Dziecko salonu - Janusz Korczak (czytać .TXT) 📖

A jak sam latasz, to ci ciepło. Bierz kapotę i ruszaj — żywo!... A ona, jak to dzisiaj się pośpieszyła.

Wikta się rumieni. Twarzyczka ładna, świeża.

— A pan Jan nie ma łóżka? — pyta Wilczek.

— Nie, nie mam... Trzeba kupić.

— To nic: może pan Jan ze mną spać... I jak pan nie ma pieniędzy, to można wziąć na wypłat, po pół rubla na tydzień.

W dorożkarskim uniformie wchodzi Grosik.

— Na, masz — oddaje żonie pieniądze. — A to dla ciebie, knocie.

Kazik rzuca miotłę i chwyta papierek łakomie.

— Poczekaj, nie spiesz się.

— Daj! — woła malec.

— Zaraz, jak to ci pilno.

Zdjął palto — przestał być numerem. Usiadł przy stole i wziął chłopca na kolana: dorożkarz przeobraził się w ojca.

— Na masz.

I rozwija z papierka dwie farbowane marmoladki.

— Daj! — woła, krzywiąc się, Kazik piskliwie.

— Nie draź dziecka — upomina żona.

— To nic... Niech się nauczy złościć, to mu nie będą później w pępek dmuchać jak dorośnie.

Wraca Ignac.

— Nie ma go na podwórzu.

— Choroba z tym chłopakiem.

— Jeść! — dopomina się Ignac, patrząc na mnie nieufnie.

— Tyś pierwszy?... Z roboty wracasz — co?

Kobiety krzątają się koło komina.

— Może pan Jan wódkę na wkupiny zafunduje? — proponuje Grosik.

— Bardzo chętnie.

Kładę rubla na stole.

— Wikta! Przynieś no.

— Nie chcę — opiera się dziewczyna. — Tam łobuzy stoją na rogu i zaczepiają.

— Nie ugryzą cię — zjadliwie uśmiecha się dorożkarz. — Jaka skromna!

— Nie potrzeba... Ty to zaraz z wódką — wtrąca żona.

— Niech idzie — rozstrzyga ojciec.

Wikta zarzucą chustkę i wychodzi.

— Przy wódce najlepsza znajomość — dodaje dorożkarz.

— A tośmy się już z panem Janem poznali raz przy wódce — powiada żona.

— Tośmy się poznali u hrabiów, a teraz poznajmy się drugi raz u chamów.

— Znowu zaczynasz?

— Będzie czas, że i skończę. I wszyscy skończymy. — No nie, panie Janie?

Grosik miał słuszność. Przy wódce rozmowa stała się żywsza, ogólniejsza. Mgła dymu z papierosów zawisła w powietrzu.

Ostatni wraca Stasiek z podwórza.

— Mamo, jeść.

— Idź, idź — polataj jeszcze. Na tu.

— E, herbata.

— A chcesz czekoladę może?... Kwaśnik zapłacił ci?

— A nie!

— Muszę ja iść jutro do niego.

— Zimne kartofle mama mi dała.

— Nie lataj z chłopakami, to będziesz miał ciepłe.

Ostatnia kolejka przeszła.

— No, matka, ściel... Pan Jan ze mną.

Kobieta stawia szaflik126 z talerzami na kominie, wyciera ręce w fartuch i zmierza w stronę łóżka.

— Ignac, pacierz — no!

Mania popłakuje w kołysce. Kazik leży na łóżku w ubraniu i śpi. Ignac ukląkł, oparł splecione dłonie o krawędź łóżka i monotonnie powtarza modlitwę za matką, która ściele, roztrząsa siennik, zbija poduszki i pierzynę.

Wikta rozbiera malca. Matka kładzie przy kominie siennik, derkę, poduszkę, paltocik na okrycie dla malców.

Patrzę na krzątaninę. W głowie mi się kręci... i jakoś tak dziwnie, tak dziwnie w duszy, że nie do wiary.

