Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

mieć tę chlubę, iż zwalczyli mój opór i zmusili mnie, abym, wbrew woli, stał się im zobowiązany. Niejeden, który nie dałby mi talara, gdybym o to prosił, nie przestawał mnie nękać swymi ofiarami i aby się zemścić za to, iż je odrzucam, ogłaszał mą odmowę za arogancję i chęć popisu.

Można się domyślić, iż postanowienie, które powziąłem, i system, którego chciałem się trzymać, nie były do smaku pani Le Vasseur. Mimo całej bezinteresowności córka nie umiała się oprzeć matce; toteż moje „gosposie”, jak je nazywał Gauffecourt, nie zawsze były tak niezłomne jak ja. Mimo iż ukrywano mi wiele, widziałem dosyć, aby osądzić, że nie widzę wszystkiego. To mnie dręczyło, nie tyle przez obawę łatwego do przewidzenia zarzutu wspólnictwa, ile przez okrutną myśl, iż nigdy nie mogę być panem u siebie ani siebie. Prosiłem, zaklinałem, gniewałem się, wszystko bez skutku; matka przedstawiała mnie jako wiekuistego zrzędę, domowego tyrana; nie było końca tajemnym szeptom z mymi przyjaciółmi. Wszystko w domu było dla mnie sekretem i tajemnicą; aby się nie narażać bez ustanku na burze, nie śmiałem już w końcu pytać, co się dzieje. Aby się wydobyć z tego piekła, trzeba by stanowczości, do której nie byłem zdolny. Umiałem krzyczeć, ale nie działać: pozwalano mi gadać, a robiono swoje.

Te ustawne szarpaniny i codzienne przykrości, na które byłem wystawiony, zmierziły mi w końcu własne mieszkanie i pobyt w Paryżu. Skoro niedomaganie moje pozwoliło mi wyjść, a nie dałem się pociągnąć znajomym, szedłem na samotną przechadzkę; dumałem nad swoim wielkim systemem, rzucałem zeń to lub owo na papier przy pomocy czystego notatnika i ołówka, które zawsze miałem w kieszeni. Oto w jaki sposób nieprzewidziane utrapienia obranego przeze mnie stanu popchnęły mnie, niejako przez ucieczkę, do reszty w literaturę; i oto w jaki sposób we wszystkie moje pierwsze dzieła przelałem żółć i irytację będące źródłem ich powstania.

Inna rzecz przyczyniała się jeszcze do tego. Rzucony mimo woli w świat, nie posiadając jego form, niezdolny przyswoić ich sobie i poddać się im, postanowiłem przybrać ton własny, który by mnie od nich uwolnił. Ponieważ moja głupia i niezręczna nieśmiałość, której nie mogłem przezwyciężyć, miała za źródło obawę uchybienia formom, obrałem dla dodania sobie odwagi postanowienie deptania ich nogami. Stałem się cynikiem i zgryźliwcem przez wstyd; udawałem, że gardzę dwornością, której nie byłem zdolny posiąść. Prawda, iż szorstkość ta, zgodna z mymi nowymi zasadami, uszlachetniała się w mej duszy i nabierała w niej charakteru nieustraszonej cnoty; śmiem powiedzieć, iż dzięki tej to wzniosłej podstawie, utrzymałem się w roli lepiej i dłużej, niżby się można spodziewać po wysiłku tak sprzecznym z mą naturą. Wszelako mimo reputacji mizantropa558, jaką zewnętrzny wygląd i parę szczęśliwych odezwań stworzyły mi w świecie, faktem jest, iż w życiu prywatnym licho utrzymywałem się w swoim charakterze; że przyjaciele i znajomi prowadzili tego srogiego niedźwiedzia jak jagniątko, i że, ograniczając sarkazmy do prawd surowych, ale ogólnych, nigdy nikomu w świecie nie umiałem powiedzieć przykrego słowa.

Wróżek wiejski559 do reszty wprowadził mnie w modę; niebawem nie było w Paryżu bardziej poszukiwanego człowieka. Historia tej sztuki, stanowiącej poniekąd epokę, stoi w związku z dziejami mych ówczesnych stosunków. Trzeba mi bliżej omówić ten szczegół dla zrozumienia tego, co następuje.

