twych dziecinnych, niezbyt dawnej jeszcze powiernicy rojeń twych młodych, powiedzieć powinnaś, jak zwalczy­łaś fatalizm ten, który czepia się kroków i przygniata gło­wy kobiet ubogich... Rzuci to może i na moją drogę świa­tło jakie...

— O, rzuci, rzuci to niezawodnie na drogę twoją świa­tło bardzo jasne, bardzo oświecające! — wymówiła ko­bieta z rozpuszczonym płowym włosem. Oczy jej wyglądały znowu jak dwa odłamy zimnego kryształu, w któ­rych przeglądają się barwy tęczowe, na drobnych ustach drżał migotliwy uśmiech, ale głos posiadał brzmienia pewne i spokojne.

Marta mówiła dalej:

— Kiedym po raz pierwszy sama jedna w świat we­szła, aby wałczyć o życie swoje i dziecka, powiedziano mi, że kobieta wtedy tylko z walki takiej wyjść może zwycięsko, jeśli posiada wyborną jakąś umiejętność, praw­dziwy i wydoskonalony talent... Czyś ty posiadała umie­jętność jaką, Karolino?

— Nie, Marto, nie posiadałam żadnej. Umiałam tylko tańczyć, gości bawić i ubierać się ładnie.

— O talencie nie słyszałam nigdy, abyś go miała...

— Nie miałam żadnego wcale talentu.

— Możeś miała102 bogatych krewnych, którzy ci majątek dali?

— Bogatych krewnych miałam, ale nie dali mi oni nic.

— A więc... — zaczęła Marta.

— A więc — przerwała kobieta w atłasach i nagle pod­niosła się z ruchomego swego siedzenia. Włóczkowy pie­sek zakołysał się za nią gwałtownie, bieguny kolebki ze stukiem uderzyły o posadzkę. Ona sama stanęła wypro­stowana przed kozetką, na której siedziała Marta.

— Byłam piękna — wymówiła — i... i zrozumiałam, jakie jest jedyne możliwe dla mnie miejsce na ziemi.

— Ach! — z cicha zawołała Marta i uczyniła porusze­nie takie, jakby porwać się chciała z siedzenia. Ale stojąca przed nią kobieta trzymała ją przykutą do miejsca siłą swego wzroku. Stała z nieruchomą postacią i twarzą, płowe włosy jej i gibka, cienka kibić nurzały się w różo­wej łunie żaru. Podniosła brwi lekko i w twarz Marty pa­trzała głęboko i upornie103 oczami, w których teraz palił się ciemny blask posępnego zapału.

— Cóż? — zaczęła po chwili. — Przelękłaś się, naiwna istoto, chcesz uciekać? Dobrze, idź sobie! Masz wszelkie prawo podjąć z ziemi garść błota i w twarz mi ją cisnąć. Któż ci prawa tego odmówić dziś może? Dziś posiadasz je jeszcze...

Marta oczy dłonią przysłoniła.

— Zasłaniasz oczy; nie chcesz patrzeć na mnie. Zapy­tujesz swej myśli, czyliż to ja doprawdy jestem tą nie­winną, naiwną, idealną Karolcią, która biegała z tobą po kwiecistej łące twego ojca i fruwała w zawrotnym walcu po lśniących posadzkach domu pani Herminii; która lu­biła namiętnie białe róże i konwaliowe wonie, a w powo­dzi księżycowych promieni widziała pływające szafirowe oczy pana Edwarda?... O, ja to jestem, ja sama... ale jeśli cię widok mój zbyt razi, możesz nie patrzeć na mnie... po­słuchaj tylko...

Postąpiła parę kroków i usiadła na kozetce obok Marty.

