Marta - Eliza Orzeszkowa (biblioteka cyfrowa TXT) 📖

tonem krótkim, pośpiesznie; w czarnych, błyszczących oczach jego malowała się nie­cierpliwość człowieka bez woli i rozwagi, poddającego się doznanemu wrażeniu.

— Nie wróci wcale — odpowiedziała kobieta siedząca przed kominkiem na tym samym miejscu, na którym przed kilku minutami siedziała Marta. Ramiona jej skrzyżowane były na piersi, oczy utkwione w żarzące się węgle. Nie zwróciła wzroku na wchodzącego młodego męż­czyznę i na niecierpliwe pytania jego odpowiedziała tonem krótkim, więcej niż obojętnym, bo niechętnym.

— Nie wróci? — zawołał Oleś, rzucając kapelusz swój na sprzęt najbliższy i postępując w głąb pokoju. — Jak to nie wróci? Czyliż nie jesteście, panie, przyjaciółkami od dzieciństwa?

Kobieta milczała. Młody mężczyzna niecierpliwił się coraz bardziej.

— Cóż powiedziała? — zapytał nagląco.

— Powiedziała — odparła z wolna kobieta, nie zmie­niając postawy ani kierunku wzroku — powiedziała, że dotąd jeszcze kocha swego męża...

Oleś szeroko roztworzył oczy.

— Męża? — wymówił, jakby nie dowierzając uszom własnym. — Nieboszczyka męża?

Parsknął śmiechem, podniósł twarz ku sufitowi i śmiał się głośno i długo.

— Męża! — powtórzył. — I czegóż ona chce jeszcze od tego biedaka? Wszakże on już nie żyje! O! Wierne serce... niepocieszona wdowa, jakże to czułe!

Śmiał się wciąż, ale w śmiechu jego zadźwięczały przy końcu fałszywe nuty. Drgnęło w nich coś na kształt żalu i przykrego rozdrażnienia.

— Dalibóg! — zaczął znowu, szerokimi krokami prze­biegając salonik. — Kobieta to niepospolita! Kochać nie­boszczyka męża w kilka miesięcy jeszcze po jego śmier­ci? Jakże to wzniośle! Cóż by to było dopiero, gdyby po­kochała teraz kogoś żyjącego! O, gdybym mógł być tym szczęśliwcem!

— Bardzo być może, iż mógłbyś pan być tym szczę­śliwcem — odezwała się kobieta, siedząc przed komin­kiem. Nie odwróciła jednak głowy i nie uczyniła poru­szenia żadnego. On przyskoczył ku niej. Żywe rumieńce pokrywały jego policzki.

— Mógłbym być! — zawołał. — A więc nie wydarła mi wszelkiej nadziei! O piękna, śliczna, złota, brylantowa pa­ni Karolciu, zlituj się nade mną! Jestem naprawdę szale­nie rozkochanym! Mógłbym być tym szczęśliwcem, jeżelibym... powiedz pani, błagam, zaklinam, jeżelibym co?!

Kobieta po raz pierwszy podniosła na niego oczy. Na dnie źrenic jej, w podniesionych nieco brwiach, w rucho­mych kątach warg delikatnych leżał nieopisany wyraz szyderstwa.

— Jeżelibyś pan — wyrzekła powoli — jeżelibyś sta­rał się o jej rękę i chciał z nią ożenić się.

Słowa te wywarły na Olesiu wpływ ogłuszający i odu­rzający. Przez chwilę stał nieruchomy, osłupiały, z otwar­tymi nieco ustami i z oczami wlepionymi w twarz upornie patrzącej na niego kobiety.

— Ożenić się! — powtórzył głosem zdławionym.

Wargi jego zadrżały, jakby się wnet miał rozśmiać; nie rozśmiał się jednak, tylko machnął ręką, wzruszył ramio­nami i na wpół gniewnie, na wpół obojętnie rzekłszy: „Żartujesz pani!” — odszedł od kominka. Kobieta wiodła za nim przez chwilę wzrokiem zimnym i urągliwym. Po twarzy jej przebiegło w jednej minucie tysiąc figlarnych, szyderskich, wzgardliwych uśmieszków. Wesoły Oleś sta­nął znowu przed nią.

— Jesteś okrutna, pani Karolino! — zawołał. — Mó­wisz mi o ożenieniu! Jestże co niedorzeczniejszego? Wią­zać się na całe życie z osobą, którą znam zaledwie, z wdową, która kocha jeszcze swego nieboszczyka męża? Stać się od razu ojcem jakiegoś dzieciaka, świat sobie zawią­zać, wziąć na plecy tyle odpowiedzialności, tyle kłopotów? I to w moim wieku? Z moją szczęśliwą na świecie pozycją? Jest to pomysł godny, doprawdy, poczciwego mieszczanina, stęsknionego do smacznej domowej kuchni i tuzina pyzatych dzieciaków. Sądzę, że pani nie powiedziałaś tego na serio; wiem, że żartować lubisz! Jest to je­den z głównych twoich wdzięków.

