Powrót - Jerzy Żuławski (czytaj książki za darmo .txt) 📖

mało był skłonny do tego, aby się mieszać — zmieszał się jednak naprawdę, posłyszawszy jej głos.

— Jak to pani rozumie? — wybąknął, usiłując jeszcze nadrabiać miną.

Pani Zośka, zamiast odpowiedzieć, zapytała niespodziewanie:

— Czy to bardzo bolało, gdy Poleski w kawiarni uderzył pana w twarz?

Golimski zerwał się z krzesła. Trochę odstające uszy poczerwieniały mu nagle.

— Proszę niech pan siada. Jakie wino piliście wówczas? Veuve Cliquot? Moet et Chandon? Perier Jouet? A może Pol Roger137? Ach, ja przepadam za marką Pol Roger!

— Przecież to nie należy do rzeczy...

— A więc, może opowie mi pan coś o księżnej. To przecież miało związek bezpośredni. Jestem ciekawa, a pan chyba z właściwą mężczyznom... otwartością, wszak to się tak nazywa, co?

Golimski przypomniał sobie nagle, że właśnie na tę godzinę gdzieś z kimś się umówił, po czym ukłoniwszy się pierwszy raz w życiu nader niezgrabnie, wyszedł z salonu, usiłując bez powodzenia zachować minę wyniosłą i lekceważącą.

Ledwo drzwi się za nim zamknęły, pani Zośka zaczęła się uśmiechać do siebie z wielkim zadowoleniem. Przechodząc koło zwierciadła, rzuciła weń okiem i na moment — jakby mimowolnie — przybrała ten srogi wyraz twarzy, którym gościa wystraszyła. Po czym skinęła samej sobie głową z uznaniem i zaczęła oglądać swój nosek, nie wiadomo dlaczego z jednej strony troszkę zaczerwieniony. Oględziny uspokoiły ją snadź138, że nic poważnego jej twarzy nie grozi, więc uśmiechnęła się jeszcze raz do zwierciadła, zrobiła doń oczy naiwne i dobre i poszła się pochwalić mężowi, jak się gościa pozbyła.

Nim jednak doszła do jego pokoju, ogarnęła ją jakaś niechęć i przykre uczucie niesmaku. Ponieważ zaś nie wiedziała dokładnie, o co jej chodzi, więc wpadła w złość na męża, jako na istotę w domu najbliższą, że to on „zaprasza i przyjmuje tego błazna, którego ona dopiero musi bawić”. Szła więc dalej z zamiarem dania mu odpowiedniej bury.

Ale profesor Butrym na swoje szczęście już był wyszedł139 z domu. Obawiał się po prostu, że go żona może wezwać do niemiłego mu Golimskiego i uciekł. Wałęsał się trochę po mieście bez celu, aż w Rynku spotkał się z Rogockim. Były adwokat mimo chłodu ubrany był w lekką, wyszarzałą pelerynę, łydki miał owinięte angielskimi powijakami, co wysokiej postaci jego nader śmieszny nadawało wygląd, zwłaszcza że pod pachami niósł całe mnóstwo zawiniątek i paczek. To przeszkodziło mu także przywitać się z Butrymem, nie mógł się ani ukłonić, ani ręki mu podać pod grozą uronienia części swego ciężaru w błoto pokrywające krakowski Rynek, wybrukowany po staremu „kocimi łebkami”, gwoli zachowaniu „historycznego charakteru miasta”.

Butrym podszedł ku niemu.

— Cóż pan tak objuczony? Czy pan połowę sklepów krakowskich zrabował?

Rogocki zaczerwienił się wstydliwie.

— Nie... ja tylko... to jest... księżna Helena prosiła mnie o załatwienie przy sposobności kilku drobnych sprawunków, a że przy tym mam jakieś swoje rzeczy przy sobie...

— Może panu pomóc nieść? — zaofiarował się profesor.

— Dziękuję panu, dam sobie radę. Ale dobrze, żem pana spotkał! Mam coś, co pana zainteresuje. Wstąpimy... ot tu do handelku, mają doskonałe tanie wino austriackie, pokażę panu przy sposobności...

Butrym chciał się wymówić, ale było już za późno. Rogocki nie puszczając pakunków, chwycił go za płaszcz wskazującym i środkowym palcem dłoni i pociągnął za sobą do ciemnej i niezbyt czystej izby. Przywitano go tutaj jak stałego bywalca z odrobiną rażącej Butryma poufałości.

