Dziecko salonu - Janusz Korczak (czytać .TXT) 📖
Dziecko salonu to zaskakująca powieść modernistyczna. Wyrasta z tej formacji kulturowej, ale ją rozsadza, pozostawiając czytelnika w pewnym zdumieniu. Można ją bowiem odczytywać na wielu poziomach: jako krytykę mieszczańskiej moralności, apoteozę indywidualnego buntu, a także jako opowieść o krzywdzie ludzkiej i cierpieniu, determinujących życie jednostki, ale i całych pokoleń (o krzywdzie dziedziczonej).
Bohaterem i narratorem jest syn fabrykanta mydła, który po powrocie z zagranicy nie może odnaleźć się w mieszczańskiej rzeczywistości. Po próbie samobójczej opuszcza dom i schodzi po drabinie społecznej, poszukując prawdziwego życia i materiału na książkę. Odkrywa on przede wszystkim krzywdę istnienia — swojego i cudzego. Jest to tak dojmujące, że bohater przestaje notować, milknie, a powieść kończy się jego krzykiem.
To nie jest powieść dla dzieci, chociaż są one jej bohaterami. Na ich przykładzie bowiem najjaskrawiej widać niesprawiedliwość i krzywdę społeczną. Co istotniejsze, dzieci są urabiane przez rodzinę — swoisty aparat ucisku — tresowane do swych ról. Ograbia się je z człowieczeństwa, tłumi w nich potrzeby duchowe i wyższe instynkty, by spełniały oczekiwania rodziców i społeczeństwa — dotyczy to tak samo rodzin mieszczańskich, jak proletariackich.
Warto zwrócić uwagę na formę powieści. Choć zasadniczo jest ona rodzajem pamiętnika, wewnątrz znajdują się szkice literackie bohatera, pomysły powieściowe, późniejsze jego redakcyjne poprawki (często o charakterze autoironicznym). Z dzisiejszego punktu widzenia stanowi intrygujący eksperyment formalny, od którego nie odżegnałby się późniejszy o sto lat postmodernizm.
- Autor: Janusz Korczak
- Epoka: Dwudziestolecie międzywojenne
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Dziecko salonu - Janusz Korczak (czytać .TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Janusz Korczak
Co chwila uderzam o ostre kanty ich życia i razi mnie to i zraża.
Tu chłód, tu surowość bytu występuje bez osłonek — nago; tu wszechwładnie panuje ponura szarość życia.
Tu nikt rano nie mówi „dzień dobry”, tu nikt nie żegna się i nie wita, nie dziękuje za strawę ani wieczorem życzy dobrej nocy. Tu nie ma śmiechu ani swobodnego żartu; tu wszystko jest poważne, twarde i bezwzględne.
Tu nie ma omówień: wszystko nazywa się krótko, dobitnie, prawdziwie. Nie ma owych drobnych, niemal niedostrzegalnych ubarwień codziennego życia, niewinnych kłamstewek, które urok mają.
— Chodź do mnie, Stasiu — powiadam.
Chcę chłopca przygarnąć do siebie.
— Niech mnie pan Jan nie rucha — mruknął szorstko, wrogo spojrzawszy na mnie spod zmarszczonych brwi.
Wyrwał się, przywarł do ciemnego kąta przy kominie — i nie płakał...
Grosikowa obgryzła niemowlęciu paznokcie; obcinać do roku nie wolno, bo wyrośnie na złodzieja, jeżeli chłopiec, i na szychtę129, jeżeli dziewczyna.
— Wierzę albo nie wierzę, a przecież ludzie tak mówią.
Nie wolno dziecku goić strupów, bo na oczy się rzucą i oślepnie.
Czarne przesądy lęgną się w ciemności i chłodzie jak gady — i pełzają.
Czarna nieufność i nieżyczliwość wzajemna wiją się, sycząc złowrogo.
Rzemieślnik pogardza robotnikiem, robotnik — wyrobnikiem; miejski drwi z chama — wieśniaka, czytelny — z nieczytelnego.
Ten niższy szczebel drabiny społecznej dzieli się na dziesiątki szczebli.
Obmowy, intrygi, plotki, żarcie się wzajemne, z gruba robiona obłuda, pretensje i żale — o pożyczoną balię, o chrzest dziecka, o kieliszek wódki. Zazdrość, gdy się sąsiadowi powiedzie na rubla, nieuczciwość w skradzionym ogórku kwaszonym lub ułamku węgla...
