Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

Słowem, filozofia, wiążąc mnie do zasadniczych stron religii, odstręczała mnie od całego kramu formułek, jakimi ludzie ją nastroszyli. Uważając, iż nie ma dla rozsądnego człowieka dwóch sposobów stania się chrześcijaninem, uważałem zarazem, iż wszystko, co jest formą i dyscypliną, należy w każdym kraju do zakresu praw. Z tej tak rozsądnej, społecznej, pojednawczej zasady, która wszelako ściągnęła na mnie tak okrutne prześladowania, wynikało, iż chcąc być obywatelem, winienem być protestantem i wrócić do obrządku obowiązującego w moim kraju. Zdecydowałem się na to; poddałem się nawet naukom pastora parafii, w której mieszkałem, leżącej poza miastem. Pragnąłem jedynie, aby mnie nie zmuszano do stawiennictwa w konsystorzu599. Rozkaz kościelny w tej mierze był obowiązujący; zgodzono się jednak odstąpić od niego przez wzgląd na mnie i naznaczono komisję złożoną z kilku członków, iżby przyjęła oddzielnie moje wyznanie wiary. Nieszczęściem pastor Perdriau, zacny i miły człowiek, z którym żyłem w przyjaznych stosunkach, zwierzył mi, iż członkowie komisji cieszą się, że usłyszą mnie przemawiającego w tym małym zgromadzeniu. Oczekiwanie to przeraziło mnie; trzy tygodnie uczyłem się, dniem i nocą, krótkiego przemówienia; kiedy zaś trzeba było je wygłosić, zmieszałem się tak dalece, iż nie mogłem nic wyjąkać; słowem, odegrałem na tej konferencji rolę najgłupszego uczniaka. Komisarze mówili za mnie; ja odpowiadałem niezdarnie „tak” i „nie”; w końcu dopuszczono mnie do komunii i wrócono do praw obywatela. Wpisano mnie, w tym charakterze, na listę podatków, jakie uiszczają jedynie obywatele i mieszczanie; wziąłem również udział w nadzwyczajnej radzie generalnej zwołanej dla przyjęcia ślubów syndyka600 Mussard. Byłem tak wzruszony względami, jakie mi okazała w tej okoliczności Rada, konsystorz, oraz uprzejmym i życzliwym postępowaniem wszystkich urzędników, duchownych i obywateli, iż, naglony przez poczciwego Deluc601, który oblegał mnie bez ustanku, a jeszcze bardziej własną skłonnością, myślałem jeno o tym, aby wróciwszy do Paryża, zwinąć gospodarstwo, uregulować sprawy, umieścić gdzie panią La Vasseur i jej męża, ubezpieczywszy ich przyszłość, a następnie wrócić z Teresą, aby się osiedlić w Genewie na resztę życia.

Powziąwszy to postanowienie, uczyniłem pauzę w poważnych sprawach, aby się zabawiać z przyjaciółmi aż do odjazdu. Ze wszystkich tych zabaw najbardziej przypadła mi do smaku przejażdżka dokoła jeziora, jaką odbyłem statkiem wraz ze starym Deluc, jego synową, dwoma synami i Teresą. Tydzień zajęła nam ta wyprawa, wśród najpiękniejszej pogody pod słońcem. Zachowałem żywe wspomnienie widoków, które uderzyły mnie na przeciwległym krańcu jeziora; opisałem je w kilka lat później w Nowej Heloizie.

Główne stosunki, jakie zawiązałem w Genewie, poza Delucami, o których mówiłem, to młody pastor Verne, którego znałem już z Paryża i o którym sądziłem lepiej, niż się okazało w przyszłości; Perdriau, wówczas pastor wiejski, dziś profesor literatury, którego towarzystwa pełnego uroku i słodyczy zawsze będę żałował, mimo że on uważał za przystojniejsze dla siebie odstrychnąć się ode mnie; Jalabert, wówczas profesor fizyki, później radca i syndyk, któremu odczytałem mą Rozprawę o nierówności (bez dedykacji wszelako) i który wydał się nią zachwycony; profesor Lullin, z którym aż do jego śmierci pozostawałem w korespondencji i który nawet obarczył mnie zakupnem książek dla biblioteki; profesor Vernet, który odwrócił się do mnie plecami jak wszyscy, mimo iż otrzymał z mej strony dowody przywiązania i ufności, które powinny go były wzruszyć, gdyby teolog mógł się wzruszyć czymkolwiek w świecie; Chappuis, pomocnik i następca Gauffecourta, którego silił się wysadzić, a sam niebawem doznał tegoż losu. Marcet de Mezières był to dawny przyjaciel mego ojca i okazał się też moim; człowiek dobrze niegdyś zasłużony ojczyźnie, ale później, stawszy się autorem dramatycznym i pretendentem do Rady Dwustu602, zmienił zasady i ośmieszył się po śmierci. Ale człowiekiem, po którym spodziewałem się najwięcej, był Moultou, młodzieniec o talentach rokujących największe nadzieje i z umysłem pełnym ognia; kochałem go zawsze, mimo że postępowanie jego w stosunku do mnie było często dwuznaczne i mimo że utrzymywał związki z mymi najokrutniejszymi wrogami. Mimo to wszystko, dziś jeszcze uważam go za powołanego, aby kiedyś stał się obrońcą mej pamięci i mścicielem swego przyjaciela.