Karolina wzruszyła ramionami.

— Naturalnie, że żartowałam — rzekła krótko i zno­wu patrzała w rozżarzone węgle.

Wesoły Oleś coraz bardziej był wzburzony.

— W jakimże humorze jesteś dziś pani — sarknął. — Czy nie dowiem się niczego już więcej?

— Nudzisz mię pan śmiertelnie — odrzekła kobieta.

— Gdzie ona mieszka? — nalegał młody człowiek.

— Nie wiem, zapomniałam ją spytać o to.

— A to wyborne! Cóż ja teraz zrobię? Przyjdzie mi ją szukać, ale miasto jak las, nim ją znajdę, znowu o niej za­pomnę...

Wymówił to z nadzwyczajnym wzburzeniem, z gnie­wem prawie i żalem w głosie. Obawiał się, aby niestałość pamięci i codzienna wielka liczba wrażeń nie odebrały mu tego, co go w tej chwili zajmowało namiętnie. Nagle strzepnął palcami, wydał okrzyk radości i poskoczył zno­wu w stronę kominka.

— Eureka! — zawołał. — Wszakże jest szwaczką? Gdzie? Czy w jakim zakładzie? Piękna, śliczna, złota pani Karolciu, powiedz...

Kobieta wstała i szeroko ziewnęła.

— A tam... przy Freta ulicy, w szwalni Szwejcowej — rzekła z wyrazem najwyższego znudzenia. — Idźże już pan sobie teraz, muszę ubierać się do teatru...

Oleś zdawał się być uszczęśliwionym.

— U Szwejcowej! Wiem! Wiem! Bywam u niej! Jedna córka, ta, co kraje — straszydło, ale druga, mężatka młodziusia, za mężem piwowarem, i wnuczka po synie, pan­na Eleonora, wcale niczego... Tam to więc przebywa mo­ja bogini! O, jutro... jutro... biegnę, pędzę, lecę.

Pochwycił kapelusz i stał już na progu.

— Do widzenia! — zawołał.

Zza proga wrócił jeszcze.

— Pani Karolcia idzie dziś do teatru. A co dają?

Kobieta stała przy drzwiach swej sypialni ze świecą zapaloną w ręku.

— Flik i Flok — rzekła.

— Flik i Flok! — zawołał człowiek wiekuistego śmiechu. — Muszę być i zobaczyć Laurę w tańcu egip­skim! Ale czy to nie późno? Mam jeszcze zajść do Bolka! Do widzenia! Do widzenia! Biegnę, pędzę, lecę!