Dorożkarz mnie nie lubi, przycina brutalnie. Obawia się o młodą żonę...
Tu mówi się żartem, półserio:
— A bo ja wiem, ile mam dzieci? — Ja cały dzień w pracy. — Spytaj się pan żony, to panu powie, które moje...
Po nocach nie sypiam, bo płucom brak powietrza i robactwo gryzie. — Jedzenie takie, jakie może dają w więzieniach.
— To mięso czuć — powiedziałem wczoraj.
— O, jaki pan Jan grymaśny. Mięso musi mięć trąca, bo inaczej twarde w jedzeniu.
— Ale to dla dzieci niezdrowo.
— Dzieciakowi nic nie zaszkodzi: wylata.
Rozumiem teraz, jak z czterech, trzech, dwóch złotych dziennego zarobku można utrzymać rodzinę, opłacić mieszkanie, życie, ubranie, pranie, naftę, doktora, aptekę i księdza na pogrzeb — a jeszcze się upić czasami i imieniny wyprawić.
Rozumiem teraz, czemu tu dzieci mają więzienną, ziemistą cerę, oczy w zgniłych obwódkach, nogi wykrzywione w pałąk i czemu z dziesięciorga — czworo przy życiu zostaje.
Nie rozumiem tylko, jak owe czworo dorasta i siły ma do pracy fizycznej, ciężkiej...
I zapomniałem, że tam w górze huczy miasto, że tam się nic nie zmieniło; tylko ja widzę, czegom nie widział dawniej.
Tam w górze są obszerne mieszkania, bony Francuzki, teatry, salony z palmami, sturublowe papierki, pierwszorzędne restauracje, karety, dywany, błyszczące szyby wielkich magazynów.
Tam w górze spacerują wytwornie ubrane tłumy, krzyżują się ukłony, dwuznaczne uwagi, spojrzenia i uśmiechy...
Tu o grosz nafta poszła w górę, o pół grosza chleb na funcie — i mówi się, że życie ogromnie zdrożało...
Jak bardzo oddaliłem się od brzegu, jak bardzo zanurzyłem się w odmętną głąb życia.
Zda mi się, że całą wieczność już tu przeżyłem...
Byłem na Dzikiej. Kupiłem łóżko i pościel na wypłatę. Dostałem książeczkę, gdzie będą wpisywane raty wpłacane.
Na pierwszej stronicy uwaga:
„Coraz więcej powiększająca się liczba mojej klienteli wymaga jak najpunktualniejszego płacenia rat terminowych, przez co jedynie będę w możności utrzymywać księgi moje w porządku oraz unikać niepotrzebnych kosztów portoryjnych130” itd.
Jak to uroczyście brzmi!
Numer porządkowy głosi skromną cyfrę 146 815.
— Pana szczęście — mówi Żyd — że pan Wilczek tu pana przyprowadził. Bo inaczej ja by panu nie dał na spłatę. Ja już 50 000 rubli straciłem u ludzi. Ale pana Wilczka ja znam.
I poczęstował go papierosem.
Robotnik był zachwycony.
— Widzi pan, mnie wszyscy znają. Ja sam nie dożrę, a oddam każdemu swoje.
— No, a kiedy pan Wilczek kupi dla córki maszynę? Taka panienka, co tak ładnie szyje, to może zarobić dwadzieścia rubli na miesiąc... Tu u mnie z Ogrodowej kupił pan Wnorowski dla córki i dużo tu u mnie kupowali... Każdy wie, że u mnie jest urzędowy towar.
W razie uchybienia jednej raty ma prawo żądać zwrotu towaru...
Wilczek raz kupił ubranie na weksel, na spłaty, za dwadzieścia rubli. A potem na każdą zapłaconą ratę otrzymywał kwitek. Kiedy mu zostało do zapłacenia trzy ruble, Żyd sprzedał weksel. Była sprawa. Sąd uznał, że Wilczek musi weksel zapłacić, a potem może wystąpić przeciwko krawcowi. I zapłacił w ten sposób dwa razy za jedno ubranie.
— Ale ten uczciwie prowadzi swój interes. Zdziera, bo zdziera, ale i jego ludzie zarywają... Żeby nie ja, to on by panu nie dał. Ale mnie on zna...
I w domu opowiadał o zaszczycie, który go spotkał.
— I papierosem mnie jeszcze poczęstował...
Dałem ubranie do odnowienia, bo podarte i poplamione.
