Powrót - Jerzy Żuławski (czytaj książki za darmo .txt) 📖

wszystkie momenty z jej życia, które popierały to objawienie, że ona ma być tą wybraną i stworzoną dla niego artystką. Chłodnymi i bystrymi oczyma badał jej postać, twarz, ruchy, jak gdyby po raz pierwszy ją widział.

Zaczęli naraz mówić ze sobą pospiesznie, stanowczo, poważnie, jak dwoje ludzi, których tylko interes sztuki wiąże ze sobą...

Gdy za jakiś czas Turski wyszedł od księżnej, przypomniał sobie na schodach, że od chwili pokazania testamentu nie było już mowy o listach i że ich nie odebrał. Zawahał się na moment, jakby chciał wrócić, ale potem machnął ręką.

— Wszystko jedno!

Czym innym miał w tej chwili głowę zajętą.

Na ulicy zobaczył niespodziewanie panią Irenę, idącą snadź do księżnej. Na widok jej ogarnęła go pasja. Pierwszym odruchem chciał skręcić w bok, aby uniknąć spotkania, ale było już za późno. Pani Irena dostrzegła go również i podeszła ku niemu z przyjaznym uśmiechem na twarzy.

— Jak się pan miewa, panie Romanie! Tak pana dawno nie widziałam.

Serdeczny ton przywitania rozzłościł go jeszcze więcej. Ogarnęła go głupia i zarozumiała obawa, że ta wymalowana kobieta chce wyciągnąć jakieś konsekwencje z owego wieczornego spotkania w Dolinie Białego pod Giewontem i rości sobie pewne prawa do poufałości.

Przywitał ją chłodno i z wyszukaną grzecznością.

Nie zmieszało jej to bynajmniej ani z tropu nie zbiło. Owszem, patrzyła na niego troszkę wyzywająco z drażniącym uśmiechem na przesadnie czerwonych wargach.

— Gdzież się to pan podziewał? Mógłby kto sądzić, że mnie pan unika!

— Och! Dlaczegóż by?...

— Jak to: dlaczego? Ponieważ pan nie wie, co robić ze wspomnieniem tej niepoczytalnej chwili, kiedy mnie pan całował.

— Zaznaczam, że o tej „niepoczytalnej chwili” teraz nie ja pierwszy wspomniałem.

— A, nie, nie! To ja byłam na tyle nietaktowna.

— Nie mogę zaprzeczyć.

Zaśmiała się cicho i chytrze.

— Grzeczny pan nie jest.

— Mówiła pani o tym księżnej Helenie?

— Ależ naturalnie! Jak pan może pytać nawet o to? Przecież pan wie, że my nie mamy tajemnic przed sobą. Czy to panu co szkodzi, że mówiłam?

— Bynajmniej. Ale zastanawiam się, dlaczego to pani uczyniła?

Pani Irena zrobiła minę zakłopotaną i niepocieszoną.

— Wyrządziłam panu przykrość? Ach! Gdybym się była domyśliła153, że pan nie chce tego. Trzeba mi było szepnąć, że to ma być w tajemnicy zachowane...

— Niech pani ze mnie nie szydzi!

Przystanęła i zapytała poważnie:

— Dlaczego?

Spuścił głowę.

— Ma pani słuszność. Zasłużyłem na to, aby pani szydziła.

— A widzi pan. Trzeba się przecież zastanowić nad tym, że gdybym ja nie szydziła, to szydziłby pan. Nieprawdaż? No, niech się pan przyzna!

— Więc tylko dlatego?

Z oczu jej wyjrzało znowu wielkie, nie mogące sobie znaleźć miejsca znużenie.

— Nie, nie. Właściwie nie szydzę wcale. Ach, gdyby pan wiedział...

— Co?

Nie odpowiadała. Szli długi czas w milczeniu, dalej i dalej, nie wiadomo dokąd i nie wiadomo właściwie, po co idąc razem z sobą. Turski spróbował myśleć znowu o niespodziewanej, artystycznej propozycji, jaką mu księżna zrobiła, ale wnet spostrzegł, że mu się to w tej chwili nie udaje: stawała mu raczej przed oczyma wyłącznie jako kobieta, w czarnej sukni na czerwony dywan otomany rzucona, z falą lśniących włosów na ramionach...

Wyrwał go z zamyślenia głos pani Ireny:

— Och! Dokądże to...

Dalszych słów nie dosłyszał. Obrócił się żywo.

— Co pani mówi?

— Nic. Smutno jest. Tak okropnie, tak beznadziejnie smutno.

— Pani Ireno!

Zaśmiała się naraz z jakąś przykrą, sztuczną kokieterią.

— Nawet wcale nie to chciałam powiedzieć. Ale to wszystko jedno... Zimno jest. Trzeba już wracać.

