Cudna mieszczka - Wiktor Teofil Gomulicki (bezpłatna biblioteka internetowa TXT) 📖

class="annotation" id="annotation-25">25. rzekę — dziś: mówię; por. czas. rzec. [przypis edytorski]

26. tokaj — białe, deserowe wino węgierskie. [przypis edytorski]

27. Waścin — pański; por. Waść, tj. Wasza Miłość, daw. zwrot grzecznościowy. [przypis edytorski]

28. kalumnia — oszczerstwo; fałszywe oskarżenie. [przypis edytorski]

29. szmekier (z niem.) — daw. pracownik służb celnych, poszukujący towarów pochodzących z przemytu. [przypis edytorski]

30. czerwieńce — czerwone złote. [przypis edytorski]

31. varietas delectat (łac.) — rozmaitość bawi. [przypis edytorski]

32. petercyment — rodzaj słodkiego wina hiszpańskiego; nazwa od imienia i nazwiska Pedra Jiméneza. [przypis edytorski]

33. dolce (wł.) — słodkie. [przypis edytorski]

34. mało-wiele — trochę. [przypis edytorski]

35. siła (daw.) — dużo, mnóstwo. [przypis edytorski]

36. gaszek — kawaler, chłopak. [przypis edytorski]

37. wycackany — wypielęgnowany, wymuskany. [przypis edytorski]

38. małmazja — słodkie wino. [przypis edytorski]

39. sinior (wł. signor) — pan. [przypis edytorski]

40. donna (wł.) — pani. [przypis edytorski]

41. łgać — kłamać; tu: forma 3.os.lp: łżesz. [przypis edytorski]

42. na pohybel — na zgubę; pohybel: szubienica, rusztowanie, na którym wieszano skazańców. [przypis edytorski]

43. wyżnik — w grze w karty: starsza karta, najczęściej trzecia co do ważności: rycerz, walet, jopek. [przypis edytorski]

44. kozerny — odpowiedni; wyżnik kozerny: najstarsza figura w grze karcianej zw. mariaszem, pamfil. [przypis edytorski]

45. Myszkowski Zygmunt (1562–1615) — marszałek wielki koronny (od 1603 r.) na dworze króla Zygmunta III Wazy; popierał politykę wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce. [przypis edytorski]

46. Bobola Andrzej (1591–1657) — jezuita, kaznodzieja, zajmował się nawracaniem wyznawców prawosławia na katolicyzm; sprawował liczne funkcje kościelne; autor tekstu ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza (uznanie Matki Boskiej za Królową Polski 1.04.1656 r.). [przypis edytorski]

47. verba volant (łac.) — słowa ulatują. [przypis edytorski]

48. krzywy (daw.) — nieprzychylny, wrogi. [przypis edytorski]

49. Tyszkowicz Jan a. Iwan (zm. 1611) — także: Tyszkowic, Tyszkiewicz, Tyskiewicz; arianin, za odmowę złożenia przysięgi na Trójcę Świętą (arianie nie uznawali dogmatu o trzech osobach boskich) oskarżony o bluźnierstwo i herezję, torturowany (ucięto mu język, dłoń i nogę), skazany na karę śmierci i stracony; do odrzucenia apelacji powołującej się na tolerancję religijną zagwarantowaną przez konfederację warszawską z 1573 r. i wykonania wyroku przyczyniła się żona Zygmunta III Wazy, królowa Konstancja. [przypis edytorski]

50. pleczysty — o szerokich plecach, barczysty. [przypis edytorski]

51. czekan (z tur.) — broń ręczna, wąska siekierka a. młotek osadzony na długiej rękojeści. [przypis edytorski]

52. ad primum (łac.) — po pierwsze. [przypis edytorski]

53. ad secundum (łac.) — po drugie. [przypis edytorski]

54. pereat (łac.) — niech zginie. [przypis edytorski]

55. a l’assassino (wł.) — na mordercę (przekleństwo). [przypis edytorski]