Pośród tych rozrywek nie straciłem ani zamiłowania, ani zwyczaju samotnych przechadzek. Odbywałem często nad brzegiem jeziora dość duże spacery, w czasie których głowa moja, nawykła do pracy, nie zostawała bezczynna. Przetrawiałem już ukształtowany plan Instytucji politycznych, o których niebawem pomówię; obmyślałem Historię Valais, pomysł tragedii prozą. Jakkolwiek tematem jej była ni mniej ni więcej jak tylko historia Lukrecji603, nie wyrzekałem się nadziei, iż zdołam pognębić żartownisiów, mimo że ośmielę się pokazać jeszcze tę nieszczęśliwą, która nie może się już pojawić na żadnej scenie francuskiej. Próbowałem się w tym samym czasie na Tacycie; przełożyłem pierwszą księgę jego Historii: można ją będzie znaleźć w mych papierach.

Po czterech miesiącach pobytu w Genewie wróciłem w październiku do Paryża, przy czym unikałem powrotu przez Lyon, aby się nie spotkać w drodze z Gauffecourtem. Planem moim było wrócić do Genewy dopiero z przyszłą wiosną, podjąłem tedy w ciągu zimy dawne zwyczaje i zatrudnienia; głównym z nich było przeglądanie korekt Rozprawy o nierówności, którą oddałem do druku w Holandii za pośrednictwem księgarza Reya, zawarłszy z nim znajomość w Genewie. Ponieważ dzieło było poświęcone republice, dedykacja zaś mogła nie spodobać się Radzie, wolałem zaczekać na wrażenie, jakie zrobi w Genewie. Nie było przychylne; dedykacja ta, którą podyktował mi jedynie najczystszy patriotyzm, narobiła mi wyłącznie nieprzyjaciół w Radzie, a zawistnych w mieszczaństwie. Chouet, wówczas pierwszy syndyk, napisał do mnie list uprzejmy, lecz chłodny, który znajdzie się w moich zbiorach, plik A, nr 3. Otrzymałem od postronnych osób, między innymi od Deluca i Jalaberta, nieco komplementów; to wszystko; nie widziałem, aby którykolwiek z Genewczyków ocenił wedle jego wartości zapał serca, jaki czuć było w tym dziele. Obojętność ta oburzyła wszystkich, którzy ją spostrzegli. Przypominam sobie, iż pewnego dnia w Clichy, gdy byłem na obiedzie u pani Dupin z Crommelinem, prezydentem republiki, oraz panem de Mairan, ten rzekł w głos przy stole, iż Rada winna mi jest dary i zaszczyty publiczne za to dzieło i że ubliża sobie, jeśli chybia temu obowiązkowi. Crommelin, mały, czarniawy człowieczek, zły i zawistny, nie śmiał nic odpowiedzieć w mojej obecności, ale zrobił straszliwą minę, która pobudziła do uśmiechu panią Dupin. Jedyną korzyścią, jaką przyniosło mi to dzieło, poza tym, iż dało zadowolenie memu sercu, był tytuł „obywatela”, który mi dali moi przyjaciele, później i ogół za ich przykładem, a który w następstwie straciłem przez to, iż za dobrze nań zasłużyłem.