Widziałem już to wszystko z dala na mojej kondycji, czytałem tyle o ich życiu; czytałem w powieściach, nowelach, szkicach społecznych, nawet o suterenach ciemnych i lochach, o tapczanach ze zgniłej słomy, i płakałem nieraz. A to jest tylko obszerna, trochę wilgotna i niska izba, gdzie mieszka 10 „dusz”. Czytałem o pijakach — mężach, katach dzieci, o ciemnocie i zbrodniach, a to są ludzie, którzy chcą dzieci uczyć i dlatego wyzbywają się sublokatora, który płacił im rubla miesięcznie. I czemu, czemu — coś mnie dusi, coś mi dech spiera — i boli?

— No, niech się pan Jan rozbiera.

I gaszą lampkę.

Chwilę trwa szelest odzieży, szmer kroków i łoskot przesuwanych sprzętów. I cisza. Tylko zegar tyka głośno z chrzęstem przesuwających się, zardzewiałych kółek, tylko spod komina rozlegnie się suchy kaszel chłopaka, ktoś z dorosłych głośniej westchnie.

— Stasiek, czego ściągasz kapotę? — To ty nie ściągaj! Noo! — Te, bo jak cię rznę. — To rznij. — Noo. — Mamo!

— Cicho, bo ojca obudzicie.

— Cicho, szczeniaki!

— Na, weź chustkę.

— A gdzie?

— Tu chodź.

Odgłos bosych nóg po podłodze.

— Nie kop mnie!

— Stasiek, bo jak wstanę... — Chodź, Ignac, do mnie — mówi matka, siadając na łóżku.

— Jeszcze czego — rozlega się głos Wikty.

Znów bose nogi biegną po podłodze. Stołek potrącony wydaje łoskot.

— Ja nie chcę.

— No.

— Czego tam? — budzi się Wilczek.

— Wikta nie pozwala mi iść do mamy.

— Niech śpi ze Staśkiem — mówi Wikta.

— Ustąp zaraz... Dama — sama by się tylko rozwalała na łóżku... Nooo!

Cisza: W jednym łóżku śpię ja ze ślusarzem. W drugim — żona jego, Wikta i Ignac. W trzecim — Grosik z żoną i Kazikiem w nogach. W kołysce Mańka; na ziemi — Stasiek wywalczył sobie samotność.

Duszno. Patrzę ciężko w ciemń nocy. Z dala słychać stłumiony dźwięk harmonii. Zegar bije powoli, jakby zalękniony każdym uderzeniem, oddycha ciężko, jakby i jemu tchu brakło.

Od okna płynie cienka nitka zimnego powietrza. Przychodzi mi na myśl, że dom uległ prawu przystosowania: okna nie dochodzą, żeby choć w części przewietrzyć pokój.

Duszno. Smród. Wilczek chrapie.

Dziecko w kołysce płacze. Usłyszała matka.

— Posuń się. Przepuść mnie.

— Co? — pyta zaspanym głosem dorożkarz.

— Przepuść do dziecka.

— Mmm!

— A bodaj cie choroba... Śpij, córuś.

Odgłos pocałunku, miarowy stuk biegunów o nierówne deski podłogi, płacz niemowlęcia — płacz, który w ciemni nocy brzmi ponuro, jak skarga bezradna.

— Na, masz.

Płacz jeszcze donośniejszy.

— No, czego chcesz?

Zbudziła się Wilczkowa.

— Daj jej herbaty.

— Jaka mama mądra: nie chce.

— To weź do łóżka.

— A jakże. Żeby ją znowu ten koń zdusił... Idzie mama jutro do prania?

— A nie?

Stasiek kaszle, wstaje, ubiera się.

— A ty gdzie?

— Na dwór.

— Toś nie mógł iść?... Z chłopakami latać — to wiesz. Poczekaj, dam ja ci jutro.

Zgrzyt klucza, trzask drzwi.

— A bodaj cię cholera...

— Co to? — siada Wilczek na posłaniu.

— Nic... nic.

Westchnął, podrapał się, nasunął pierzynę na spoconą koszulę i znów chrapie.

— Mamo — budzi się Kazik.

Znów cisza. Stasiek wraca.

— A ty gdzie?

— Czy dobrze zamknął — powiada Wikta.

— Ukradną cię — z ironią zauważa matka.

— Mamooo! — obudził się Ignac.

— A ty znowu co?

— Pchły mnie żrą.

— Nie zeżrą cię: śpij.