— Sługa pana mecenasa dobrodzieja — mówił brudny subiekt, pełniący obowiązki kelnera — jak zawsze: ósemka czerwonego, kompot z bruśnic, rydze kiszone i w końcu kuropatwa z kaszą tatarczaną. Stasik! Nakryj no prędko dla pana mecenasa!

Rogocki zwrócił się do profesora z niejakim zakłopotaniem.

— Pan się zapewne dziwi, że ja o tak niezwykłej porze... ale widzi pan, ja mam swoją metodę. Jadam właściwie tylko raz na dzień, około piątej...

— Czy zawsze kompot z bruśnic140 i rydze kiszone?

— Tak jest i kuropatwę! Przekonałem się, że najlepiej jadać codziennie to samo, a ten porządek potraw sobie ułożyłem, bo to mojemu żołądkowi odpowiada...

Butrym zauważył w duchu, że Rogocki może raz na dzień jada, ale z pewnością więcej razy pija, gdyż biła od niego skombinowana woń wódki i piwa. Chciał wstać i pożegnać się, ale to mu się nie udało.

— Siadaj pan! Przecież ja panu jeszcze nic nie pokazałem! — zawołał „pan mecenas dobrodziej” głosem rozdrażnionym i zmusiwszy Butryma przemocą, aby usiadł, począł z miną wielce tajemniczą wydobywać z przyniesionej z sobą teki i licznych kieszeni ubrania, różne świstki papieru, pokryte notatkami i rysunkami.

Gdy to wszystko już leżało na stole, przykrył cały stos szeroką łapą i uśmiechnął się z dumnym zadowoleniem pod sumiastymi wąsami.

— Niech pan zgadnie, co to jest?

— Nie wiem. Świstki papieru.

— Tak, ale co na nich?

— Tego już żadną miarą przeczuć nie mogę.

Rogocki nie kwapił się z wyjawieniem tajemnicy, chcąc snadź ciekawość towarzysza podniecić, która w istocie była bardzo mała. Ale on tego nie uważał. Zabrał się do jedzenia kompotu, przegryzając niekiedy kiszonym rydzem i tylko spod oka pilnował profesora, aby mu nie uciekł. Wreszcie gdy mu podano kuropatwę, przy czwartej lub piątej „ósemce” wina jak śmierć cierpkiego, odsapnął i wyrzucił jak bombę z siebie:

— To są materiały do dzieła o początkach samodzielnej sztuki cechowej w Polsce!

Profesor uśmiechnął się grzecznie i udał, że wierzy, ale gdy rzucił okiem na podsunięte mu przemocą papiery, zainteresowało go naprawdę to, co zobaczył. Notatki, choć niesystematycznie ułożone, miały dużą wartość, niektóre kopie rysunków zadziwiały wprost mistrzostwem. W miarę jak przeglądał materiał, z rzeczywistym już teraz zajęciem, zdumiewał się coraz więcej. Uwagi rzeczowe i krytyczne, jakie tu i ówdzie były adwokat robił, uderzały niespodziewaną trafnością i głębią, świadcząc o umyśle autora żywym, bystrym i subtelnym, choć niewątpliwie chaotycznym. Wprawdzie niekiedy między najpoważniejsze zdania wpleciony był jakiś ustęp cudacki i dziwacznie od treści odbiegający, wiele myśli było tam nieskończonych, urwanych w połowie, gdzie indziej znowu pojawiał się wniosek, może nawet w istocie swej przekonywający, ale zgoła niczym niepoparty, mimo to wszystko razem było czymś nowym i niepospolitym.

— Robota wariata, ale genialnego — pomyślał profesor i wzniósł od papierów oczy na Rogockiego.

Siedział posępny, z namarszczoną brwią, z rękami głęboko wsuniętymi w kieszenie.

— Warto naprawdę, aby pan z tych notatek opracował dzieło. Można by się pokusić o wydanie w Akademii...

Rogocki kiwnął ręką z lekceważeniem.

— Nie, to głupstwo jest wszystko. Ot tak sobie czasem, gdy nie mam co robić...

Przed chwilą dumny jeszcze ze swoich papierów, zaczął je teraz zgarniać pogardliwie z brudnego stołu i zapychać nimi kieszenie marynarki. Kilka kart spadło na podłogę, nie schylił się po nie nawet.