Ciekawa postać Żyda-łaciarza. Z jakim zapałem przyglądał się dziurom i budował plan kampanii:
— Ja stąd ten kawałek wykraję, to mi starczy tu i tu; a tu się zaszyje i przyceruje... Będzie jak nowe.
Poeta!
Wilczek pochodzi ze wsi, o dwanaście mil od Warszawy.
Ojciec ożenił się pierwszy raz i miał czworo dzieci. Przy piątym matka umarła. Nie mogła urodzić, więc kazali jej usiąść nad rozpaloną cegłą, polaną octem. Ale i to nie pomogło.
Z tych pięciorga dzieci został on jeden.
Ożenił się ojciec drugi raz i miał czworo dzieci; jedno umarło, jeden syn jest w Ameryce, córka służy w Warszawie u adwokata, a drugi syn na roli. I znów mu żona umarła.
Ożenił się trzeci raz i miał siedmioro dzieci. Jeden jest zesłany, bo gajowego zabił; kradł drzewo, gajowy nasypał prochu do drzewa i piec rozwaliło, więc poznał złodzieja; syn obiecał zemścić się i teraz pokutuje. Żona jego służy w Markach, a syn jest u kowala. Dwóch pracuje w fabryce w Zawierciu, córka także w fabryce, a troje umarło.
Umarł ojciec i zapisał grunt na macochę. Ona wyszła drugi raz za mąż i ma dwoje dzieci...
Są krewni i są mogiły po całym kraju.
„Polskie króliki”.
Potworną jest ta polityka, która cieszy się z grobów i liczy niemowlęta.
Żal ściska mi piersi.
Nie miałem już ani grosza. Ostatniego pół rubla dopijałem w szynku. Trzeba było zapłacić za życie, wykupić palto od krawca-łaciarza, zapłacić pierwszą ratę za łóżko.
Napisałem do Adeli:
„Zbieram materiały do polskich Nędzników131. Pamięta przecież? — Nędznicy Wiktora Hugo. — Proszę o tajemnicę. — Kocham ją, kocham silniej niż kiedykolwiek. — Sława moja bliska. — Potrzebne mi pięćdziesiąt rubli. — Czekam na odpowiedź przez tegoż posłańca”.
Czekałem na niego w piwiarni na rogu Aleksandrii.
Posłaniec oddał list „samej pani”; przeczytała i powiedziała, że nie ma „żadnej odpowiedzi”.
Mróz grudniowy.
W wykrzywionych butach bez podeszew potykam się na oślizgłych kamieniach. Zimno, ręce kostnieją. Stawiam kołnierz letniego palta. Śnieg prószy.
Nędzna, podła salonowa prostytutka. Tak mnie poniżyć, tak podle, tak nikczemnie poniżyć. „Żadnej odpowiedzi”. Jak żebrakowi, jak psu, który skowyczy o jadło.
Ciemno. Zimno. Przed hotelem „Bristol” tyle światła.
— Żebrak! — Czemu się nie weźmiesz do pracy? Taki młody i nie wstydzi się żebrać. Masz zdrowe ręce i zdrowe nogi. — Stójkowy! — Do cyrkułu! — Taki młody.
Parias, wykolejeniec, upadły, zgubiony.
Z okien cukierni biją światła, aż oczy bolą. Tam ciepło, tam taki tłum. Tam dla mnie nie ma już miejsca: zniszczyłbym meble splamionym paltem, wystraszył gości siną, drżącą twarzą.
Wychodzi trzech młodych. Śmieją się.
— Jeszcze dziś nic nie jadłem, panowie — mówię nagle obcym, nieznanym głosem.
I zdejmuję zmięty kapelusz.
Przeszli obok obojętnie. Nie spojrzeli, nie przerwali rozmowy.
We drzwiach cukierni ukazuje się pan w futrze z paczką ciastek na guziku.132
Wyszedł, idzie wolnym krokiem, przyśpiewuje; ciastka bujają się na piersiach w prawo i w lewo.
Idę za nim. Czuję w piersi ból niewysłowiony i większą jeszcze bezsilną wściekłość.
— Panie!... Panie z ciastkami na guziku... Hej! panie z ciastkami, z ciastkami na guziku! Bon jour, bon jour, monsieur133 z ciastkami na guziku... Bon jour, monsieur filister z ciastkami na guziku... Êtes-vous content de votre vie, monsieur134 filister?
Śmieję się. Zęby mi z zimna szczękają i grubieją palce.