— Posłuchaj — powtórzyła. — Czyś ty zapytywała siebie kiedy i czyś zdała kiedy przed sobą dokładną spra­wę o tym, czym jest na świecie kobieta? Pewno nie. Otóż ja ci powiem. Nie wiem już, jak tam jest według praw boskich, o których mówiłaś przed chwilą... ale wedle praw i obyczajów ludzkich kobieta nie jest człowiekiem, ko­bieta to rzecz. Nie odwracaj ode mnie głowy. Mówię prawdę, względną może, ale prawdę. Czy chcesz widzieć ludzi? Patrz na mężczyzn. Każdy z nich żyje na świecie sam przez się, nie potrzebuje, aby dopisywano doń jakąś cyfrę dlatego, aby przestał być zerem. Kobieta jest zerem, jeśli mężczyzna nie stanie obok niej jako cyfra dopełnia­jąca. Kobiecie dają błyszczącą oprawę, aby jak w sklepie jubilera kunsztownie wypolerowany diament ściągała na siebie oczy jak największej liczby nabywców. Jeżeli nie znajdzie dla siebie nabywcy albo znalazłszy utraci go, pokrywa się rdzą wiecznej boleści, plamami bezzaradnej nędzy, staje się na powrót zerem, ale zerem chudym z gło­du, trzęsącym się z zimna, rozszarpującym się na szmaty w nadaremnych próbach ruszania się i dźwigania. Przy­pomnij sobie wszystkie stare panny, opuszczone lub owdowiałe kobiety, jakie znałaś w swym życiu, spójrz na koleżanki swe z zakładu Szwejcowej, spójrz na samą siebie... Co znaczycie wszystkie na świecie? Jakie są wasze nadzieje? Gdzie możność, abyście wygrzęzły z trzęsawisk i poszły tam, dokąd dążą ludzie? Jesteście roślinami, któ­rych łodygi wyhodowane w cieplarniach nie mają siły opierać się wiatrom i burzom, i tak być musi przecież, skoro wieszcze i mędrcy świata nazwali kobietę „naj­piękniejszym z kwiatów przyrodzenia”. Kobieta to kwiat, kobieta to zero, kobieta to przedmiot nieobdarzony siłą samodzielnego ruchu. Nie ma dla niej ani szczęścia, ani chleba bez mężczyzny. Kobieta musi koniecznie uczepić się, w jakikolwiek sposób uczepić się mężczyzny, jeśli chce żyć. Inaczej idzie do szwalni Szwejcowej i umiera z wolna. A cóż uczyni wtedy, jeśli ogarnie ją namiętne pragnienie życia? Zgadnij! Zgadujesz? Dobrze! Zasłońże sobie oczy drugą dłonią, abyś już ani rąbka sukni mojej widzieć nie mogła, ale słuchaj mię104 dalej...

Byłam młoda, piękna, przyzwyczajona do zbytku i próżnowania; gdy wygnano mię z domu bogatych krew­nych, za całą własność posiadałam parę sukien, złotą bransoletę po matce i ten pierścionek z niebieską emalią, któryś ty mi dała, Marto, w dzień twego ślubu. Sprzedałam bransoletę i pierścionek. Myślałam, że wystarczy mi to, dopóki nie znajdę zarobku. Wyobraziłam sobie, że jestem człowiekiem, i przez tę głupią omyłkę cierpiałam kilka miesięcy męki piekielne. Cierpiałabym je może dłużej jeszcze, gdybym na szczęście nie spotkała na chodniku Nowego Świata pana Edwarda. Kochałam go jeszcze. Kie­dy minął mnie bez powitania, przekonałam się ostatecz­nie, że jestem rzeczą, którą wolno jest brać i rzucać dowol­nie. Czyż ktokolwiek postąpiłby z człowiekiem, jak po­stąpił ze mną ten, o którym marzyłam w dniach spokoju, którego rysy przywoływałam przed pamięć moją w go­dzinach głodu i męczarni? Od chwili, w której utraciłam wiarę w człowieczeństwo moje, skończyły się me cierpie­nia. Słyszałaś może o młodym panu Witalisie, który ma starą żonę, wielkie dobra pod Warszawą i piękny dom w Warszawie. Zachodził on często do sklepiku przy ulicy Ptasiej, w którym wyręczałam właścicielkę w sprzeda­waniu świec i mydła, otrzymując w zamian od niej sien­nik zasłany w kącie izby dziecinnej w nocy, misę krupni­ku i szklankę mleka w dzień. Po prawdzie, praca moja warta była daleko większego wynagrodzenia, ale poczci­wa kobiecina wyzyskiwała robotnicę, którą podjęła z bruku znużoną, głodną i w łachmanach. W dwa dni po owym spotkaniu pana Edwarda, po dwóch nocach, o któ­rych nie potrafiłabym już dziś i opowiedzieć, przestałam sprzedawać świece i mydło... Panu Witalisowi powiedzia­łam: „Dobrze!”, opuściłam sklepik i izbę, w której wrzesz­czało i biło się pięcioro brudnych dzieciaków; zamieszka­łam tutaj...

Marta siedziała jak skamieniała. Spod dłoni, którą przykrywała sobie oczy, widać było twarz jej marmuro­wo bladą i nieruchomą. Ledwie dostrzegalne drgnienie przebiegło ją od stóp do głowy, kiedy prawie przy uchu jej zadźwięczał suchy, krótki śmieszek, podobny teraz do grzechotki nocnego stróża.