— Co pan robi? — zawołał Butrym, podnosząc świstki — przecież tego szkoda!

Rogocki nie odpowiadał długo. Wreszcie spojrzał profesorowi prosto w twarz z jakimś błyskiem bezradnej i lękliwej rozpaczy.

— Panie, ja nie jestem zadowolony z siebie! — wykrztusił stłumionym głosem, z dziecinną niemal skargą.

— Co się panu stało?

— Ja nie wiem, ja nie wiem! Ja przecież mam dużo w sobie energii, życia — mówił, jakby to wszystko sobie samemu opowiadając — a czasem taki jakiś przestrach... Co się ze mną dzieje, może się już stało... ja nie wiem.

Butrym nie odpowiadał. Przyszło mu na myśl, że ma przed sobą człowieka, który prawdopodobnie wkrótce znajdzie się w domu obłąkanych i to jeszcze, że ten człowiek nieszczęśliwy, w pewnych momentach, zdaje sobie z tego sprawę, choć mu tak trudno przyznać się do tego przed samym sobą. Znać było, że czasem broni się przeciw tej świadomości wszelkimi siłami i sposobami wszelkimi: winem, gorączkową a krótkotrwałą pracą, chwalbą własnej wartości, przez którą sam się chce okłamać, i czasem lękliwą, do wyznania podobną skargą, której zaprzeczenia oczekuje.

Ale Butrym nie mógł się zdobyć na zaprzeczenie. Schylił głowę przygnębiony, choć to, co odczuwał, nie było zgoła podobne do litości ani współczucia. Był tylko smutny, że widzi człowieka ginącego i zna przyczynę jego zguby, niewartą w istocie jednego dnia życia ludzkiego. Przypomniał sobie wyczytane gdzieś w Talmudzie141 słowa rabbiego Tharfena, dzieciobójcy, który mówił do swej córki: „Bóg stworzył kobietę, aby mężczyzna szczęście z niej miał, iżeś się stała cierpieniem dla człowieka, umrzyj!”

Ha, ha! Czy miał słuszność rabbi Tharfen dzieciobójca? Czy nie powinni by raczej umierać ci, co w naczyniu rozkoszy boleść jeno i zatratę znaleźć umieją?

Myślał tak, a Rogocki tymczasem mówił dalej, wsparłszy łokcie na stole i wcisnąwszy kudłatą głowę między dłonie.

— Znalazłem poważne, wielkie zadanie życiowe: uratować kobietę, która by może zginęła beze mnie, porzuciłem dla tego celu wszystko, kancelarię, pan wie... nie miałem czasu zajmować się sprawami innymi, a teraz...

— Dajmy temu pokój — przerwał Butrym — to pana drażni.

Ale Rogocki pod wpływem wina, czy też jakiegoś przebytego wzruszenia, był dzisiaj skłonniejszy do zwierzeń niż kiedykolwiek. Przybliżył się teraz ku niemu i wytrzeszczywszy oczy, pochwycił go trzęsącą się ręką za klapę surduta.

— Pan myśli, że ja się upijam? — zaczął znów — Nie, nie! Ja tylko muszę sztucznymi środkami podniecać siłę nerwową, która opuszcza mnie czasem, bo to takie trudne, tak strasznie trudne zadanie. Męczy mnie to wszystko i boję się, by mi nie brakło... Pan nie wie, pan nie wie nic!

Urwał i począł się z lękiem rozglądać dookoła, aż nagle, bez żadnego widocznego powodu, chwycił rozpaczliwym ruchem rękami za głowę.

— Panie Mieczysławie! Ja nie jestem zadowolony z siebie — powtórzył znowu i ryknął płaczem jak małe dziecko.

Subiekt, stojący w rogu pustego o tej porze pokoju, przypatrywał się tej scenie z obojętnym półuśmiechem na wargach, był snadź u stałego bywalca do podobnych wybuchów przyzwyczajony.

Butrym wstał i zapłaciwszy swój drobny rachunek wyszedł, nie żegnając się nawet z płaczącym wciąż Rogockim.

W kilka minut po jego wyjściu Rogocki, uspokojony już, wzniósł głowę. Nie spostrzegłszy profesora, nie zadziwił się nawet, jeno, jakby sobie coś przypomniał, gwałtownym ruchem wyrwał z kieszeni mizerny niklowy zegarek.

— Płacić! — krzyknął nerwowo.