Miałem wiele znajomości, ale tylko dwóch przyjaciół z wyboru, Diderota i Grimma. Mam wrodzoną potrzebę, aby skupiać tych, których kocham; nadto byłem przyjacielem ich obu, aby i oni nie mieli stać się niebawem przyjaciółmi. Zapoznałem ich, przypadli sobie do smaku i niebawem zżyli się z sobą bliżej niż ze mną. Diderot miał znajomości bez liku; ale Grimm, cudzoziemiec i świeży przybysz, potrzebował ich dopiero. Pomagałem mu z tym z całego serca. Zapoznałem go z Diderotem, z Gauffecourtem. Wprowadziłem go do pani de Chenonceaux, do pani d’Epinay, do barona d’Holbach560, z którym znalazłem się w stosunkach niemal mimo woli. Wszyscy moi bliscy stali się jego przyjaciółmi, to było całkiem proste; ale żaden z jego przyjaciół nie stał się nigdy moim; to było mniej proste. Kiedy Grimm mieszkał u hrabiego de Frièse, zapraszał nas często do siebie na obiad; ale nigdy nie otrzymałem żadnego dowodu przyjaźni ani życzliwości ze strony hrabiego de Frièse ani hrabiego de Schomberg, jego krewnego, bardzo zażyłego z Grimmem, ani od żadnej z osób, z którymi Grimm przez nich szedł w stosunki. Wyłączam jedynego księdza Raynal561, który mimo iż jego przyjaciel, okazał się i moim, i ofiarował mi w potrzebie sakiewkę z niezwykłą w istocie szlachetnością. Ale księdza Raynal znałem na długi czas, zanim Grimm go poznał i zawsze byłem doń przywiązany, od czasu jak mi okazał niezmiernie wiele delikatności i serca w okoliczności błahej, ale której nie zapomnę nigdy.

Ów ksiądz Raynal umie być niewątpliwie gorącym przyjacielem. Dał dowód tego, mniej więcej w tym właśnie czasie, wobec samego Grimma, z którym żył nader blisko. Grimm, który bywał przez jakiś czas u panny Fel na stopie prostej przyjaźni, wpadł nagle na pomysł, aby się w niej śmiertelnie zakochać i chcieć wyparować Cahusaca562. Aktorka, która uparła się zostać wierną, odprawiła z kwitkiem nowego wielbiciela. Grimm wziął rzecz tragicznie i postanowił ni mniej ni więcej jak umrzeć. Jakoż popadł z miejsca w chorobę najbardziej osobliwą, o jakiej kiedykolwiek słyszano. Spędzał dnie i noce w nieprzerwanym letargu, z otwartymi oczyma, z pulsem należycie bijącym, ale nie mówiąc, nie jedząc, nie ruszając się, zdając się niekiedy słyszeć, ale nie odpowiadając nigdy, nawet znakiem; zresztą bez niepokojów, bez bólu, gorączki, w takiej martwocie jak gdyby był umarły. Ksiądz Raynal i ja czuwaliśmy przy nim na zmianę; ksiądz, silniejszy i zdrowszy, spędzał przy chorym noce, ja dnie, tak że nigdy nie zostawialiśmy go samego; jeden nie oddalał się, nim drugi przybył. Hrabia de Frièse, zaniepokojony, sprowadził Senaca, który zbadawszy dobrze pacjenta, powiedział, że to nic, i nic też nie przepisał. Obawa o przyjaciela sprawiła, iż bacznie śledziłem zachowanie lekarza; ujrzałem, iż wychodząc, uśmiechnął się. Mimo to chory został tak szereg dni bez ruchu, nie biorąc do ust ani łyżki rosołu, ani czego bądź innego, prócz trochy563 smażonych wisien, które od czasu do czasu kładłem mu na język i które łykał bardzo dobrze. Jednego pięknego ranka wstał, ubrał się i podjął zwykły tryb życia; po czym, o ile mi wiadomo, nigdy nie wspomniał ani mnie, ani księdzu Raynal, ani nikomu o tym osobliwym letargu ani też o opiece, jakąśmy nad nim roztoczyli.