56. niewarteś — nie jesteś wart. [przypis edytorski]

57. pierzchnęły — dziś popr.: pierzchły. [przypis edytorski]

58. plecyma — dziś popr.: plecami. [przypis edytorski]

59. hareszt — areszt. [przypis edytorski]

60. pogarnąć się — tu: zbliżyć się. [przypis edytorski]

61. muszkiet (z fr.) — ciężka strzelba lontowa, gładkolufowa, ładowana odprzodowo. [przypis edytorski]

62. kluć — pika, dzida. [przypis edytorski]

63. darda (z fr.) — pika zakończona metalowym grotem. [przypis edytorski]

64. kierezja — długie ubranie sukienne, sukmana. [przypis edytorski]

65. benissime (łac.) — doskonale. [przypis edytorski]

66. Ajaks — imię greckiego bohatera wojny trojańskiej, znanego z Iliady Homera. [przypis edytorski]

67. zasłoniony — dziś popr.: zasłonięty. [przypis edytorski]

68. przetrząśniono — dziś popr.: przetrząśnięto. [przypis edytorski]

69. kuna — żelazna klatka umieszczona na rynku, w której zamykano za karę drobnych przestępców, wystawiając ich na publiczne zniewagi. [przypis edytorski]

70. trefiony — wymyślnie uczesany, wypielęgnowany. [przypis edytorski]

71. maścić — smarować, nacierać. [przypis edytorski]

72. sczeznąć — umrzeć, zginąć. [przypis edytorski]

73. silentium (łac.) — cisza. [przypis edytorski]

74. crimen lesae Mareschali (łac.) — zbrodnia obrazy marszałka. [przypis edytorski]

75. sąd „gorący” — sąd odbywający się niezwłocznie po schwytaniu przestępców na gorącym uczynku. [przypis edytorski]

76. na gardle pokarać — wykonać karę śmierci. [przypis edytorski]

77. smyczę — dziś popr. forma B.lp: smycz. [przypis edytorski]

78. kat żelazem herby powypalał — jedną z daw. stosowanych kar było wypalanie hańbiącego piętna przestępcom; herb tu iron.: piętno. [przypis edytorski]

79. bałuch — wrzawa, zgiełk, hałas. [przypis edytorski]

80. frymarczyć — handlować. [przypis edytorski]

81. kryjomo — po kryjomu. [przypis edytorski]

82. jurydyka (z łac.) — enklawa wyjęta spod prawa miejskiego; jurydykami były tereny położone pod miastem lub w jego obrębie, należące do szlachty a. duchowieństwa. [przypis edytorski]

83. fara (z niem.) — kościół parafialny; tu: kościół św. Jana, dzisiejsza katedra. [przypis edytorski]

84. Skarga Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja nadworny Zygmunta III, czołowy przedstawiciel kontrreformacji, zwolennik ograniczenia uprawnień sejmu i umocnienia władzy królewskiej; piętnował wady polskiej szlachty. [przypis edytorski]

85. rohatyna (z czes.) — rodzaj włóczni. [przypis edytorski]

86. tociem — toć jestem; przecież jestem. [przypis edytorski]

87. alias (łac.) — inaczej. [przypis edytorski]

88. illustris (łac.) — oświecony. [przypis edytorski]

89. peregrynacja — podróż. [przypis edytorski]

90. bezżennik — stary kawaler. [przypis edytorski]