Subiekt podbiegł natychmiast, ale okazało się, że wykrzyk Rogockiego był zgoła retoryczny. Pogrzebawszy nieco w dziurawej kieszeni od kamizelki, krzyknął, że jutro rachunek załatwi i wyszedł spiesznie, jakby w obawie, żeby go nie zatrzymano.

Objuczony pakunkami, roztrącając ludzi po drodze, biegł niemal pędem w stronę mieszkania księżnej Hazarapelianowej. Na schodach skakał w górę po trzy stopnie od razu, aż wreszcie zdyszany, spotniały, czerwony od wina, płaczu i zmęczenia, zadzwonił do drzwi przedpokoju.

Księżna przyjęła go jak najfatalniej. Nie czekając nawet, aż położy przyniesione jej sprawunki, wpadła nań od razu przy drzwiach z wyrzutami:

— Co pan robi? Czemu się pan tak spóźnia? Pan już przed godziną powinien być tutaj!

Usprawiedliwiał się poważnie.

— Proszę pani, nie mogłem. Pani mi kazała kilka rzeczy załatwić, a potem spotkałem kogoś znajomego...

— Wiem. Czuję. Wino pan pił.

— Jedną szklaneczkę tylko.

— A pij pan sobie i dziesięć, to mi nie szkodzi, ale gdy pana proszę, aby pan tu był dość wcześnie, bo około siódmej ma przyjść Rohityn...

— Czy przyszedł już może? — przeląkł się Rogocki.

— Nie. Na szczęście spóźnił się. Niechże mnie pan teraz słucha. Niech pan nie mówi, żem ja panu przyjść kazała i niech pan nie wychodzi ode mnie, dopóki on tu będzie.

— Ależ, proszę pani...

— Już ani słowa. Niech pan tylko zrobi tak, jak proszę.

— Dobrze. Myślę jednak, że jeżeli pani nieprzyjemnie go przyjmować, to można powiedzieć, że pani wyszła, albo zresztą niech mnie to pani zostawi...

Wyraz zaciekłej, tępej nienawiści przemknął mu po twarzy.

— Nic panu nie zostawię. Niech się pan nie wtrąca do niczego, tylko mnie słucha. A teraz przejdźmy do jadalnego pokoju.

Rogocki zasępiony, ruszył ramionami i ociągając się szedł za księżną. Zauważyła to i odwróciwszy się, rzuciła mu przez ramię uśmiech krótki i dobry, który podziałał na jego mroczną duszę, jak promień słońca na mglisty, deszczowy krajobraz. Rozjaśnił się natychmiastowo, nabrał pewności siebie, czy też jednego z tych złudzeń, którymi biedne życie swe podpierał.

W jadalni postawił przed nim służący talerz owoców i pękatą, oplataną butlę chianti142 o długiej szyjce. Rogocki spojrzał na księżną z wdzięcznym zdziwieniem; podróżował niegdyś wiele po Włoszech i lubił to wino nade wszystko, nie tylko dla smaku jego, zapachu i mocy, lecz że mu przypominało ubiegłe i najpiękniejsze lata życia...

Wiedziała o tym.

— Chciałam — rzekła, na wzrok jego odpowiadając — żeby się panu dzisiaj zdawało, że pan siedzi gdzieś we Fiesole143, ponad gwiaździstą, cudną, kwiatami pachnącą Florencją tam w dolinie.

Pochylił głowę. Był tam niegdyś z nią razem, dawno, strasznie dawno temu... On, młody, zamożny, szerokiem wzięciem cieszący się już adwokat, który oszalał i rzucił wszystko, i zrujnował się materialnie i moralnie w przeciągu jednego roku czy dwóch, goniąc po świecie za nią, za cudną, za najpiękniejszą, która mu wówczas mówiła: „Jesteś moją ostoją w życiu, moim oparciem, mym sterem... i zawsze nim będziesz...”

Drżała mu ręka, kiedy nalewał krwawy płyn w kryształową, rzniętą szklankę...

— Fiesole, Fiesole — powtórzył w zamyśleniu. — Czy pamięta pani ten krużganek na górze pod franciszkańskim klasztorem i ową ławkę kamienną, z której widać Florencję, całą w złotej śreżodze144, w czarne ramy cyprysów ujętą?...

— Pamiętam.

— I stare, rosochate drzewo oliwne, ponad białą drogą schylone, pokryte pyłem... Jest tam w pobliżu za