Odeszli daleko od miejsca, gdzie się byli spotkali. Turski rozejrzał się z uwagą, nie zdawał sobie dokładnie sprawy z tego, gdzie się znajdują. Towarzyszka jego zauważyła to.

— Widzę, że pan pobłądził? Nic nie szkodzi. Spodziewam się, że się to panu nie pierwszy raz w życiu zdarza. Dzisiaj ja będę pańską przewodniczką.

Ujęła go pod ramię.

— Ot, tędy. Tam jest duża i jasna kawiarnia. Wyszliśmy prawie poza miasto, w nowe dzielnice na Błoniach.

Dał się prowadzić bez oporu. Szli już całą drogę rozmawiając o rzeczach obojętnych. Mijali ulice coraz ludniejsze i coraz lepiej oświetlone. Nareszcie gdzieś około plant zabłysnęły przed nimi ogromne, żółtym światłem rozognione szyby kawiarni.

— Wejdziemy na chwilę.

— Zdawało mi się, że pani szła do księżnej...

— Głupstwo. Pójdę kiedy indziej.

Usiedli w dużej sali na uboczu, przy jedynym bodaj jeszcze wolnym stoliku. Pani Irena kazała sobie podać herbaty, Turski szklankę wisky z wodą sodową. Pił powoli, małymi łykami, rozglądając się z roztargnieniem dokoła. Jakaś myśl uporczywa zaczęła mu w głowie świdrować...

— Słucham pana — odezwała się niespodziewanie pani Irena.

Zwrócił się ku niej twarzą.

— Ma pani słuszność. Rzeczywiście chciałem coś powiedzieć.

— Nareszcie!

— Raczej zapytać...

— Niech pan więc pyta.

Zamilkł na chwilę...

— A zatem?

— Dlaczego... księżna... nie chce mi oddać moich listów?

— Bo ich nie ma.

— Jak to?

— Są u mnie.

Drgnął nieprzyjemnie dotknięty i zmarszczył brew. Żałował prawie, że nie zdołał się opanować i zaczął pytać.

— To nie jest przeszkodą — mruknął, usiłując przybrać ton jak najobojętniejszy. — Może ich przecie zażądać od pani z powrotem.

— A, nie! Gdyż zapomniała, że mi je dała do przechowania wówczas, wie pan? Kiedy się zaczęło to z Wierzbicem...

— To jest tylko pani przypuszczenie.

— Pewność. Przed kilku tygodniami, gdy po śmierci księcia papiery w mej obecności porządkowała, zastanowiła się naraz i spytała mnie, czy nie wiem, co się z tymi listami stało.

— Pani jej nie przypomniała? — rzekł z lękiem.

— Nie. Po cóż?

— Dziękuję pani. Teraz pani mnie odda te listy.

— O, nie! Tego nie zrobię!

— Ależ dlaczego? Przecież one naprawdę nie mają już właściciela. Księżnej chyba na nich nie zależy, kiedy nie pamięta nawet, komu je dała do przechowania.

— Nie o Helę tu idzie.

— Więc o cóż?

— Ach, panie! One są takie piękne!

— Jak to?

— Naturalnie, czytałam je. Wszystkie, wszystkie!

— Pani?

— A jakże pan myślał? Oddano mi je zresztą niezamknięte, w starym pudełku od kapelusza obwiązanym zaledwie tasiemką. Pełniuteńkie pudło...

Turski zagryzł wargi i kazał sobie podać jeszcze jedną szklankę whisky. Pani Irena spojrzała nań z udanym współczuciem.

— O! Cóż to? Czyżbym panu znowu przykrość wyrządziła? Ach, Boże, tyle razy sobie wyrzucam, że jestem nazbyt szczera..

Patrzył na nią uważnie, badawczo.

— Dlaczego mi się pan tak przypatruje?

Turski, miast odpowiedzieć, powtórzył rzucone już dzisiaj księżnej pytanie:

— Która z was kłamie?

Zaśmiała się cicho, radośnie.

— Czyż nie możemy obie mówić prawdy?

A po chwili widząc, że Turski milczy zasępiony, dodała:

— Panie Romanie, pan powinien przecież Helę zrozumieć. Ona jest naprawdę anielska kobieta! Ja nie mówię tego przez ironię... Nawet jeżeli czasem powie... niezupełnie prawdę, to dzieje się to w dobrym celu, aby uniknąć czyjejś przykrości. Niech pan tylko pomyśli, gdyby panu była powiedziała: nie mam pańskich listów, zapomniałam, gdzie są — czyżby to nie było dla pana wielką, wielką przykrością?

Turski słuchał i zastanawiał się nad tym, co do niego mówiono, jakoś dziwnie bezinteresownie, jak gdyby tylko chodziło o pewien problem psychologiczny.