— A qui portez-vous ces gâteaux, monsieur135 z ciastkami na guziku? Pour vos enfants peut-être — n’est-ce pas?136 — Vous avez des enfants — n’est-ce pas?137 — Ha! ha! ha!
Głębiej wsadził ręce w kieszenie. Paczka buja mu się na okrągłym brzuszku. Przytrzymuje ją od czasu do czasu palcem. W świetle wystaw lśni wówczas kamień pierścienia.
— Vous avez des enfants, n’est-ce pas?138 — I pan jesteś dobrym ojcem, pan bardzo kochasz swoje dzieci? — Vous êtes un très bon père?139 — Pan niesiesz im na guziku ciasteczka, pana dzieci lubią ciasteczka, n’est-ce pas? A szczególniej kremowe?... O, dzieci lubią — wszystkie dzieci lubią kremowe ciasteczka...
Idzie wolnym krokiem. Ja za nim krok w krok.
— Avez-vous beaucoup d’enfantis, monsieur140 z ciastkami na guziku? — Non, pas beaucoup141 — dwoje tylko. — Zola142 jest idiota i Płodność jest powieścią idioty. — Oh, pas beaucoup: tylko dwoje. — Jerzyk i Anielka. Quels jolis noms143... Jerzyk, Jurek, Juraś. — Votre144 Juraś musi być mały jeszcze. — Mały Juraś z jasnymi puklami włosków i pulchnymi nóżkami. Un petit garçon de six ans.145 — Un milusiński. — N’est-ce pas?146 milusiński. — Uroczy, mały bobak — milusiński. — N’est-ce pas? — Jerzyk... Juraś... Mais attendez donc un peu147...
Pan z ciastkami się obejrzał. Zatrzymałem się.
— Czego pan się ogląda, monsieur le bon père148 — ja panu ciastek nie odbiorę... Pana niecierpliwi moje gadanie, pan twierdzi, że moje gadanie nie ma najmniejszego sensu... Mais mille pardons149 — mnie zimno i jestem przy tym trochę zdenerwowany, un peu énervé...150 Pan pytasz, czemu ja nie mówię po polsku? — Ach, on m’a appris151 mówić po francusku — parler français152. — Ja miałem także długie blond włosy, de longs cheveux blonds153. — Uczyli: l’hirondelle154 — jaskółka („h” muette155, „h” aspirée156) — chociaż nie widziałem jeszcze jaskółki. — Oui, monsieur, ja jestem bardzo dobrze wychowanym człowiekiem — un gentilhomme157. — Tylko mi się trochę podarły portki i postrzępiła dusza. Enfin...158
— Ale ja o pańskim synku... Bon!159... Ja już mówię po polsku... Więc pański synek ma sześć lat... Bon... A za rok będzie miał siedm... Pięć, sześć, siedm, ośm, dziewięć, dziesięć... Ja jestem trochę zdenerwowany, bo mi cokolwiek zimno i nie mam pieniędzy na upicie się, to jest na zapłacenie raty — a wreszcie ja tylko udaję... Ale liczyć umiem... Alors160 — pański synek, pański milusiński — będzie miał dziesięć lat... Il faut, qu’il aille au collège...161 I zetną mu loczki — des bourreaux162 — okrutnicy — féroces163. — Nie pozwolą mu nosić ślicznych loczków — quel dommage!164 — Ale on pomimo wszystko będzie milusiński i będzie przepadał za ciastkami czekoladowymi, ciastkami z kremem... Mais après...165 Jedenaście — onze, douze, treize166 — czas płynie — n’est-ce pas?
— I pana milusiński, już bez jedwabnych, wijących, pukli — dzieci zawsze lubią ciastka z kremem, są milusińscy i mają jedwabne włoski. I pana milusiński dans quelques annees167 — czas szybko leci — złapie... choróbkę.
Roześmiałem się głośno.
— Nie do uwierzenia... To bobo, dla którego pan niesiesz na guziku ciastka, takie miłe szczebiocące bobo... Mais réflechissez un peu...168 Nie teraz, ale za ileś tam lat — pas maintenant169 — ono myśli teraz, że bocian przynosi dzieci...
Aprês170 — ja nie twierdzę stanowczo, ale jest to więcej niż możliwe... A Varsovie il y a171 60 procent chorych dziewcząt publicznych — vous comprenez?172 A przecież — progrès173 — postęp — n’est-ce pas? — Będzie 75 procent i więcej... Vous comprenez? — postęp! — Et après tout174 — złe wpływy — szkoła — vous avez lu?
Uwagi (0)