Niepowodzenie to nie byłoby mnie wszelako odstręczyło od osiedlenia się w Genewie, gdyby nie zbiegły się tu okoliczności mające silny wpływ na moje serce. Pan d’Epinay, pragnąc zbudować skrzydło brakujące w zamku w Chevrette, poczynił olbrzymie wydatki dla wykonania tego planu. Wybrawszy się jednego dnia z panią d’Epinay dla obejrzenia robót, przedłużyliśmy przechadzkę o ćwierć mili dalej, aż do rezerwuaru wód parkowych, który przylegał do lasu Montmorency. Był tam bardzo ładny warzywny ogród, z małym nader zrujnowanym budynkiem, który nazywano Pustelnią. To ustronne i bardzo powabne miejsce uderzyło mnie już wówczas kiedy widziałem je pierwszy raz, przed podróżą do Genewy. W zachwycie, wyrwało mi się z ust: „Ach, pani! Cóż za rozkoszne mieszkanie! Oto schronienie jakby stworzone dla mnie”. Pani d’Epinay nie podniosła mego wykrzyknika; ale za drugą wycieczką zdumiałem się, ujrzawszy w miejsce starej rudery mały domek, prawie zupełnie nowy, bardzo składnie pomyślany i doskonale nadający się dla małego gospodarstwa z trojga osób. Pani d’Epinay kazała dokonać tego dzieła po cichu i bardzo małym kosztem, biorąc nieco materiału i kilku robotników z robót prowadzonych w zamku. Za drugą podróżą, widząc moje zdumienie, rzekła: „Mój odludku, oto twoje asylum604; ty sam je wybrałeś, przyjaźń ci je ofiaruje; mam nadzieję, że wypędzi ci z głowy okrutny zamiar oddalania się ode mnie”. Nie sądzę, abym w życiu był żywiej i rozkoszniej wzruszony; zwilżyłem łzami dobroczynną rękę przyjaciółki; jeśli nie czułem się zwyciężony w tej chwili, zachwiało mnie to silnie w mych planach. Pani d’Epinay, która nie chciała dopuścić niepowodzenia swego pomysłu, nalegała tak bardzo, użyła tylu sposobów, tylu ludzi, by mnie urobić, pozyskawszy nawet współdziałanie starej Le Vasseur i jej córki, iż wreszcie zwyciężyła. Wyrzekając się pobytu w ojczyźnie, postanowiłem, przyrzekłem zamieszkać w Pustelni. W oczekiwaniu, aż budowla będzie sucha, pani d’Epinay zajęła się przygotowywaniem mebli, tak aby wszystko było gotowe na wiosnę.

Okolicznością, która znacznie pomogła do skłonienia mnie, było osiedlenie się Woltera w pobliżu Genewy605. Odgadłem, iż ten człowiek sprawi tam rewolucję, iż odnajdę w mojej ojczyźnie ton, polor, obyczaje, które wypędzały mnie z Paryża; że trzeba mi będzie wojować bez ustanku i że nie będę miał innego wyboru, jak tylko być albo nieznośnym pedantem, albo mdłym i lichym obywatelem. List, który Wolter napisał do mnie po mym ostatnim dziele606, dał mi możność zaznaczenia mych obaw w odpowiedzi; skutek, jaki odpowiedź ta wywarła, potwierdził je. Z tą chwilą uważałem Genewę za straconą i nie myliłem się. Byłbym może winien stawić czoło burzy, gdybym czuł w sobie talent po temu. Ale i cóż bym zdziałał, sam, nieśmiały, bez wymowy, przeciw człowiekowi zuchwałemu, bogatemu, otoczonemu poparciem możnych, pełnemu swady i już będącemu bożyszczem kobiet i młodzieży? Lękałem się, iż bezużytecznie wystawię męstwo swoje na niebezpieczeństwo; słuchałem jedynie swego pojednawczego usposobienia, miłości spokoju, która jeśli mnie złudziła, i dziś jeszcze łudzi mnie w tej mierze. Osiedlając się w Genewie, mogłem oszczędzić wielkich nieszczęść samemu sobie; ale wątpię, czy przy całym mym żarliwym i patriotycznym zapale byłbym zdziałał coś wielkiego i użytecznego dla kraju.

Tronchin607, który mniej więcej w tej samej epoce osiedlił się w Genewie, przybył w jakiś czas potem do Paryża wyczyniać swoje kuglarstwa i wywiózł stamtąd istne skarby. Za przybyciem odwiedził mnie, wraz z kawalerem de Jaucourt608. Pani d’Epinay bardzo pragnęła poradzić się go oddzielnie, ale niełatwo było dostać się przez ciżbę. Uciekła się do mnie. Nakłoniłem Tronchina, aby ją odwiedził. Weszli w ten sposób, za mym pośrednictwem, w stosunki, które zacieśnili później moim kosztem. Taki był zawsze mój los; skoro tylko zbliżyłem z sobą dwóch ludzi, z którymi żyłem, z każdym oddzielnie, w przyjaźni, nie omieszkali rychło zjednoczyć się przeciw mnie. Mimo iż wobec spisku, jaki od owego czasu uknuła rodzina Tronchinów dla opanowania ojczyzny, musieli mnie wszyscy oni nienawidzić śmiertelnie, doktor przez długi czas nie przestawał mi okazywać życzliwości. Za powrotem do Genewy napisał do mnie, ofiarując miejsce honorowego bibliotekarza. Ale powziąłem już postanowienie i ta propozycja nie zachwiała go.