Mimo to zdarzenie narobiło hałasu; i byłoby to zaiste cudowne wydarzenie, gdyby okrucieństwo baletniczki z Opery miało przyprawić człowieka o śmierć z rozpaczy. Ta bohaterska namiętność wprowadziła Grimma w modę; ogłaszano go za cudo miłości, przyjaźni, przywiązania wszelkiego rodzaju. Opinia ta sprawiła, iż zaczęto go rozrywać i fetować w wielkim świecie, a tym samym oddaliła go ode mnie, który zawsze istniałem dlań jedynie w braku czego lepszego. Niebawem ujrzałem, iż bliski jestem postradania go zupełnie; na przekór bowiem wielkim uczuciom, którymi się popisywał, to ja raczej, z mniejszą ostentacją, żywiłem je dla niego. Byłem bardzo rad z jego powodzenia w świecie, ale żal mi było, iż dzieje się to kosztem zapomnienia o przyjacielu. Rzekłem mu jednego dnia: „Grimm, zaniedbujesz mnie; przebaczam ci. Skoro pierwsze odurzenie hałaśliwymi tryumfami przeminie i kiedy odczujesz ich pustkę, mam nadzieję, że wrócisz do mnie: odnajdziesz mnie zawsze. Co się tyczy obecnej chwili, nie krępuj się; zostawiam ci swobodę i czekam twego powrotu”. Odparł, iż mam słuszność, urządził się w tym duchu i poprowadził rzecz tak gładko, iż odtąd widywałem go już tylko razem z innymi wspólnymi przyjaciółmi.

Głównym naszym punktem zbornym (zanim Grimm związał się z panią d’Epinay tak blisko, jak to miało nastąpić w przyszłości) był dom barona d’Holbach. Ów baron był to syn dorobkiewicza; cieszył się dość ładną fortuną, której używał w szlachetny sposób, przyjmując u siebie ludzi talentu i zasług, sam, dzięki swej wiedzy i wykształceniu, zajmując godne między nimi miejsce. Od dawna zażyły z Diderotem, poszukiwał za jego pośrednictwem zbliżenia ze mną, nim jeszcze moje imię nabrało rozgłosu. Jakaś naturalna odraza długo nie pozwalała mi odpowiedzieć jego zabiegom. Jednego dnia, kiedy mnie pytał o przyczynę mego uprzedzenia, rzekłem: „Jesteś pan zbyt bogaty”. Uparł się i zwyciężył wreszcie. Moim największym nieszczęściem było to, iż nigdy nie umiałem się oprzeć serdecznym naleganiom. Nigdy nie wyszło mi na dobre, ilekroć ustąpiłem.

Wspomnę o innej jeszcze znajomości, która stała się przyjaźnią natychmiast, skoro zyskałem prawo do zabiegania się o nią: była to znajomość z Duclosem564. Minęło wówczas już kilka lat, jak spotkałem go po raz pierwszy w Chevrette, u pani d’Epinay, z którą był bardzo zażyle. Widzieliśmy się tylko przy stole; wyjechał tegoż samego dnia; ale rozmawialiśmy przez chwilę po obiedzie. Pani d’Epinay mówiła mu o mnie i o mojej operze Tkliwe muzy. Duclos, sam nadto utalentowany, aby miał nie cenić talentu, zapalił się do mnie i prosił, bym go odwiedził. Mimo dawnej już sympatii, wzmocnionej jeszcze osobistą znajomością, nieśmiałość moja, lenistwo, wstrzymywały mnie póty, póki poza jego uprzejmością nie miałem wobec niego innego tytułu. Dopiero zachęcony pierwszym powodzeniem i pochwałami Duclosa, o których mi doniesiono, poszedłem doń, on odwiedził mnie wzajem i tak zaczęły się stosunki, które mi go zawsze będą czyniły drogim i którym, poza świadectwem własnego serca, zawdzięczam to przekonanie, iż uczciwość i prostota mogą kojarzyć się niekiedy z zawodem pisarskim.

Wiele innych związków mniej trwałych, o których nie wspominam tutaj, było następstwem mych pierwszych sukcesów. Trwały one póty, póki nie nasyciła się ciekawość. Byłem osobliwością na krótką metę: skoro ktoś raz mnie widział, nie było nazajutrz nic nowego do oglądania. Jedna kobieta wszelako, która zabiegała się w tym czasie o moją znajomość, wytrwała dłużej niż inne: margrabina de Créqui565, siostrzenica posła de Froulay, ambasadora maltańskiego. Brat posła był poprzednikiem pana de Montaigu w ambasadzie weneckiej; toteż po powrocie stamtąd przedłożyłem mu swoje służby. Pani de Créqui napisała do mnie; poszedłem ją odwiedzić; powzięła dla mnie sympatię. Bywałem u niej niekiedy na obiedzie; spotykałem wielu ludzi pióra, między innymi pana Saurin566, autora Spartaka, Barnevelta etc., który później stał się mym zaciętym wrogiem. Nie znam żadnej przyczyny po temu, chyba tę, że noszę nazwisko człowieka, którego ojciec pana Saurin prześladował w sposób nader szpetny567.