— Nie wiem już, jak się to stało, ale uważam, że wpa­dłam w deklamację! — wołała śmiejąc się kobieta z roz­puszczonymi płowymi włosami. — To twoja żałobna suk­nia, Marto, zaciemniła mi salon. Nie lubię ciemności, ko­cham się w blaskach, lubię śmiać się na komedii, a w do­mu jeść cukierki... wierz mi... tak lepiej...

Wzięła rękę wdowy zwisającą śród fałd czarnej sukni i przysunęła się do niej bliżej.

— Słuchaj, Marto — zaczęła przechylając się do ucha prawie towarzyszki — kochałam cię kiedyś, dziś żal mi cię wielki... Pierścionek, który mi dałaś, żywił mię przez kilka tygodni, teraz ja cię wesprę radą i pomocą... Dotąd wypowiadałam ci samą teorię tylko, teraz przechodzę na pole praktyki... Obok mieszkania mego są do wynajęcia trzy pokoje, takie prawie jak te... chcesz? Jutro będziemy sąsiadkami. Przyprowadzisz tu twoje dziecko, będzie mu ciepło i wygodnie... Pojutrze zdejmiesz tę żałobną brzyd­ką suknię...

Marta odjęła dłoń od oczów i podniosła głowę.

— Karolino! — rzekła powstając. — dosyć już, nie mów ani słowa więcej...

— Cóż? — zawołała kobieta w atłasach. — Czy nie?

Kobieta w żałobie nie odpowiadała chwilę. Twarz jej mieniła się śmiertelną boleścią i krwawym rumieńcem, głos drżał i urywał się w piersi, gdy mówić zaczęła:

— Niedawno jeszcze, niedawno, gdyby ktokolwiek ośmielił się mówić do mnie tak, jak ty mówiłaś, Karoli­no, uczułabym śmiertelną obrazę... może gniew szalony... teraz nie czuję nic prócz wielkiej boleści, większego jesz­cze wstydu. Muszę być doprawdy czymś mniej niż czło­wiekiem, skoro nie zawiniwszy nic, nie uczyniwszy cie­nia złego, nie szukając po świecie niczego, niczego prócz uczciwej pracy, spotkałam to, co... spotkałam... Och, jak­że nisko, nisko upadłam!... I za cóż? I za jakąż winę?

Stała chwilę nieruchoma, z oczami posępnie wlepio­nymi w ziemię. Po chwili łagodniej trochę rzekła:

— Nie pogardzam tobą, Karolino, nie cisnę na ciebie, jak mówiłaś, garścią błota. Boże mój! Wszakże ja wiem, czym jest życie kobiety ubogiej... kosztuję go od kilku miesięcy... dziś połknęłam kroplę jego najbardziej gorz­ką. Nie pogardzam więc tobą, ale pójść w twoje ślady nie mogę... nie, nigdy... nigdy...

Umilkła znowu i tym razem jasnym wzrokiem pa­trzała w jeden punkt przestrzeni. Tam oczami wyobraźni ujrzała jeden z obrazów swej przeszłości.

Nie był to przecież żaden z obrazów minionego wese­la i szczęścia, odzwierciedlał, owszem, w sobie chwilę bo­leści bez granic. Marta ujrzała na łożu choroby spoczywającego jedynego człowieka, którego kochała na ziemi.

Twarz jego sztywniała pod dłonią śmierci, oddech ustawał w schorzałej piersi, ale oczy jego spoczywały na jej twarzy, rozpromienione ostatnim blaskiem życia, ręka poruszana spazmem konania w drętwiejących palcach ściskała jej rękę. „Biedna Marto moja, jak ty żyć bę­dziesz beze mnie!”. Ze słowami tymi na zsiniałych ustach opuścił ją na wieki.

— O! Jakże kochałam go! Jak kocham go jeszcze! — szepnęła wdowa; zarazem ręce jej załamane opadły na czarną suknię, a pierś podniosła się ogromnym westchnie­niem. — Nie, Karolino! Przez Boga, nie! — zawołała pod­nosząc wysoko twarz oblaną promienną bladością. — By­łam szczęśliwsza od ciebie. Człowiek, którego ukochałam, nie uczynił ze mnie rzeczy. Poślubił mię, kochał, szano­wał. Konając myślał jeszcze o mnie i o mej przyszłości. Kocham go jeszcze, choć go nie ma już na ziemi, szanuję imię jego, które noszę. Miłość dla niego i pamięć o nim wznoszą się we mnie jak ołtarze; przed nimi pali się lam­pa napełniona łzami mego serca i oświeca smutną moją drogę...