91. czy po gałązkach rodowych (...) nie znalazłoby się korzenia tkwiącego w ziemi niemazowieckiej — o przypadek ten zresztą nie było podówczas trudno. Zdarzyć on się mógł większości rodów mieszczańskich. Skądże bo one wyrosły, jeśli nie z płonek [płonka: gałązka, szczep; red. WL] obcych, głównie i przede wszystkim niemieckich? Jak do niedawna jeszcze kupiec i Żyd, tak przy narodzinach mieszczaństwa naszego kupiec i Niemiec znaczyli jedno. A w miejscu tym znów wraca pytanie: czyż mogło być inaczej? Tak jest, czyż mogło być inaczej tam, gdzie w narodzie widziano dwa tylko rodzaje ludzi: rycerza i kmiecia? Ściślej mówiąc, człowieka widziano tylko w rycerzu, czyli szlachcicu. Kmieć był dla rycerza tłem, podścieliskiem, oprawą. Znoszono go, boć i najpiękniejszy kwiat nie obejdzie się bez nawozu. Na mieszczanina po prostu miejsca nie było. Przyszedł on z Niemiec i był Niemcem. I nie tylko był, ale być musiał. Przed swoimi prawną postawiono tu zagrodę. Cóż za dziw przeto, że w złotej księdze mieszczaństwa Starej Warszawy tak gęsto błyszczą nazwiska niemieckie! Cóż za dziw, że się tam co krok spotyka: Ginterów, Mejerów, Bucholców, Gissów, Wittów, Withoffów, Fuggerów, Sztyców, Kleinpoldów, Fiszerów, Szlichtyngów, Plumhoffów, Zajdliców, Landsbergów, Mincerów, Knabów i Szulcendorfów! Mieszczaństwo nasze to spław wielu metali. Spław ścisły i do rozbioru trudny. Metale owe do jednego tygla rzucone wrą, pryskają i skwierczą, ale gdy już ostygły, jednolita powstaje z nich masa. Nie na Niemcach bowiem domieszki się kończą. Przerzucamy kronikę Starej Warszawy z XVI i XVII stulecia i wychylają się z niej do nas ludzie wszelakiej narodowości. Są tam Włosi: Zappio, Bandinelli, Gianotti, Mokollini, Mariani; są Francuzi: Szerzant (pisownia współczesna), Sakres, Chevalier; są Ormianie: Minasowicz, Augustynowicz; jest Holender: Horlemes; są Szkoci: Czamer, Czorn, Lermunt. Ostatni zresztą bawi tylko gościną. Wszystkie te nazwiska wzięte są z najwybitniejszych. Nosiła je magistratura, kupiectwo wyższe, właściciele domów w mieście i folwarków poza miastem. W żadnym też dziale nazwiska te nie wyczerpują listy. Łańcuch ich, zwłaszcza z ogniwami niemieckimi, dwakroć jeszcze dłuższym można by uczynić. Na oceanie tym zjawiają się jako rari nantes [rari nantes (łac): nieliczni pływający; nieliczni ocaleńcy; por. Wergiliusz, Eneida I, 118; red. WL]: Baryczkowie, Falkiewicze, Długosze, Drewnowie, Wolscy, Łukaszewicze, Rembowicze, Wilki, Mrozy itd. Nieliczni, ale krzepcy, trzymają się na powierzchni. Potem zastęp ten zwiększa się; nigdy jednak przewagi liczebnej nie zdobywa. Zresztą mozaika ta jest tak misternie ułożona i dopasowana, że z pewnej odległości czyni wrażenie obrazu jednolitego. Czas wypełnia i zaciera maleńkie przerwy pomiędzy kamykami i kładzie na wszystkim jednostajną polewę. Po kilku dziesiątkach lat nikt już nie myśli o tym, że szlachetny Marian zwał się niegdyś Marianim, Dzianot Gianottim, Giza Gissem, Liść Leistem itp. Zyskuje na tym harmonia obrazu, a i kamykom krzywda się żadna nie dzieje. [przypis autorski]

92. Civis Antiquae Varsoviae (łac.) — obywatel Starej Warszawy. [przypis edytorski]

93. Novam Varsoviam (łac.) — Nową Warszawę. [przypis edytorski]

94. Drzewo genealogiczne jednego bywało drzewem genealogicznym wszystkich — kto ciekawy, może dziś jeszcze odczytać ryte w marmurze słów tych potwierdzenie. Znajduje je w rynku staromiejskim, na tablicy wmurowanej we front domu ongi baryczkowskiego. Spotka tam powiązane w jednym napisie nazwiska i rody: Baryczków, Marianów, Kulskich, Fukierów, Bartolów i innych. Jak w gąszczy leśnej, konary rodów zaplątują się tak mocno, że drzewa od drzewa nie odróżnisz. [przypis autorski]