— I zimno.

— To się skul pilno... Idź na ziemię, Stasiek ma chustkę.

— Nie chcę.

Zegar wydzwania, jęcząc, godzinę drugą.

Cisza. Tylko z pojedyńczych westchnień stłoczonych tu istot jakiś szmer niezrozumiały i lękliwy się błąka. To płuca się skarżą, krew się skarży. Duszno, chłodno, wilgotno.

Statystyka trzeźwa, zimna, bezwzględna — opasa tę izbę kolumnami cyfr o chorobach, śmiertelności...

Jakby świt.

Nikłe światło zakrada się trwożnie do izby, szarymi liniami obrysowując kontury przedmiotów.

Robotnik porusza się niespokojnie, łóżko wydaje przeciągły zgrzyt. Nie były w stanie zbudzić go: ani płacz dzieci, ani duszne powietrze, ani kaszel, ani rozmowy, ale obudził go przeczuwany we śnie gwizdek fabryczny za pół godziny.

Siada na łóżku, zapala zapałkę, papieros — spogląda na zegar.

— Która? — pyta żona.

— Ano czas.

— Daj zapałki.

I znów lampka blaszana rzuca żółte światło na izbę.

Kobieta wstaje, zarzuca spódnicę i chustkę, wychodzi do sieni.

Robotnik podnosi się leniwie, zakaszlał raz, drugi, splunął na środek izby, owija nogi brudnymi, cuchnącymi onuczkami, naciąga buty.

Wypłukał blaszankę, nalał kawę z garczka, odkrajał pół bochenka chleba, zawinął w chustkę, zarzucił kapotę.

— Grosik, te — wstawaj.

— Mhm.

— Prędzej. No!

— Zaraz.

— Znowu dorożki nie umyjesz i będzie urągał.

— Zaraz.

Przeżegnał się i wyszedł.

Wraca kobieta. Kręci się po izbie.

— Grosik, wstawaj.

— Zaraz, zaraz.

Budzi się córka.

— Mama idzie?

— Tak. Niech Ignac idzie do ochrony, bo znowu pani będzie się gniewała.

Wstaje dorożkarz.

Przykręcił lampkę.

Wilczkowa wychodzi.

Zrywa się Stasiek spod komina i daje nurka do łóżka matki.

— Gdzie, gdzie? — protestuje Wikta.

— Iidź ty — broni się chłopak.

I znowu cisza trwa pół godziny.

Powraca Grosik. Wstaje żona, rąbie drwa, zapala w kominie, grzeje mężowi kawę.

— Kto dziś nocą jeździł?

— Franek.

— Dobra noc?

— Choroba... Stary zły, ścierwo.

Światło dnia rozkurcza się leniwo — zgniłe, martwe, ponure.

Teraz kolej na Wiktę. Ubiera się długo, starannie, by po trzech kwadransach, w żakieciku i rękawiczkach — wyglądać na ponętną młodziutką modystkę.

Stasiek idzie do kwaśnika myć butelki.

Leżą już w łóżkach tylko: sześcioletni Ignac, trzyletni Kazik, kilkomiesięczna Mania — i ja.

Myślę z uczuciem wstydu. Zda mi się, że kogoś obraziłem, że mną pogardzają wszyscy i że sam sobą pogardzam.

Ignac nie chce iść do ochrony, dostaje od siostry w skórę.

Uderza mnie znużony, żółty kolor twarzy chłopca. Jakby kropli krwi w niej nie było. I znów modlitwa, monotonna, długa.

Budzi się z płaczem Kazik. Matka go ubiera.

— Czego się mażesz, co? Ojciec powiedział, że kupi ci organki. Chcesz organki?

— Nie.

Wyszła po zakupy. Niemowlę zaczęło płakać. Wstałem i kołysałem je. Krzyczało jeszcze głośniej. Kazik podał mi brudny gałganek. Rozwinąłem: był w nim kawałek bułki. Zrozumiałem: wsunąłem go dziecku do ust. Zaczęło ssać chciwie.

Usiadłem przy oknie i patrzałem na szare niebo, na długi, nie kończący się szereg dachów i kominów.

I znów długo myślałem o moim nieudanym samobójstwie — i zrozumiałem, że dziś nie umiałbym go już powtórzyć: sieć nici niedostrzegalnych splątała mnie z życiem.