— Wie pani, że gdyby tak była powiedziała, nie byłbym jej właśnie uwierzył.

— Nie byłby pan wierzył?

— Nie. Sądziłbym, że to tylko wymówka, aby mi listów z jakiejś niezrozumiałej przyczyny nie oddać.

— Ależ... w takim razie, o cóż panu idzie właściwie? Przecie również dobrze może pan i teraz nie wierzyć mnie na przykład. Niech pan pomyśli, że cała historia jest moim wymysłem, w pudełku od kapelusza, które mam w przechowaniu, znajdują się stare rękawiczki, a listy swoje otrzyma pan kiedyś z rąk Heli, która ich dotychczas z największą pieczołowitością strzegła. Voila!154

Zaśmiała się nagle.

— O, Boże! I wy chcecie, aby was nie okłamywać!

Mówiła to, naciągając rękawiczki, gotowa już do odejścia. Turski jej nie zatrzymywał. Gdy pozostał w kawiarni sam, opanowało go znużenie, niedające się po prostu przezwyciężyć.

— Ta kobieta mi je zostawiła — myślał. — Rzuciła na mnie jak urok znużenie i wyczerpanie swojego własnego, biednego życia...

Wsparł twarz na dłoniach i trwał tak prawie bez myśli długi przeciąg czasu. Wyrwał go wreszcie z odrętwienia głos profesora Butryma, który wszedłszy do kawiarni spostrzegł go przy ustronnym stoliku. Przywitali się.

— Czy można usiąść koło pana?

— Proszę.

Profesor uśmiechnął się.

— Widzę z tonu zaproszenia, że panu właściwie nie na rękę jest moja obecność. Ale to nic nie szkodzi... Ja także przyszedłem tutaj, aby być samotnym i dlatego może właśnie lepiej, że sobie... będziemy wzajemnie przeszkadzać.

— Ma pan słuszność — poświadczył Turski żywo. — Niech pan siada.

Zrazu nie mówili do siebie. Turski zauważył, że profesor jest czymś wzburzony: na twarzy miał wypieki, oczy błyszczały mu gorączkowo, to znów zdawały się zachodzić jakąś przejrzystą mgłą. Nie pytał jednak o nic, nie chcąc być nawzajem pytanym. Zresztą wkrótce przestał obserwować towarzysza i pogrążył się we własnych myślach.

Po pewnym czasie wyrwało mu się jakby mimo woli:

— Wie pan, dziwię się...

Butrym spojrzał na niego.

— Czemu się pan dziwi, panie Romanie?

— To tak trudno ściśle powiedzieć. My właściwie nic nie wiemy, co to jest kobieta...

— Ach! Ten temat — syknął Butrym.

— Może go nie w porę poruszyłem. Niech się panu tedy zdaje, żem nic nie powiedział. To i tak wszystko jest nad wyraz głupie.

— Ma pan słuszność — rzekł profesor poważnie — nad wyraz głupie. A wie pan, dlaczego?

— Powodów może być wiele.

— Zasadniczy — jeden. My wszyscy, ludzie mądrzy, przeciętni czy głupi, wszyscy my mężczyźni, chcemy w kobiecie mieć towarzyszkę, przyjaciela, powierniczkę, opiekuna, władcę, służącą, dziecko, słowem różne, różne rzeczy, tylko nie to, czym ona jest naprawdę i jedynie. A tymczasem ona, choćby chciała życzeniom naszym odpowiedzieć (co już jest przewrotne, bo w istocie swej nie chce! ), nie potrafi! Może ona być tylko czymś daleko mniej, lub czymś więcej bez porównania.

— To znaczy?

— Naszą nałożnicą lub matką naszych dzieci.155

— Stary dowcip! — mruknął Turski z umyślną przekorą.

— Niemniej jest to prawdą, niestety!

— A może, tylko... czemuż to tak trywialnie nazy­wać? Można powiedzieć to samo, mówiąc: naszą kochanką lub żoną.

— Tak... jeśli to jest to samo, — rzeki profesor, zapadając w zamyślenie.

Naraz Turski odezwał się znowu, żywo głowę podnosząc:

— A jeśli kobieta jest... artystką?

— Jeśli jest artystką?

— Tak. Wtedy co? Gdzie dla niej wówczas miejsce w tym weiningierowskim 156podziale?

— Ha, w takim razie jest poza naszymi kategoriami. Wówczas jest nie dla nas, tylko dla siebie.

— Dla siebie — powtórzył Turski poważnie. — Może pan ma słuszność...

I Butrym, jakiejś własnej myśli odpowiadając, rzekł jeszcze raz w zamyśleniu:

— Dla siebie...