95. Minnesinger (z niem.) — niem. odpowiednik trubadura; średniowieczny poeta i śpiewak. [przypis edytorski]

96. Dürer, Albrecht (1471–1523) — malarz niemiecki. [przypis edytorski]

97. gamratować — zalecać się, swawolić. [przypis edytorski]

98. nimbus (z łac.) — aureola. [przypis edytorski]

99. manela (z wł.) — bransoleta. [przypis edytorski]

100. Loret — właśc. Loretto, miasto we Włoszech związane z kultem Matki Boskiej, cel pielgrzymek wiernych katolickich. [przypis edytorski]

101. siniora, sinorina (z wł.) — pani, panna. [przypis edytorski]

102. delia (z tur.) — długi płaszcz z obszernym kołnierzem, podbity futrem. [przypis edytorski]

103. farska kapela — kapela grająca podczas nabożeństw w farze; tu: w katedrze św. Jana. [przypis edytorski]

104. Offertorium (łac.) — ofiarowanie; tu: część katolickiej mszy św., ofiarowanie chleba i wina. [przypis edytorski]

105. maestro (wł.) — mistrz. [przypis edytorski]

106. conte (wł.) — hrabia. [przypis edytorski]

107. brant (z niem.) — kruszec wytopiony z rudy; brant olkuski: srebro z kopalń w Olkuszu. [przypis edytorski]

108. kolce (daw.) — kolczyki. [przypis edytorski]

109. kanak (z tur.) — naszyjnik. [przypis edytorski]

110. bramka — ozdoba biżuteryjna na czoło i głowę. [przypis edytorski]

111. manela (z wł.) — bransoleta. [przypis edytorski]

112. alszbant (z niem.) — naszyjnik, taśma ozdobiona klejnotami a. naszywany klejnotami gorset kobiecy. [przypis edytorski]

113. plecyma — dziś popr.: plecami. [przypis edytorski]

114. amicus (łac.) — przyjaciel. [przypis edytorski]

115. jąć — zacząć. [przypis edytorski]

116. giermaczek (z tur.) — długa suknia wierzchnia; element stroju męskiego do XVII w. [przypis edytorski]

117. muchajer (z tur.) — tkanina z wełny. [przypis edytorski]

118. przylgło — dziś popr.: przylgnęło. [przypis edytorski]

119. łątka — lalka. [przypis edytorski]

120. niemałoś (...) postradał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: niemało postradałeś; niemało straciłeś. [przypis edytorski]

121. cyrulik — daw. osoba wykonująca drobniejsze zabiegi medyczne i pielęgnacyjne (w tym m.in. golenie). [przypis edytorski]

122. w tym waszmościankaś biegła — w tym jesteś waszmościanka biegła; być biegłym w czymś: znać się na czymś dobrze. [przypis edytorski]

123. consul (łac.) — radny miejski. [przypis edytorski]

124. advocatus (łac.) — adwokat, prawnik; tu: wójt. [przypis edytorski]

125. farfurki (z tur.) — talerze fajansowe. [przypis edytorski]

126. dziardyn (z wł.) — ogród. [przypis edytorski]

127. bibi, bibo, bibam (łac.) — piłem, piję, będę pił. [przypis edytorski]

128. clarum est (łac.) — to jasne. [przypis edytorski]

129. socynianin — arianin, zwolennik nauki Fausta Socyna (1539–1604). [przypis edytorski]

130. ex delatione cuiusvis (łac.) — z czyjegokolwiek oskarżenia. [przypis edytorski]

131. zadźwiękło — dziś popr. zadźwięczało. [przypis edytorski]

132. patientia (łac.) — cierpliwość. [przypis edytorski]

133. ex contentione (łac.) — w bójce. [przypis edytorski]