*

Wszystkie wielkie miasta w ogólności posiadają, War­szawa zaś w szczególności posiada w swym łonie pewną liczbę mężczyzn różnego wieku, cieszących się doskonale ustaloną i szeroko głośną reputacją zjadaczy serc kobie­cych i niszczycieli czci niewieściej. Ludzie ci, odkąd tyl­ko matka-natura zwierzchnią ich wargę osypie pierwszym puszkiem wąsika, aż do chwili, a czasem i poza chwilę, w której taż matka powszechna ustroi im głowy w biała­wy szronik siwizny, czynią sobie niejako fach i codzienną praktykę życia z admirowania wdzięków niewieścich, platonicznego, gdzie inaczej nie można, nieplatonicznego wszędzie, gdzie tylko można. Bywają to ludzie bardzo przyjemni, ożywieni, dowcipni, weseli, usłużni, w towa­rzystwach poszukiwani, w koleżeńskich kółkach wielbie­ni. Miewają oni też często nie tylko czułe, ale i dobre ser­ca; z rozwagą, z zastanowieniem i umyślnie za nic nie chcieliby szkodzić nikomu, a jeśli obok tego częste wy­rządzają szkody, umysł wyrozumiały i dokładnie ich ro­zumiejący nie może bez niesprawiedliwości zastosować do nich innych wyrazów jak ewangeliczne: „Panie, od­puść im, bo nie wiedzą, co czynią!”. Ze względu zresztą na pospolitość zjawiska, jakie przedstawiają, na wszyst­ko, co zwykle spełniają, i to, do czego w życiu i znaczeniu społecznym dochodzą, są to w ogóle figurki w społeczno­ści i dla społeczności bardzo mało znaczące, drobne pion­ki na wielkiej szachownicy ludzkości, mikroskopijne owadki, ślizgające się swobodnie na rozpiętych skrzydeł­kach po chropowatej dla innych korze życia. Uwzględnia­jąc tedy tę ich maluczkość, można by w rozważaniu zja­wisk społecznych całkowicie pominąć tych wesołych bie­daków, a nawet z uśmiechem trawestować na ich widok ów sławny wykrzyk poety o puchu marnym, gdyby ten puch marny, te malutkie pionki wiecznie ruchliwe, te nie­winne owadki wiecznie radosne nie były śmiertelnie nie­bezpiecznymi dla pewnej klasy istot ludzkich. Klasą tą są kobiety ubogie. Nie idzie już tu nawet o serca, bo te, tak pod jedwabnymi jak pod wełnianymi i perkalowymi sta­nikami, są u tak zwanej płci pięknej drażliwym i zara­zem bezbronnym miejscem; byle co zranić je może, byle co zawojować. Stąd bóle i żale, łzy i jęki, targania wło­sów i zgrzytania zębów, tak w salonach jak na poddaszach. Ale przedmiotem, który w salonach niezmiernie rzadko uszkadzanym bywa przez owych przyjemnych swawolników, na poddaszach zaś, w suterenach, szwal­niach i różnych rękodzielniach w zupełnej ich pozostaje mocy i śmiertelnie przez nich szwankuje — to reputacja kobiety. W tym względzie bywają pomiędzy nimi tak po­tężni mocarze, iż bez długich nieraz starań, bez intencji niekiedy, jednym zbliżeniem się, kilku krokami uczynio­nymi obok kobiety, kilku na nią rzuconymi spojrzeniami zabijają dobrą sławę, stwarzają w głowach ludzkich złe podejrzenia. Jest to błogi owoc dobrze ustalonej i szeroko głośnej ich chwały. Błogi zaprawdę dla nich, bo dowodzi przed światem prawdziwie męskiej ich energii, olbrzy­miej potęgi wpływów na świat wywieranych, ogromnego bogactwa wrażeń doznawanych i sprawianych, czynów dokonywanych; niezbyt błogi może dla tych, na których wypadkiem zatrzyma się oko pana stworzeń...

Pan stworzeń idzie ulicą wielkiego miasta, laseczką giętką jak berłem wywija. Błyszczy na głowie jego kape­lusz, błyszczą na rękach rękawiczki z podwójnym szwem, błyszczy u piersi złoty łańcuszek i kołysze się z gracją na ciemnym tle tużurka sporządzonego dostojnymi rękami arcykrawca Chabou. Co za świetność! Nuci półgłosem pio­senkę z Pięknej Heleny, bystrymi oczami rzuca doko­ła. Brzegu kapelusza często ręką dotyka, wszystkim się kłania, wszyscy mu się kłaniają, wszystkich zna, wszyscy go znają. Co za dostojna w społeczeństwie pozycja! Prze­rywa sobie nucenie, szyję wyciąga i nogę w powietrzu za­trzymuje na kształt wyżła, który stropił zwierzynę, wzrok wysila, uśmiecha się... Tam, na rogu ulicy przemknął ła­dny buziaczek, białe liczko zaświeciło, czarne oczy zamigotały... Dalej! Dalej w pogoń! Baczność! Zwierzyna już blisko! Co prędzej osaczyć ją trzeba, bo gotowa się wy­mknąć! Zachodzi z boku, kapelusza uchyla, pełen uszano­wania (o ironio) ukłon składa i głosem, który jest wier­nym echem słyszanego wczoraj na scenie głosu Parysa, zapytuje:

— Czy pozwoli pani towarzyszyć sobie?

Pozwala? Idzie z nią. Nie pozwala? Idzie także. Nie jestże panem stworzeń? Po drodze spotyka zna­jomych (posiada ich tylu, ile morze kropel wody), mruga figlarnie i ukazuje oczami na towarzyszkę. Chwilami serce ze zwiększoną mocą uderza mu w pier­si. Są to pierwsze drgnienia budzącej się motylo­wej miłości lub może upojenie tryumfu? I jedno, i drugie najczęściej. Pan stworzeń, ilekroć ujrzy piękny, a nawet choćby ładny egzemplarz twarzy kobie­cej, przysięga przed wszystkimi i sam przed sobą naj­pierw, że jest szalenie, śmiertelnie zakochanym. Czyni to w zupełnej dobrej wierze. Serce jego to wulkan, który kilka razy na dzień wybucha. Obok tego czuje on dobrze, iż oczy ludzkie ścigają z zajęciem nowy epizod wielkiej epopei jego życia. Oczy te ludzkie tak przywykły widzieć go niezwyciężonym, że od pierwszej zaraz kartki odga­dują na ostatniej — zwycięstwo!