Czułem, że jestem na przełomie, że ważny zwrot musi nastąpić w mym życiu.

Kazik zdecydował się usiąść mi na kolanach. Na głowie jego znalazłem robactwo.

 

(Dopisek późniejszy:

Wyciąg zadań z książki Adolfa Suligowskiego127, wydanej w roku 1889, pod nagłówkiem: Kwestia mieszkań:

„Dwie trzecie ludności warszawskiej źle mieszka.

Za anormalne mieszkania higieniści i ekonomiści uznają lokale w suterenach i na poddaszach... Te niezdrowe mieszkania liczyły izb zamieszkałych 18 347, a w nich mieściło się 63 941 ludzi.

Istnieją mieszkania całkiem bez okien. Takich mieszkań bez światła znaleziono w mieście 1515... Istnieją też mieszkania bez żadnego ogniska i takich naliczono 2985... Na mieszkania bez światła lub ogniska przypada około 16 000 ludzi.

Znikły ciemne więzienia, znikły dawne lochy kryminalne, którymi straszono zbrodniarzy, ale nie znikły ciemne, zimne i podziemne mieszkania dla ludzi mozołu i trudu, którym los od kołyski odmówił wszelkiego uśmiechu.

Śmiało powiedzieć możemy, że odmalowanie nagiej rzeczywistej prawdy obudzić powinno w każdym sercu uczucie przerażenia. Obrazy te ponure, zaciągnięte ciemnymi barwami, poza którymi bledną ludzkie usterki i przekroczenia! A jednak na wydziedziczonych lokatorach tych schronisk, podobnie jak i na innych, w imię zasady równości ciążą różne obowiązki społeczne. I od nich wymagamy pożytecznej pracy i moralnego działania.

Zestawiając śmiertelność Warszawy z śmiertelnością innych miast, wynika, że w Warszawie umiera rocznie przynajmniej 18, jeżeli nie 19 osób na 1000, więcej aniżeli potrzeba, co daje, na ludność o 450 000, nadmiar śmierci pod postacią 8100 osób. Gdybyśmy nawet z tej cyfry strącili dwie trzecie na śmiertelność dzieci do czasu dojścia do wieku produkcyjnego, to jeszcze 2700 śmierci dotykać będzie ludzi pracy, ojców i matek, potrzebnych do wychowywania swych dzieci i do pracy społecznej. Ci ludzie mogli i powinni byli żyć i pracować...

Jeden z lekarzy zajmujących się statystyką obliczył, że gdy przy zaludnieniu 2 osób na pokój zajdzie 100 wypadków zachorowania, to w tych samych warunkach przy ludności 10 osób na pokój będzie takich wypadków 150, czyli o 50 proc. więcej; ale co gorsza, że gdy z liczby podległych w pierwszym wypadku chorobie epidemicznej umiera 20 na 100, to w ostatnim 79 na 100. (Dr Körösi w Peszcie).

Dzieci umierają tam dwa razy więcej niż gdzie indziej, a ci, którzy dojrzeją, żyją krócej od innych współobywateli. A przecież, jeżeli gdzie, to właśnie tutaj choroby i śmierć przynoszą dotkliwe klęski, zwłaszcza gdy dotykają ojca lub matkę rodziny. Choroba przerywa zarobkowanie i rodzi wydatki, których zazwyczaj nie ma z czego pokrywać, a śmierć wystawia na pastwę losu całą rodzinę dla braku siły roboczej, która byt materialny zabezpieczała. I mnoży się liczba sierot, o których nie wiadomo, w jaki sposób żyją, gdzie rosną i kiedy ludźmi się stają.

W Warszawie mieszkań pięcio- i więcej izbowych znajduje się o 65 proc. więcej niż w Berlinie... Pół wydatku na mieszkanie ginie z powodu salonu... Z jednej strony u dołu brak mieszkań, z drugiej u góry marnotrawstwo w mieszkaniu”...

Piąty i szósty rozdział głoszą:

„Co zrobiono dla poprawy za granicą” i „Co zrobiono dla poprawy u nas i co zrobić należy”.

Nie: vogue la galére!128 — nie... ).