Grażyna - Adam Mickiewicz (gdzie w internecie można czytać książki za darmo .TXT) 📖

ich dziejów i poezji bohaterskiej, to w domowych tylko zagrodach albo w czasie obrzędów, z dawna z zabobonnością połączonych, w tajemnicy gminowi udzielano. Symon Grunau w XVI wieku trafił przypadkiem w Prusach na ucztę kozła i ledwo uprosił życie, przysiągłszy wieśniakom, iż nikomu nie wyda tego, co ujrzy lub usłyszy. Wtenczas, po spełnionej ofierze, stary Wajdelota zaczął śpiewać dzieje dawnych bohaterów Litwy, mieszając nauki moralne i modły. Grunau, który dobrze po litewsku rozumiał, wyznaje, iż nic podobnego nie spodziewał się usłyszeć z ust Litwina, taka była piękność rzeczy i wysłowienia. [przypis autorski]

104. zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis edytorski]

105. ojczyc (daw.) — syn ojca, dziedzic (por.: księżyc: syn księcia). [przypis edytorski]

106. od ziemie (daw. forma D.lp) — dziś: ziemi. [przypis edytorski]

107. Naszedł i z tronu zmiótł Olgierdowica — Witołd wypędził z Wilna Skirgajłę i sam Wielkie Księstwo objął. [przypis autorski]

108. owładał — dziś: owładnął. [przypis edytorski]

109. By jego poseł, jak Krywejty goniec — u starożytnych Litwinów był rząd po części teokracki. Kapłani wielki wpływ mieli. Najstarszy z nich zwał się Kriwe Kriwejto lub Kirwejto. Kronikarze, którzy Litwę od Rzymian lub Greków wyprowadzać chcieli, upatrywali w tytule kapłana wyraz grecki Κυρίος, Κυρίοτατος. Mieszkanie tego naczelnika religijnego było niedaleko miasta Romowe w Prusach, gdzie potem wieś Heiligenbeil. Tam pod świętym dębem odbierał ofiary i stamtąd ogłaszał swoją wolę, rozsyłając po kraju wajdelotów i sygonotów uzbrojonych laską na znak pełnomocnictwa wielkiego kapłana. Ob.[acz] Guagnini Alexandri: Rerum Polonicarum tomi III, Francofurti 1584, v. II. p. 107 i w zbiorze Elzewirów p. 321; Kotzebue, t. I, p. 81; Cromeri Martini, Polonia sive de originibus et rebus gestis Polonorum libri XXX, Coloniae Agrippinae, a. MDLXXXIX (libro III, p. 42). [przypis autorski]

110. brzeszczot — ostrze broni białej. [przypis edytorski]

111. obeszło — tu: otoczyło. [przypis edytorski]

112. nie na to może, aby zasnął — nie po to może, aby zasnąć (składnia łac.). [przypis edytorski]

113. miał się precz — skierował się do wyjścia. [przypis edytorski]

114. ukaz (z ros.) — rozkaz. [przypis edytorski]

115. podwoje — drzwi. [przypis edytorski]

116. Grażyna (z lit. grażas: piękny) — dosł.: piękna. [przypis edytorski]

117. poziomy — tu: niski. [przypis edytorski]

118. sercem (...) wydawała męża — tu: była podobna do męża a. wydawała się podobna do mężczyzny, wyrażała męskość. [przypis edytorski]

119. Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy gardząc — dziś z N.: igłą, wrzecionem, niewieścimi zabawami gardząc. [przypis edytorski]

120. Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku — konie żmudzkie, na których jazda litewska tyle dokazywała, nie musiały być tak słabe, jakimi je dziś widzimy. Godna wspomnienia z tej okoliczności dawna piosnka litewska o koniu Kiejstuta (tłumaczenie): Wszak nad tatarskie nie ma w świecie koni,/ Nad niemiecką nie ma broni:/ A z Litwy rodem jest konik Kiejstuta,/ Szabla jego w Litwie kuta./ Konik cisawy, niewielkiego wzrostu:/ Szabla okuta po prostu./ Za cóż na widok Kiejstutowej burki,/ Drżą Niemce i bledną Turki?/ Niemiec z Kiejstutem gdy w szable zadzwoni,/ Złamie bułat na żelezie;/ Chan krymskim koniem od żmudzkiej pogoni/ Głowy w hordę nie uwiezie./ Bo gwałt, co ramię na cięcie wytęża,/ Przechodzi i do oręża;/ Bo serce jezdca, na wojennym błoniu,/ Po połowie bije w koniu. [przypis autorski]

121. kirys (z fr.) — pancerz. [przypis edytorski]

122. z pociechą — tu: ku uciesze. [przypis edytorski]

123. acz (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

124. doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

125. wszędy (daw.) — wszędzie. [przypis edytorski]

126. władnie (daw.) — włada. [przypis edytorski]

127. niesnadnie (daw.) — niełatwo. [przypis edytorski]

128. panią swojej będąca postaci — panując nad sobą. [przypis edytorski]

129. wrzkomo (daw.) — rzekomo. [przypis edytorski]

130. czyli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li. [przypis edytorski]

131. płacić — tu: znaczyć. [przypis edytorski]

132. flaga — tu: poryw. [przypis edytorski]

133. doczesny — tu: przejściowy, czasowy. [przypis edytorski]

134. Co słyszę — słowa te w pierwotnej wersji, w której główna bohaterka nosiła imię Karyna, poprzedzał fragment: „Karyna milczy. Przymkniona powieka;/ Pochyłe czoło, w którem się przebija / Jakaś myśl jeszcze ciemna i daleka: / W niepewnych rysach wschodzi i przemija, / I znowu wschodzi, całą twarz obleka;/ Dojrzewa zamiar, staje się wyrokiem./ Już umyśliła: przystąpiła krokiem, / Skinęła czołem i źrenicą błyśnie: / Ach, od tej myśli, państwa los zawiśnie!”. [przypis edytorski]

135. wiano (daw.) — posag. [przypis edytorski]

136. nierano — nie wcześnie; późno. [przypis edytorski]

137. rozhowor (z rus.) — rozmowa. [przypis edytorski]

138. bawić (daw.) — przebywać gdzieś. [przypis edytorski]

139. komora (daw.) — pokój; szczególnie pomieszczenie przeznaczone do przechowywania rzeczy (garderoba, spiżarnia) a. osobista komnata, w której się przebierano itp. [przypis edytorski]

140. z cisze (daw. forma D.) — dziś: z ciszy. [przypis edytorski]

141. z Niemcy — dziś: z Niemcami. [przypis edytorski]

142. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

143. bronie — bramie. [przypis autorski]

144. łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

145. zgadał — zgadywał. [przypis edytorski]

146. wrzkomo (daw.) — rzekomo. [przypis edytorski]

147. szyje (daw. forma D.lp) — dziś: szyi. [przypis edytorski]

148. daléj — forma z daw. é (tzw. e pochylonym), tu o brzmieniu równym i. [przypis edytorski]

149. Nie dziw (...) Litawor młody — w pierwotnej wersji: „A jam zapomniał — widzę, żem zbyt stary — / Co to jest młodość i niewieście czary!”. [przypis edytorski]

150. azali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

151. cale (daw.) — całkiem, zupełnie. [przypis edytorski]

152. snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

153. kwapiony (daw.) — pospieszny. [przypis edytorski]

154. pomieszać — tu: zmieszać, zakłopotać. [przypis edytorski]

155. język — tu: wiadomość. [przypis edytorski]

156. tuszyć (daw.) — przypuszczać. [przypis edytorski]

157. braniec — jeniec. [przypis edytorski]

158. chrapy — bagna, trzęsawiska. [przypis edytorski]