Zbliżył się, a więc zachwycił. Spojrzał, a więc zawo­jował. Ani on, ani nikt z tych, którzy go znają, nie przy­puszcza, by mogło być inaczej. Sława dzielnego chłopca wzrasta; reputacja ubogiej kobiety tonie. W koronie, któ­ra wieńczy wesołą jego głowę, wyrasta nowy liść waw­rzynu, na jej smutne czoło występuje plama... Takim był wesoły Oleś, jeden z wielu... Samo zbliżenie się jego kom­promitowało kobietę, rozmowa z nim była dla niej dekre­tem niesławy...

Szwejcowa miała trzy córki i kilka młodych wnuczek, a więc znała Olesia. Bywał on w jej domu, a nawet sama głosiła, że jedna z panien Szwejcówien, ta, która wspól­nie z matką zajmowała się krojem, z jego powodu na ko­szu osiadła. Jakkolwiek bowiem brzydka, ładną mając fi­gurkę i obrotny języczek, zwróciła była na siebie kiedyś oko pana stworzeń. Cóż więc dziwnego, że wobec takich okoliczności Szwejcowa okulary swe blisko ku oczom przysunęła i twarz do szyby przykleiła, ujrzawszy pewnego poranku jedną ze swych robotnic przebywającą dzie­dziniec w towarzystwie niezwyciężonego Olesia. Dziew­częta w podartych sukniach, z żółtymi twarzami i spło­wiałymi kokardami we włosach, zerkały też przez szyby, oczami i palcami przesyłały sobie wzajem znaki porozu­mienia i uśmiechały się. Spostrzegła to wszystko i córka Szwejcowej stojąca przy okrągłym stole. Podniosła się na palce i rzuciła wzrokiem za okno. Z miejsca, na którym stała, zobaczyć mogła wąsik i bródkę Olesia... a że były to wąsik i bródka jego... uczuła się ogarnięta wrażeniem i wspomnieniem. Bardziej jeszcze wyprężyła szyję i tym razem ujrzała czarną wełnianą chustkę, pokrywającą wyraźnie głowę kobiecą.

— Mamo! Z którąż to z robotnic idzie pan Aleksander?

Szwejcowa odjęła twarz od szyby.

— Z panią Świcką — wymówiła zbliżając się do stołu.

Czoło poważnej matrony zaszło gęstymi chmurami: ś i c zawierające się w nazwisku Marty zasyczały przecią­gle z ust jej wychodząc.

Młodsze robotnice zamieniły ukradkowe spojrzenia.

Wyraz twarzy i brzmienie głosu naczelniczki nie wró­żyły przyjemnych rzeczy.

Jedna z nich rzekła z cicha:

— Będzie bura!

— Może odprawi ją? — zapytała inna ciszej jeszcze.

— Oho! — szepnęła trzecia najciszej. — Ona już teraz może i nie dba o to!

W tej chwili do pracowni weszła Marta. Sam wyraz twarzy jej był dnia tego taki, że mógłby na nią zwrócić spojrzenia wszystkich obecnych osób, gdyby spojrzenia te i tak już nie były przygotowanymi do ciekawego na nią patrzenia. Oczy jej były ciemnymi kręgami otoczone, źre­nice zagasłe. Na zapadłych policzkach leżały okrągłe pla­my krwistych rumieńców, brwi rozdzielała głęboka bruz­da. Wchodząc podniosła ciężkie, nabrzmiałe powieki i spot­kała się z utkwionymi w nią kilkunastu spojrzeniami. Nie okazała przecież zdziwienia ani żadnego innego uczu­cia; zdjęła chustkę z głowy i wziąwszy robotę, która przy­gotowana już leżała na jej stołku, usiadła w milczeniu. Ręce jej drżały jak w febrze, kiedy rozwijała płótno i na­wlekała igłę. Pochyliła nisko głowę owiniętą potarganymi nieco dnia tego warkoczami i pogrążyła się w swej robo­cie. Drżąca i zaczerwieniona od chłodu jej ręka podno­siła się i opadała szybko jakby w takt gorączkowej, zawrotnej myśli. Oddychała szybko i ciężko, kilka razy otworzyła wargi, aby zachwycić powietrza, którego znać wciąż nie dostawało jej piersi. Przy okrągłym stole dwie pary nożyc dźwięczały ostro i przeciągle.

Szwejcowa rzucała spod okularów na świeżo przybyłą robotnicę ukośne wejrzenia. Kąty wydętych warg jej za­wisły w sposób objawiający zły humor. Przestała krajać i z pomarszczonych palców nie wypuszczając nożyczek wymówiła przeciągłym tonem i przyciszonym głosem:

— Pani Świcka nie była u nas wczoraj.

Marta usłyszawszy nazwisko swe wymówione podnio­sła głowę.

— Czy pani mówiła co do mnie?

— Pani Świcka nie była u nas wczoraj.