Można z tego widzieć, iż jak na kopistę, który powinien być zajęty swym rzemiosłem od rana do wieczora, prowadziłem życie dość rozproszone. To wszystko sprawiało, iż dzienny mój zarobek nie bywał zbyt wydatny, jak również nie pozwalało mi dostatecznie zwracać uwagi na mą pracę; toteż więcej niż połowę czasu, który mi zostawiano, traciłem na mazaniu lub wyskrobywaniu błędów, lub zaczynaniu na nowo całego arkusza. Utrapienia te czyniły mi pobyt w Paryżu z każdym dniem bardziej nieznośnym i kazały z upragnieniem szukać schronienia na wsi. Niejednokrotnie puszczałem się, aby spędzić kilka dni w Marcoussis; pani Le Vasseur znała tam wikarego, u którego kwaterowaliśmy się wszyscy, w sposób nie przyczyniający mu zbytniego kłopotu. Grimm wybrał się tam raz z nami568. Wikary miał ładny głos, śpiewał wcale dobrze i mimo że nie czytał nut, uczył się swojej partii bardzo łatwo i wiernie. Spędzaliśmy czas śpiewając moje tercety z Chenonceaux. Ułożyłem i kilka nowych, do słów skleconych na poczekaniu przez Grimma i wikarego. Nie mogę odżałować tych tercetów, ułożonych i śpiewanych w chwilach bardzo czystej radości; zostawiłem je w Wooton wraz ze wszystkimi nutami. Panna Davenport zużyła je już może na papiloty; ale warte były, aby je zachować; zwłaszcza pod względem kontrapunktu są bardzo udatne. Po jednej z tych wycieczek, w czasie których byłem tak rad, iż widzę ciotkę zadowoloną i wesołą, i w czasie których sam czułem się tak dobrze, skreśliłem do wikarego, bardzo pospiesznie i lada jako, list wierszem, który znajdzie się w mych papierach.

Miałem w pobliżu Paryża jeszcze inne schronienie, bardzo miłe, u pana Mussard, mego krajana, krewnego i przyjaciela, który stworzył sobie w Passy rozkoszne ustronie. Spędziłem tam wiele lubych i spokojnych chwil. Mussard był to jubiler, człowiek nader do rzeczy, który zdobywszy w swym zawodzie uczciwą fortunkę i wydawszy jedyną córkę za pana de Valmalette, syna bankiera i burgrabiego królewskiego, powziął roztropne postanowienie, aby na stare lata opuścić handel oraz inne sprawy i uszczknąć parę chwil spoczynku i wywczasu pomiędzy kłopotami życia a melancholią zgonu. Poczciwy Mussard, prawdziwy filozof w praktyce, żył sobie bez troski w domku, który sam zbudował, i w bardzo ładnym ogrodzie zasadzonym własnymi rękami. Przekopując przy tej okazji ziemię, znalazł jakieś kopalne muszle, i to w takiej obfitości, iż rozgrzana jego wyobraźnia widziała odtąd w naturze jeno same muszle i że w końcu uwierzył na dobre, iż wszechświat składa się wyłącznie z muszli, szczątków muszli i że cała ziemia jest jedynie ich produktem. Wciąż zajęty tym przedmiotem i swymi osobliwymi odkryciami, zapalił się do tych idei tak, że byłyby się wreszcie zmieniły w jego głowie w system, to znaczy w szaleństwo, gdyby, bardzo szczęśliwie dla jego rozsądku, ale bardzo nieszczęśliwie dla przyjaciół, którzy go kochali, śmierć nie była go im wydarła, po bardzo osobliwej i okrutnej chorobie. Był to guz w żołądku, ciągle powiększający się, który nie pozwolił mu jeść i w końcu po paru latach cierpień doprowadził do głodowej śmierci. Nie mogę sobie, bez ściśnięcia serca, wspomnieć ostatnich chwil tego biednego i godnego człowieka. Przyjmując jeszcze z żywą przyjemnością Leniepsa569 i mnie, dwóch jedynych przyjaciół, których widok jego cierpień nie odstręczył aż do ostatniej godziny, pożerał oczyma posiłek, którym nas ugaszczał, sam ledwie mogąc połknąć kilka kropel