W tym czasie zacząłem na nowo uczęszczać do Holbacha. Okazją do tego stała się śmierć jego żony, która, zarówno jak śmierć pani de Francueil, wypadła w czasie mego pobytu w Genewie. Diderot, uwiadamiając mnie o tym zgonie, wspomniał o głębokim strapieniu męża. Boleść ta wzruszyła moje serce. Ja sam żałowałem nader żywo tej miłej osoby. Napisałem do pana d’Holbach. Smutny ów wypadek sprawił, iż zapomniałem wszystkich jego uchybień i wróciwszy z Genewy, skoro on sam wrócił z wycieczki po Francji, jaką dla rozerwania się podjął z Grimmem i innymi przyjaciółmi, poszedłem go odwiedzić; bywałem tam aż do wyjazdu do Pustelni. Kiedy rozeszło się w koterii „filozofów”, że pani d’Epinay, której baron nie znał jeszcze bliżej, gotuje mi mieszkanie, sarkazmy posypały się na mnie jak grad. Oparte były na tym, iż, potrzebując nieodzownie miejskich kadzideł i rozrywek, nie zniosę samotności ani przez dwa tygodnie. Czując w duchu, jak jest naprawdę, pozwoliłem gadać i robiłem swoje. Pan d’Holbach pomógł mi609 wszelako umieścić starego nieboraka Le Vasseur, który miał przeszło osiemdziesiąt lat i którego żona, nie mogąc udźwignąć tego ciężaru, błagała mnie bez przerwy, abym ją odeń zwolnił. Umieszczono go w przytułku, gdzie wiek i tęsknota za rodziną wpędziły go rychło do grobu. Żona i reszta dzieci niezbyt go opłakiwały; ale Teresa, która kochała go tkliwie, nie mogła się nigdy pocieszyć po stracie ojca, wyrzucając sobie, iż ścierpiała, aby, tak blisko kresu, z dala od niej dokończył swych dni.

Niemal w tym samym czasie spadły na mnie odwiedziny, których nie spodziewałem się wcale, mimo że była to co się zowie dawna znajomość. Mówię o przyjacielu Venture, który zaskoczył mnie pewnego ranka, w chwili gdy najmniej o nim myślałem. Przyszedł z jakąś drugą figurą. Jakże mi się wydał zmieniony! W miejsce dawnych powabów widziałem w nim jedynie niechlujną i podejrzaną postać, tak iż niepodobna mi było zdobyć się na wylewy przyjaźni. Albo moje oczy się zmieniły, albo rozpusta stępiła jego lotność, albo też tajemnica pierwotnego uroku tkwiła całkowicie w młodości, której mu już nie stało. Przywitałem go niemal obojętnie i rozstaliśmy się dość chłodno. Ale kiedy odszedł, wspomnienie dawnych związków przywiodło mi tak żywo na pamięć moje młode lata, tak lubo, tak statecznie poświęcone tej anielskiej kobiecie, która obecnie zmieniła się nie mniej od niego, drobne wydarzenia tego szczęśliwego czasu, romantyczny dzień w Toune, spędzony tak niewinnie a rozkosznie między dwoma uroczymi dziewczętami, gdzie pocałunek w rękę był jedynym uzyskanym faworem, a który mimo to zostawił mi żal tak żywy, tak wzruszający, tak trwały! Stanęły mi przed oczyma wszystkie te urocze szaleństwa młodego serca, których czas, jak sądziłem, minął na zawsze; tkliwe te wspomnienia wycisnęły mi łzy żalu nad minioną młodością i nad jej straconymi już dla mnie wzruszeniami. Ach, ileż byłbym wylał łez nad ich spóźnionym i nieszczęśliwym powrotem, gdybym przewidywał niedole, jakie mnie miał kosztować!

Nim opuściłem Paryż, doznałem w ciągu zimy, która poprzedziła wyjazd, przyjemności bardzo lubej memu sercu: jakoż, kosztowałem jej w całej