— Którą postępując dostaniesz się wkrótce na Eli­zejskie Pola, kędy biali aniołowie połączą cię z niebosz­czykiem twoim mężem! — zabrzmiał przenikający i gamą ostrego śmiechu spleciony głos Karoliny.

Marta stała już o kilka kroków od niej i zarzucała na głowę swoją czarną wełnianą chustkę.

— Bądź zdrowa, biedna Karolino, bądź zdrowa! — za­wołała stłumionym głosem i wybiegła do sąsiedniego po­koju, gdzie nad okrągłym mahoniowym stołem paliła się już różowa lampa. Była blisko drzwi, gdy uczuła się przy­trzymana za ramię. Obok niej stała Karolina z wargami drżącymi od śmiechu, ze zwiędłym swym czołem falują­cym drobnymi zmarszczkami i z ciemnym połyskiem w źrenicach.

— Słuchaj! — rzekła. — Śmiać mi się chce, doprawdy, z ciebie! Jesteś egzaltowana, przedziwnie naiwna, jesteś, moja droga, wielkim jeszcze dzieckiem. A jednak żal mi cię! Nie wiem nawet dlaczego, bo i cóż mię na koniec ob­chodzić może, co się tam z tobą stanie? Dla mnie i lepiej, iż nie będziesz moją sąsiadką, jesteś zbyt piękna... Ale... ale pierścionek twój żywił mię przez parę tygodni... nie jest przecie koniecznym obowiązkiem powołania mego bytu, abym była niewdzięczna.

Jedną ręką silnie przytrzymywała ramię młodej ko­biety, drugą wyciągnęła ku oknu.

— Pomyśl — mówiła — tam tak zimno, ludno i zara­zem pusto. Tłumy cię zadepcą, pustka cię pochłonie... Wróć się...

— Puść mię — szepnęła gwałtownie Marta — nie zło­rzeczę ci, ale mówić z tobą nie mogę... przyszłam tu po chwilę przyjaźni i spoczynku, znalazłam nową boleść i największy wstyd życia... puść mię!

— Jedno jeszcze słowo posłyszeć musisz... Młody ten człowiek, który szedł dziś ze mną ulicą, kocha się w tobie szalenie... odda wszystko, co ma...

— Puść mię! — głośno już i z jękiem krzyknęła Marta i ze spazmatyczną siłą targnęła ramię swe, objęte ręką pochylonej ku niej kobiety. Ręka ta opadła. Marta rzu­ciła się ku drzwiom.

Przebyła już kilka stopni rzęsiście oświetlonych wschodów, kiedy usłyszała za sobą szelest atłasu.

— Wróć się! — zawołał na nią głos z góry. — Będziesz żebraczką!

Kobieta w żałobie biegła po wschodach nie odpowia­dając.

— Będziesz kradła! — powtórzył głos.

Kobieta nie odwróciła głowy i zstąpiła kilka wscho­dów niżej.

— Umrzesz z głodu razem z twoim dzieckiem.

Na dźwięk ostatniego wyrazu kobieta stanęła, odwró­ciła twarz śmiertelnie bladą i oczy rozpalone ponurym ogniem wlepiła w postać stojącą u szczytu wschodów. Obfite światło gazowe oblewało postać tę, malując sre­brem fiolety jej sukni; wielka kamea świeciła u szyi błękitnawą barwą, złote kolce drżały pomiędzy gęstwiną dłu­gich włosów, podnoszących się lekko od przewiewu wiatru wnikającego otwartymi na ulicę drzwiami. Stała z pochyloną naprzód głową i postacią, z wargami drżącymi śmie­chem, z zimnymi oczami, rzucającymi tęczowe połyski spod zwiędłego czoła. Marta wlepiała w nią przez chwilę wzrok suchy, rozpalony, przerażony i ponury, potem od­wróciła się nagle, poskoczyła naprzód i w mgnieniu oka zniknęła w półzmroku ulicy.

Kilka minut zaledwie upłynęło, gdy tymi samymi drzwiami, za którymi zniknęła Marta, wbiegł wesoły Oleś, kilku skokami przebył wschody i wpadł do mieszkania Karoliny.

— I cóż? — zapytał z kapeluszem w ręku stając na pro­gu saloniku. — Poszła? Zdaje mi się, że poznałem ją idą­cą przeciwległym chodnikiem. Kiedyż wróci?

Zadawał te pytania