159. Tak zapędzonym na chrapy i rowy — w pierwotnej tekstu wersji w tym miejscu fragment: „W nieznanym kraju, znienacka, w pomroku, / Gdy ich żelazo i ogień powita, / Pewno rajtary nie dostoją kroku: / Zaczem lud pieszy weźmiem pod kopyta”. [przypis edytorski]

160. osiodłać hestera — szczególny rodzaj koni żmudzkich; obacz Czackiego O litewskich i polskich prawach, t.I, s. 214. [przypis autorski]

161. odpowiedź — tu: odpowiedzialność. [przypis edytorski]

162. miasto — zamiast. [przypis edytorski]

163. obłęk — obwód. [przypis edytorski]

164. zatoka (daw.) — zakręt. [przypis edytorski]

165. okres — tu: okręg. [przypis edytorski]

166. rota (daw.) — tu: oddział żołnierzy. [przypis edytorski]

167. miesięczny (daw.) — księżycowy. [przypis edytorski]

168. śrzon (daw.) — szron. [przypis edytorski]

169. wniście (daw.) — wejście. [przypis edytorski]

170. tłuszcza — tłum. [przypis edytorski]

171. bez sprawy (daw.) — bez przygotowania. [przypis edytorski]

172. lada jako — byle jak. [przypis edytorski]

173. huf (z niem.) — hufiec; zastęp, oddział. [przypis edytorski]

174. majdan — część łuku, za którą się ręką łuk trzyma. [przypis autorski]

175. Naprzód, hop hop, ura! — Hop, hop, da stich und poss! wołali Niemcy na nieprzyjaciół. [przypis autorski]

176. za cóż — tu: dlaczego. [przypis edytorski]

177. odzyszczyć (daw.) — odzyskać. [przypis edytorski]

178. potknąć się — tu: potykać się; walczyć. [przypis edytorski]

179. całą unieść szyję — tu: ujść z życiem. [przypis edytorski]

180. Tak ojciec Niemen (...)/ Gdy Rumszyskiego napotka olbrzyma — niedaleko miasteczka Rumszyszek jest największa rapa [rapa: rafa; skalny próg na rzece; red. WL] w Niemnie, żegludze niebezpieczna, zwana Olbrzym. [przypis autorski]

181. długiej niecierpliwe bitwy — zniecierpliwione długą bitwą (składnia łac.). [przypis edytorski]

182. długimi gonitwy (daw. forma N.lm) — dziś: długimi gonitwami. [przypis edytorski]

183. łomy — wyłomy. [przypis edytorski]

184. puklerz — okrągła tarcza. [przypis edytorski]

185. zwieść pojedynek — tu: stoczyć. [przypis edytorski]

186. nie dotrzyma skroni — nie utrzyma głowy. [przypis edytorski]

187. aliści (daw.) — ale, gdy naraz. [przypis edytorski]

188. zafarbowany — tu: zakrwawiony; por. farba: krew. [przypis edytorski]

189. samotrzeć (daw.) — w trzy osoby. [przypis edytorski]

190. uchylono zwodu — podniesiono most zwodzony. [przypis edytorski]

191. przeważne pole — doniosła bitwa. [przypis edytorski]

192. zwora — zasuwa. [przypis edytorski]

193. krzewie — daw. rzecz. zbiorowy r.n.; dziś: krzewy. [przypis edytorski]

194. trabant (z wł.) — żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]

195. Kędy świątynie miał władca pioruna/ I bóg, co wichrem niepogodnym świszcze — Perkunas, bóg piorunu, czczony w Litwie, i Pochwist, bóg niepogody, u Rusi. Dotąd pokazują w Nowogródku miejsce, gdzie miały stać tych bóstw świątynie, a gdzie teraz kościół księży bazylianów. [przypis autorski]

196. dwudziestem sążni — na dwadzieścia sążni, tj. na ok. 40 m. [przypis edytorski]

197. Niemiecki braniec na dzielnym rumaku — brańców wojennych, szczególniej Niemców, Litwini palili na ofiarę bogom. Przeznaczano do tego obrzędu wodza lub znaczniejszego z rodu i męstwa rycerza; jeśli kilku dostało się w niewolę, natenczas losem wyciągano nieszczęśliwą ofiarę. Po zwycięstwie na przykład Litwy r. 1315 nad Krzyżakami, Stryjkowski powiada: „A Litwa i Żmudź za to zwycięstwo i za hojne łupy z nieprzyjaciół pogromionych i pobitych złupione, gdy bogom swoim ofiary i zwykłe modły czynili, jednego zacnego Krzyżaka imieniem Gerarda Ruddę, wójta albo starostę ziemie sambijskiej, z więźniów przedniejszego, z koniem, na którym wojował, i z zbroją, w której był ubrany, i z bronią, żywego na wyniosłym stosie drzew spalili i z dymem duszę do nieba, a ciało z perzynami na powietrze posłali” (Stryjkow.[ski] Kron., k. 391. wyd. królewieck.[ie]). Przy końcu tegoż wieku Prusacy, już ochrzczeni, zbuntowawszy się i zbiwszy 4000 Niemców, komtura memelskiego [Memel: Kłajpeda] pojmali i spalili. Ob.[acz] Lucas David, k. 2156. [przypis autorski]

198. biegą (daw. forma) — dziś: biegną. [przypis edytorski]

199. sajdak — kołczan. [przypis edytorski]

200. duży — tu: silny. [przypis edytorski]

201. rówien (daw. forma) — dziś: równy. [przypis edytorski]

202. hordy Nogaju — Tatarzy. [przypis edytorski]

203. za cóż — tu: dlaczego, dlaczegóż. [przypis edytorski]

204. (...) Rycerze na stosie/ Składają ciało, mleko i miód leją — zwyczaj palenia ciał, wspólny wielu narodom starożytnym, był też w Litwie zachowywany aż do przyjęcia chrześcijaństwa. Kronikarze i w tem znajdowali dowód pochodzenia Litwy od Greków lub Rzymian. Obrzędy pogrzebowe nieraz szeroko opisuje Stryjkowski, szczególniej po zgonie sławnego Kiejstuta. „Ciało jego (Kiejstuta) Skirgajło, brat Jagiełłów, do Wilna uczciwie obyczajem książęcym przyprowadził, a uczyniwszy wielki stos z drzew suchych na zgliskach wileńskich, według zwyczaju ojczystego pogańskiego zgotowali wszystkie potrzeby do palenia ciała; tamże ubrawszy go we zbroję i w szaty książęce, z szablą, z włócznią i z sajdakiem włożyli go na stos drew, a przy nim sługę wiernego żywego, konia najlepszego żywotnego, ubranego, parę chartów, sokołów i wyżłów, paznokcie rysie i niedźwiedzie i trąbę myśliwską; potem uczyniwszy bogom modlitwy i ofiary i wyśpiewawszy dzielności jego, co za żywota czynił, zapalili on stos drew smolny, i tak wszystko ciało zgorzało; popiół potem i kostki wypalone zebrawszy, w trumnie pochowali. A to było dokonanie i pogrzeb sławnego książęcia Kiejstuta” (kar. 467.). [przypis autorski]

205. Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha — charakter i działanie Grażyny mogą się zdawać zbyt romansowe i z obyczajami ówczesnemi niezgodne. Dziejopisowie albowiem niepochlebnemi kolorami malują stan niewiast w Litwie starożytnej: te nieszczęśliwe ofiary przemocy i ucisku żyły w pogardzie, wskazane na służbę prawie niewolniczą. Ale z drugiej strony u tychże dziejopisów znajdujemy cale przeciwne badania. I tak na chorągwiach